Morgunblaðið - 13.12.1998, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 13. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Mannlíf
við Sund
✓
I bókinni Mannlíf við Sund eftir Þorgrím
Gestsson er rakin saga jarðarinnar Laug-
arness í þúsund ár, frá landnámi fram til
þess að stálgráir strætisvagnar tóku að
renna um Seltjarnarnes og Laugarnes
varð órjúfanlegur hluti af þeirri Reykjavík-
urborg sem við þekkjum nú. Hér birtast
brot úr nokkrum köflum.
BÓKIN hefst með þessum hætti:
Hófatak á mjúkri grund rauf þá
kyrrð sem ríkt hafði frá öndverðu.
Flokkur manna kom ríðandi austan
að og stansaði á holtinu þar sem
hæst bar. Mófuglar flögruðu upp en
spöktust fljótt og settust aftur, óvan-
ir mannaferðum. Fremst í flokknum
riðu karl og kona, skartlega búin.
Þau stigu af baki og horfðu yfír hrísi-
og kjarrivaxna ásana og mýrarnar á
nesinu sem teygði sig fyrir fótum
þeirra vestur í flóann, í átt til hníg-
andi sólar, yfir eyjarnar á sundunum
og til fjallanna sem blánuðu í norðri.
Þannig getum við reynt að sjá fyr-
ir okkur hina fyrstu Reykvíkinga
koma ofan um heiði, til nýrra heim-
kynna sinna sumarið 877 og stansa
þar sem nú heitir Artúnsholt: Ingólf
Ai'narson, Hallveigu Fróðadóttur,
Helgu Arnardóttur, ekkju Hjörleifs
fóstbróður hans, og fylgdarlið
þeirra. I kyrru veðri hafa þau séð
gufumökk stíga frá miklum laugum í
einni mýranna á nesinu norðan-
verðu, vestan undir lágum ási, og
volgum læk sem hlykkjaðist um
mýrina til sjávar. Allar götur síðan
var þetta land kennt við laugarnar;
mýrin lengst af nefnd Laugamýri,
nú Laugardalur, holtið austan við
hana Laugaholt, síðar Laugarás, og
lækurinn Laugalækur. A tanganum
austan við víkina þar sem Ingólfur
reisti bæ sinn, Laugarnestanga, var
þegar á landnámstíð byggt býh sem
einnig var kennt við laugarnar og
nefnt Laugarnes.
Vask og breiðsla á Kirkjusandi;
lífið og saltfískurinn
Farið var að byggja togaraflotann
upp aftur eftir að stríðinu lauk, vorið
1918, og vetrarvertíð hófst á réttum
tíma árið 1919, í lok mars eða byrjun
apríl. Það var létt yfir fólki því
stríðshörmungarnar voru að baki,
kolaskipin komust orðið óhindrað
yfir hafið og ekkert var því til fyrir-
stöðu að þráðurinn yrði tekinn upp
þar sem frá var horfið þegar allt fór
í bál og brand í heiminum og farið að
verka saltfisk ofan í Itali, Spánverja
og Portúgali. Baccalao kölluðu þeir
víst þessa eftirsóttu afurð sem veidd
var hér norður í höfum, flött um
borð í togurum, vöskuð og verkuð í
fiskvinnslustöðvum á Reykjavíkur-
strönd og loks þurrkuð á steinlögð-
um fiskreitum, undir norrænni sól
sem var rétt ylvolg þegar best lét.
Þegar fréttist að verið væri að landa
fyrsta saltfiskfarmi vertíðarinnar
fóru stúlkur víðsvegar um Reykja-
vík að taka sig til, draga fram
gúmmístígvél og vaxpils og finna sér
nýja ullarvettlinga að brúka í vask-
inu. Margar þurftu að skreppa niður
í Geysi að kaupa sér nýja svuntu,
einkum vantaði þær strigasvuntur
til að nota við breiðsluna og saman-
tektina á reitunum, því þær entust
skemur en svellþykkar vaxsvunt-
urnar sem voru notaðar við vaskið.
Svo var haldið af stað áleiðis vestur í
Alliance eða austur með sjó, í Kveld-
úlf eða Defensor. Sumar fóru alla
leið inn á Kirkjusand, um hálftíma
gang frá Reykjavík. Karlar og kon-
ur streymdu til vinnu og litlir Ford-
ar höktu sömu leið, hver með hálft
tonn af flöttum, söltuðum togara-
fiski á palli, og uppskipunarpramm-
ar stefndu inn sundin með fisk fyrir
stöðvarnar tvær á Sandinum, ís-
landsfélagið og Th. Thorsteinsson.
Líf færðist í fiskvinnslustöðvarnar
á Kirkjusandi á þessum útmánuðum
eins og aðrar fiskverkunarstöðvar.
Klukkan sjö á hverjum morgni fyllt-
ust vaskhúsin af glaðlegum, ungum
stúlkum og konum á besta aldri.
Þær voru dúðaðar í ullarpeysum ut-
an yfir kjólunum, settu á sig vax-
svuntumar og drógu á sig ullarvett-
linga og smokka sem náðu frá úlnlið
upp á olnboga, sóttu sér hnífa og
bursta upp á hillu, mösuðu saman og
spjölluðu; þær höfðu margar hverjar
unnið hér á Sandinum áður og höfðu
ekki hist lengi, enda víðs vegar að af
landinu. Því var margt að spjalla í
vertíðarbyrjun, og svo þurfti að
segja þeim til sem nýjar voru, sýna
þeim handtökin og leggja þeim lífs-
reglurnar. Þær voru búnar að koma
sér fyrir í vistarverunum, verbúðum
fiskvinnslustöðvanna þar sem þær
mundu halda til vertíðina út, meðan
þær ynnu ýmist í vaski eða við
breiðslu og samantekt frá klukkan
sjö á morgnana til sex á kvöldin, 11
tíma á dag, stundum lengur, sex
daga vikunnar.
Konumar röðuðu sér við körin,
fjórar við hvora hlið, og höfðu bursta
og breiðblaða hnífa með vafin skefti,
en karlarnir rifu fiskinn úr stæðun-
um, hlóðu í hjólbörar og sturtuðu við
fætur þeirra. Þær þrifu upp fiskana
og skelltu þeim ofan í ískalt vatnið,
sem streymdi í sífellu og rann yfir
brúnir karanna, til að bleyta í salt-
inu, tóku þá upp aftur og lögðu á fjöl
sem lá karbarma á milli. Svo var
burstað og burstað báðum megin,
bæði roð og fiskur, niðurpressaðir
uggar rifnir upp, hreinsað vel og
vandlega undir þeim; svarta himnan
á þunnildunum varð að hverfa, og
dygði ekki burstinn á hana nudduðu
þær með öðrum vettlingnum þar til
hún var gersamlega horfin. Síðan
gripu þær til hnífsins og hreinsuðu
blóð úr hnakkastykki og hrygg. Þeg-
ar nóg þótti vaskað og hreinsað
fleygðu þær fiskunum í tágakörfur
sem stóðu við fætur þeirra, og þegar
þær vora orðnar fullar komu karl-
amir, tóku körfurnar og stöfluðu
fiskinum í stæður á ný. Þeir fylgdust
árvökulum augum með því að nógu
vel væri vaskað, hvergi blóðarða eft-
ir, og vel farið undir hvern ugga,
hvergi skítur, ekki vottur af svörtu
himnunni, allt salt vandlega burstað
í burtu. Ef minnsta misfella sást á
fiski flaug hann aftur ofan í karið og
sú kona sem hafði ekki vaskað nægi-
lega vel að mati karlanna varð að
bæta úr. Ekkert mátti verðfella fisk-
inn á mörkuðum á Spáni eða Portú-
gal; íslenskur saltfiskur varð að vera
hvítur og fallegur, ekta „baccalao Is-
landica“.
Þetta var kuldalegt starf og erfitt.
Vaskahúsið var opið í báða enda, svo
þar var jafnkalt og úti, og kuldinn
beit í klærnar þegar þeim var stung-
ið ofan í vatnið á köldum morgnum,
ekki síst þegar frost var og vatnið
ísilagt í byrjun vinnudags. Körin
vora yfirleitt fyllt á kvöldin og því
FISKBREIÐSLA á Ytri-Kirkjusandi. Myndin hefur verið tekin eftir 1912 því ef vel er að gáð sést þakið á
Bjarmalandi bera í fremsta húsið á myndinni. Bjarmaland var byggt það ár. Lengst til vinstri er risið þurrk-
hús Th. Thorsteinssonar, sem stendur enn og er nú á athafnasvæði Strætisvagna Reykjavikur.
EGGERT Ólafsson og Bjarni Pálsson settu borinn Rata upp á litlum
hóli skammt frá hvernum í Laugarneslaugum. Ekki er ólíklegt að bor-
inn hafi staðið uppi á hólnum sem er fjærst á myndinni og nefndur hef-
ur verið Laugahóll. Þessa mynd tók Daniel Bruun við Þvottalaugar
rétt eftir aldamótin 1900. Pilturinn fremst á myndinni er sonur hans.
lagði þau á nóttunni þegar frost var,
svo konurnar urðu að nota burstana
til að brjóta vök á ísinn og sópa hon-
um frá sér með ullarvettlingunum
áður en þær gátu tekið til við vaskið.
Vettlingarnir voru fljótir að blotna og
þófna, fingur kvennanna dofnuðu og
það var líkt og hendurnar vildu þvæl-
ast fyrir. Þá tóku þær vettlingana af
sér, undu fast, drógu þá aftur á hend-
umar og örlítill ylur ornaði þeim eitt
augnablik, en svo kom dofinn aftur.
En engin kippti sér upp við þetta,
engin kvartaði, og kaldur mátti hann
vera ef þær vora ekki búnar að vinna
sér til hita um hádegisbil.
Það vora engir smátittir sem verið
var að vaska, sérstaklega í byrjun
vertíðar, vetrarfiskurinn gat verið
stærri en sumar stúlkurnar. En þær
komust fljótlega upp á lagið við
þetta, og þegar leið á vertíðina fór
fiskurinn heldur að smækka og fegn-
ar voru þær þegar meira varð um
millifisk sem var í kringum 50 sentí-
metra langur og enn minni fiskur en
það, labrador sem kallaður var. Þá
gátu þær tekið heilu búntin í einu og
fleygt ofan í körin, og við það jukust
líka tekjumar því vaskið var allt i
akkorði og það var unnið sleitulaust,
ekkert gefið eftir. Þær fengu greitt
fyrir hvert hundrað fiska sem þær
skiluðu í körfurnar; þegar mikið var
af rígaþorski í aflanum vora afköstin
ekki ýkjamikil, þetta 250 til 300 fisk-
ar yfir daginn, ef til vill meira hjá
þeim vönustu og sterkustu, en þegar
á leið og fiskurinn varð smærri fjölg-
aði hundraðunum og duglegar stúlk-
ur vöskuðu allt upp í hálft annað
þúsund yfir daginn. Karlarnir sem
bára frá þeim fiskinn í tágakörfun-
um höfðu tölu á þessu öllu og skrif-
uðu hverja 50 eða 100 fiska sem frá
þeim gengu á stór pappaspjöld þar
sem hver stúlka átti sinn dálk.
Laugavegur lagður,
fyrsti laugavagninn
Sama haustið og rætt var um að
flytja lýsisbræðslu Zoéga inn á
Kirkjusand kom til tals í fátækra-
nefndinni hvernig skapa mætti at-
vinnu í því harðæri og atvinnuleysi
sem þrengdi að fólki. Athyglin
beindist einkum að vegavinnu, og
þar sem bærinn var nú orðinn eig-
andi að Laugarnesi, og þar með
Þvottalaugunum, datt einhverjum
nefndarmanna í hug að ráð væri að
hefja vegarlagningu þangað inn eft-
ir. Þessari hugmynd var komið til
bæjarstjórnarinnar sem samþykkti
hana og ákveðið var að biðja lands-
höfðingjann um allt að 3000 króna
lán í þessu skyni úr viðlagasjóði.
Haustið var gott og því hægt að
vinna af kappi við vegarlagninguna.
Féð þraut að vísu þegar leið á októ-
ber og svo er að sjá sem bæjar-
stjórnin hafi þá viljað fresta verkinu.
En bæjarmönnum fannst ugglaust
gott að hafa einhverja vinnu á þess-
um erfiðleikatímum, auk þess sem
þeim hefur sjálfsagt litist vel á að fá
veg austur úr bænum, og menn voru
þegar farnir að nefna hann Lauga-
veg. Þegar vitnaðist að hætta ætti
vinnu við veginn tóku 35 bæjarbúar
sig til og skoruðu á bæjarstjórnina
að finna ráð til þess að haldið yrði
áfram vegarlagningunni meðan tíð
leyfði. Úr varð að leitað var eftir
2000 króna láni til viðbótar, og
áfram var unnið í Laugaveginum.
Undir áramót var hann kominn inn
að Rauðarárlæk, „inn að hlemmi“
sem kallað var, eftir tréhlemmi þeim
sem lagður hafði verið á lækinn, alls
600 faðmar frá Vegamótum.
Þegar sæmilega fær vegur var
kominn þetta langt áleiðis inn í
Þvottalaugar var komið að því að
láta þann draum rætast sem ýmsir
höfðu alið með sér lengi, að koma
upp skýli fyrir þvottakonurnar í stað
laugahússins sem fauk árið 1857.
Nokkrar konur í Reykjavík undir
forystu Þórunnar Jónassens, konu
Jónasar Jónassens héraðslæknis,
stofnuðu Thorvaldsensfélagið árið
1875 og fóru fram á það við bæjar-
stjórnina haustið 1887 að fá að reisa
hús við Laugarnar. Það var leyft
með því skilyrði að afnotin yrðu
ókeypis, sem konunum hefur sjálf-
sagt ekki verið á móti skapi. Til
verksins var fenginn Jakob Sveins-
son, annálaður trésmiður, lengi for-
maður iðnaðarmanna í Reykjavík.
Hann flutti byggingarefnið sjóleið-
ina inn í Laugarnes 2. ágúst 1888 í
blíðskaparveðri og björtu sólskini og
lauk smíðinni á réttum tveimur vik-
um. Laugardaginn 18. ágúst var enn
sama blíðan, austan andvari, bjart
og hlýtt. Þann dag gekk Jónas
Jónassen inn í Laugar að líta handa-
verkið og með honum vora Soffía,
dóttir hans, Oli Finsen póstmeistari,
María, síðari kona Finsens, og systir
Jónasar, börn þeii'ra og fleira fólk.
Þau nutu veðurblíðunnar þarna inn-
frá, skoðuðu hið nýja laugahús og
settust síðan niður og fengu sér
kaffi áður en haldið var til bæjarins
á ný.
Þótt aðstæður þvottakvennanna
bötnuðu mikið með tilkomu lauga-
hússins urðu þær enn um sinn að
rogast með þvottinn um vegleysur
frá Rauðará inn í Laugar. En þess
var ekki langt að bíða að hagur
þeirra vænkaðist. Sumarið 1889 var
farið að leggja þjóðveg áleiðis aust-
ur að Svínahrauni og úr varð að
bæjarstjórnin lét hefja vegarlagn-
ingu frá Rauðará til móts við hinn
nýja þjóðveg því bærinn hafði keypt
Rauðarána af landsstjórninni fyrii'
2400 krónur. Björn Jónsson, rit-
stjóri Isafoldar og bæjarstjórnar-
maður, lagði til að fimm álna breiður
vagnvegur yrði lagður frá nýja veg-
inum fyrir innan Fúlutjarnarlæk
niður að þvottahúsinu og frá honum
annar vegur að sundhúsi sem var þá
risið við dálítið lón nokkru neðar í
Laugalæknum. Ekki þarf að koma á
óvart að Björn skyldi hafa haft for-
göngu um þessa vegarlagningu því
hann hafði verið einn ötulasti hvata-
maður þess að þetta sundstæði var
endurbætt, sem síðar verður sagt
frá.
Eftir að vagnfær vegur hafði ver-
ið lagður austur úr bænum var þess
ekki langt að bíða að fyrsta farar-