Morgunblaðið - 16.12.1998, Blaðsíða 40

40 MIÐVIKUDAGUR 16. DESEMBER 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Sannleikann
í öll mál
„Leikhúsið er skoðanamaskína, sem spýtir
stöðugt út úr sér spegilfœgðum skýringum
á veruleikanum...“
S
Eg er listamaður,
ekld heimspeking-
ur. Ég set ekki
fram skoðanir. Ég
skapa list. Ábyrgð
listamannsins felst ekki í því að
segja hvað hlutimir þýða heldur
að spyrja: „Hvað þýðir þetta?“
Ofangreint er tilvitnun í
bandaríska fjöllistamanninn Ro-
bert Wilson sem þekktur hefur
orðið á undanfömum tveimur
áratugum fyrir framsæknar leik-
sýningar sem falla ekki beinlínis
undir hefðbundnar skilgreining-
ar heldm- eru eins konar sam-
bland söngleikja og myndlistar-
gjöminga, enda er Wilson mynd-
hstarmaður að mennt og hóf fer-
il sinn sem slíkur. Hann segir
ennfremur: „Eina ástæðan fyrir
sköpun verks er að ég skil það
ekki. Á því
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
augnabliki sem
mér fínnst ég
skilja verkið er
það dautt fyrir
mér. Leikverk kemst ekki að
niðurstöðu. Það á að vera opið í
endann. Lokaorðið verður að
tákna upphaf og opnar dyr, ekki
lokaðar. Leikverk er ekki fyrir-
lestur eða kennslustund. Ég les
ekki áheyrendum fyrir skoðanir
mínar. Leikhús sem þvingar
fram túlkanir er fagurfræðilegur
fasismi. Áhorfendur skapa inni-
haldið." (The Theatre of Robert
Wilson.)
Breska leikskáldið Howard
Barker rær á svipuð mið í bók
sinni Arguments for a theatre
þegar hann spyr: Hver vill
borga 2000 krónur fyrir það
sem hann þegar veit? Það er
þjófnaður." Síðar segir hann:
„Hið menningarlega leikhús
meðhöndlar áhorfendur eins og
böm. Þeim er færður boðskap-
ur, rétt eins og sannleikurinn sé
morgunverður."
Leikhúsfræðingurinn og
gagnrýnandi danska dagblaðs-
ins Berlingske Tidende Per
Theil leggur út af orðum Bar-
kers í ritgerð er hann nefnir
Kritikkens krise. Hann segir
hið hefðbundna vestur-evrópska
bókmenntaleikhús í uppnámi:
„Það em ekki eingöngu leiðind-
in yfír að vera endalaust fóðrað-
ur á sömu sannleiksmolunum,
innantómum pillum sem allir
vita hvernig bragðast. Uppnám-
ið í leikhúsinu snýst um fleira,
m.a. hinn stórkostlega hæfileika
til að hafa hátt og endurskapa -
alltaf eins - þannig að tíundi
áratugur aldarinnar er fá á sig
svip fortíðarinnar séðrar í bak-
sýnisspegli leikhússins. Þetta er
þó aukaatriði því uppnámið
stafar enn frekar af hinni sí-
gildu skoðun sem enn er í fulllu
gildi, að list verði að skilja og
innihaldið/boðskapurinn sé mik-
ilvægasti þáttur verksins."
Áhorfendur verða að geta safn-
ast saman um innihaldið, eins
og börn um jólatré, svo „...þeir
geti farið heim, eftir atvikum
ánægðir eða siðferðilega skekn-
ir.“
Howard Barker skilgreinir
hugmynd sína um hið fullkomna
leikhús með þeim orðum að:
„Það er enginn boðskapur.
Gagnrýnandinn verður að þjást
eins og allir aðrir. Áhorfendur
eru sundraðir og fara heim -
ringlaðir og hissa.“ Og hér bæt-
ir gagnrýnandinn Theil því við
að Barker sé ekki bara að lýsa
uppnámi leikhússins með þess-
um orðum, „hinu póst-
móderníska uppnámi“ eins og
Theil orðar það, heldur einnig
uppnámi gagnrýninnar. „Hin
húmaníska leikhúsumfjöllun
sem okkur er enn tömust og
fylgir sígildri uppskrift
Áristótelesar reynir að spegla
raunveruleikann - í þessu tilfelli
raunveruleika sýningarinnar - á
eins uppbyggilegan og röki-étt-
an hátt og kostur er, og tak-
markið er auðvitað að leiða les-
andann til einhverrar niður-
stöðu, svars, siðaboðskapar,
dóms. EinhveiTar lausnar."
Barker skilgreinir hið hefð-
bundna nútímaleikhús(I) sem
„...vel smurða skoðanamaskínu,
sem spýtir stöðugt út úr sér
spegilfægðum skýringum á
veruleikanum í stað þess að
gegna hlutverki sínu sem vett-
vangur umhugsunar og mót-
sagnakenndra fullyrðinga um
veruleikann." Gagnvart slíku
leikhúsi stendur hinn sann-
leikselskandi formúluháði leik-
húsgagmýnandi á gati því
gagnrýni undanfarinna áratuga
hefur einfaldlega gefíð sér að
markmið leikhússins, leikritun-
ar nánar tiltekið, sé einmitt að
setja fram „spegilfægðar skýi--
ingar á veruleikanum". Jákvæð
eða neikvæð gagmýni hefur í
þessum skilningi snúist um
hvort gagnrýnandinn hefur ver-
ið tilbúinn til að fægja skýring-
amar aðeins betur eða finna að
því að höfundurinn hafi ekki
pólerað nógu vel sjálfur.
„Langflestir bókmennta-
skýrendur og gagnrýnendur em
meðaljónar. Þeir krefja því list-
ina um upplyftingu. Þeir vilja
hafa það huggulegt. Það hafa
þeir iðulega vegna þess að hér
era svo margir meðaljónar í
hópi rithöfunda. Danskir gagn-
rýnendur era of örlátir. Það er
vandinn. Og þegar svo vill til að
út kemur bók sem býður engar
skýringar, en sýnir lífíð einfald-
lega eins og það er, niðurlægj-
andi og tilgangslaust, þá er höf-
undurinn dæmdur úr leik.“
Þetta sagði danshöfundurinn
Carsten Jensen fyrir nokkrum
áram og þótti ýmsum slæmt að
sitja undir.
„Ég er listamaður, ekki heim-
spekingur," segir Robert Wil-
son. „Eg geri það sem mér sýn-
ist, eins og mér sýnist, þegar
mér sýnist. Það er hin hreina
sköpun. Til að hægt sé að koma
listinni á framfæri þarf ótal
milliliði sem helst þurfa að telja
sig vita hvað þeir era að tala um
og þannig rállar boltinn af stað.
„Sýningin fjallar um... o.s.frv."
Hversu mjög sem við viljum
losna undan túlkunar- og skýr-
ingafarginu er hætt við að lista-
maðurinn standi utan hringekj-
unnar og skapi í einsemd sinni
ef enginn skilur hann og hann
neitar að halda áfram ef örlar á
skilningi hjá honum sjálfum.
Hvað er þá til ráða? Halda
áfram að hugsa, tala, semja og
skapa. Það er eina leiðin. Þó svo
farið sé í hring. Hver hefur svo
sem sagt að leiðin liggi alltaf
lengra áfram. Hvað er áfram?
Myrkar fígúrur
MYRKAR ffgúrur heitir nýjasta
ljóðabókin eftir Sjón. Þetta er ell-
efta Ijóðabók hans en sú fyrsta
kom út árið 1978. Tíunda ljóðabók
hans, ég man ekki eitthvað um ský-
in, kom út fyrir nokkrum árum.
Samtímis kemur út hljómdiskur-
inn kaneldúfur, en þar les Sjón
átta ljóð úr nýju bókinni við tónlist
Baldurs J. Baldurssonar.
Sjón er brautryðjandi í íslenskri
ljóða- og skáldsagnagerð. Hann
hefur auk ljóða og skáldsagna
samið leikrit, kvikmyndahandrit og
söngtexta. I myrkum fígúrum vísar
hann veginn inn í myrkrið og styð-
ur lesandann varlega fyrstu ferðina
í gegnum það eins og ábyrgðarfullt
foreldri. I næstu ferð er lesandinn á
eigin vegum en höfuð hans er nýtt.
A bókarkápu galdrast einnig
fram þetta myrkur á meðan bókin
er lesin ef innanábrotið er notað
sem bókarmerki. Þannig hlutgerist
myrkrið við lesturinn. Um tilurð
bókarinnar segir Sjón eftirfarandi:
„Ég kláraði að skrifa meitluð og
hnitmiðuð ljóð í ég man ekki eitt-
hvað um skýin og þegar ég lauk við
bókina lokaði ég dyrunum á eftir
mér og hafði ekki lyst á að yrkja
eftir það. Á meðan ég dvaldi nokk-
ur ár í London skrifaði ég tvö, þijú
ljóð og í vor þegar ég var að taka
til í pappírum sá ég þau og upp-
götvaði að ljóðæðin væri opin. Ég
skrifaði bókina á tveimur mánuðum
og hef ekki átt svona létt með að
skrifa síðan ég var átján ára. Ég
orti út frá tilfinningum og einbeitti
mér að því að grafa upp myrkrið í
sálinni. Síðan setti ég kannski eitt
orð á blað, til dæmis titilinn, og í
framhaldi af því streymdi ljóðið
áreynslulaust og oft tilbúið.
Mér fannst ég eiga eftir að yrkja
um myrka svæðið og svo komu inn
í Ijóðin þessar skrítnu persónur
sem áttu í vandræðum með tilveru
sína. Persónurnar í ljóðunum eru
afleiðing þess að hafa skrifað sög-
ur. Bókin byggðist svo upp í tvo
hluta, bjartan og dimman.
Ljóðin í myrka kaflanum eru
húmorísk og ljóðin í bjarta kaflan-
um eru ansi svört svo hér er vegið
salt á milli ljóss og myrkurs, dags
og nætur.
Bókin er svo kannski fyrst og
fremst ég eins og ég er í dag.
Hvernig það er að vera Sigurjón
B. Sigurðsson árið 1998. Tilgerð-
arlaus og tilgerðarlaust.“
I bókinni fá hinir sjálfsmyrtu
sína minningartöflu: „ heilagur jó-
hannes verndari rakblaðsins /
heilög anna hengingarinnar /heil-
agur stefán af haglabyssu...“
„I bókinni eru vonandi ljóð fyrir
alla þá sem eru lifandi og dauðir
og eru í þann veginn að fæðast.
Hér er til dæmis ljóðið frétt frá
undralandi, en það er Ijóð fyrir
ástfangið fólk. Svo hef ég alltaf
verið upptekinn af líkamanum og
af því dauðinn er endastöð líkam-
legrar virkni þá eru hér líka ljóð
um dauðann. Ekki um rómantísk-
an eða dramatískan dauða heldur
sem andstæða við hið líkamlega
sprikl. Já og svo af því ég er súrr-
ealisti er eitt draumljóð, ljóðið
svik, en það er sannur draumur.
Mig dreymdi þennan draum eftir
að ég datt á svelli í London og
fékk gat á höndina og var settur á
sterkan pensilínkúr. Ég er óvanur
því að taka pensilín og lagðist í
draummók og dreymdi þennan
draum sem ég skrifaði strax upp
og birti síðan almenningi."
Eru Ijóðin í bókinni d einhvern
hdtt opnari en dður?
„Ég hef alltaf skrifað á einföldu
eða hversdagslegu máli en kannski
nota ég hversdagsleikann meira
en ég gerði. Kannski af því mér
þykir hann meira spennandi nú en
áður. Og kannski eru tilfinning-
arnar í sálardjúpum mínum og
hversdagsleikinn farin að tala bet-
ur saman eins og hljóðfæri sem
hafa spilað lengi í sömu hljóm-
sveitinni læra hvert á annað. En
kannski er þessi hversdagsleiki
sem ég er að tala um eitthvað sem
Sjón
enginn kannast við nema ég.
Það sem ég vildi sagt hafa er að
það er erfítt þótt ég sé á heima-
velli að skýra fyrir öðrum hvað
hafi gerst og hvað sé að gerast í
skáldskap minum. Kannski áttar
maður sig á því einn dag, þegar
maður er orðinn nokkuð skýr í
hausnum, að maður þarf ekki að
fara langt eða hafa mikið fyrir því
að segja skrítnustu og hættuleg-
ustu hlutina. Kannski hefur það
einmitt gerst.“
harlekin
harlekín snýi' aftur
til veislunnar
moldarbrúnn
með myrkur jarðar
í brosinu
fjörið rétt byrjað
en gestirnar að kikna
undan gleðinni
útsporað dansgólf
þögul hvellibjalla
harlekín rétt ókominn
- nýfarinn
tir Myrkuni fígúrum
Danadrottning
í lífsháska
BÆKUR
K a r n a b « k
ÞAR LÁGU DANIR í ÞVÍ
Eftir Yrsu Sigurðardóttur. Mál og
menning, 1998 - 139 s.
VIÐ hittum söguhetjuna á lög-
reglustöðinni. Hún er í yfirheyrslu
og er að reyna að útskýra fyrir lög-
reglunni aðdragand-
ann að furðulegri
handtöku sem átt hef-
ur sér stað í hjarta
Reykj avíkurborgar.
Lögreglan á greinilega
erfitt með að átta sig á
því hvernig í ósköpun-
um þetta gat gerst og
litla söguhetjan þarf að
rekja alla sólarsöguna
til þess að hægt sé að
fá botn í málið. Og hún
dregur ekki af sér og
byrjar skýrsluna með
sinni eigin fæðingu í
strætisvagni fyrir tólf
árum.
Sögusviðin era tvö,
hið raunverulega þar
sem atburðirnir gerast og svo lög-
reglustöðin þar sem samskiptin
milli Glódísar og löggunnar eiga
sér stað. Glódís býr hjá mömmu
sinni sem er í hæsta máta sér-
kennileg, spáir í spil og sér í þeim
hættu sem vofir yfír erlendum
gestum. Besti vinur Glódísar er
Palli sem fæddist með aðeins einn
fót. Annað fólk kemur við sögu svo
sem pabbi sem er bílasali, pabbi
Palla sem vill að hann fái nýjan
gervifót, amma með mávastellið og
hin amman sem ætti að fá Nobels-
verðlaun í þolinmæði og afi sem
þjáist af Alzheimer, að ógleymdum
bjórþyrsta páfagauknum, svo
nokkrir séu nefndir.
Sagan um veislu Danadrottning-
ar er alger dellusaga en bráðfynd-
in. Inn í hana er fléttað ótrálegustu
samsetningum, gervifæti og rauð-
um háhæluðum skó, mávastelli
ömmu og heilsulyfjum mömmu.
Höfundur er hug-
myndaríkur og setur
saman ólíklegustu
hluti og leiðir svo alla
þátttakendurna saman
í Ráðherrabústaðnum
við Tjörnina þar sem
atburðirnir skelfilegu
eiga sér svo stað.
Textinn og málfarið
er lipurt og gott og
flæði sögunnar er
ágætt. Sagan er sögð
af einlægni þátttak-
andans í allri vitleys-
unni sem segir lögg-
unni frá ef henni hefur
þótt hlutirnir hafa far-
ið eins og hún vildi, eða
ef framvinda málsins
var ekki í samræmi við hennar fyr-
irætlanir.
Þetta er saga úr Reykjavíkurlíf-
inu þar sem hið ótrálegasta verður
raunverulegt og misskilningurinn
verður aðalatriðið eins og í teikni-
mynd.
Lögmál hins ótrúlega eru hér við
lýði. 011 atvik sögunnar eru sett
fram á mjög myndrænan hátt svo
sagan öll er í ætt við teiknimynd
þar sem allt getur gerst.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Nýjar bækur
• SKAGFIRZKUR anndll 1847-
1947 er efthr Kristmund Bjarnason
á Sjdvarborg.
I ritinu er fjallað um mannlíf í
Skagafirði í 100 ár.
Sagan hefst þar
sem Saga frá Skag-
firðingum eftir Jón
Espólín og Einar
Bjamason endar og
lýkur 1947, árið sem
Sauðárkrókur fékk
kaupstaðarréttindi.
I ritinu er getið um
flest það sem frétt-
næmast þótti
hverju sinni, svo sem slysfarir, tíðai’-
fai', verklegar fi’amkvæmdh', manna-
mót og menningarviðburði. Um 400
Ijósmyndir piýða bókina, m.a. myndii'
af miklum hluta þeirra einstaklinga
sem koma við sögu. Einnig er mikill
fjöldi gamalla mynda af atburðum,
bæjum og byggingum og hafa margar
þeirra aldrei bii'st áðm-.
Kristmundur Bjarnason er þekkt-
ur fyrir rit sín um sögu og þjóðlegan
fróðleik.
Útgefandi er Mál og mynd. Bókin
er í tveimur bindum, samtals 663
bls. í stóru broti. Ritið er prentað
hjá Viðey ehf. en Flatey annaðist
bókband. Verð 12.400 kr.
• TÍU kdtir kettlingar er harð-
spjaldabók í þýðingu Þórarins Eld-
jdrns. Hugmynd að bókinni átti
Wolfgang
Schleicher.
Á hverri síðu eru
kettlingar að leik
úti og inni. Á
hverri síðu er einn
úr leik eins og sjá
má af myndum og
lýst er í ljóði eftir
Édith Jentner.
Bókin er ætluð
börnum sem eru að
læra að telja.
Útgefandi er Myndbókaútgáfan
Reykjavík í samvinnu við Pestalozzi-
Verlag í Þýskalandi. Umbrot: Prent-
smiðjan Oddi hf. Verð: 798 kr.
Yrsa
Sigurðardóttir
Þórarinn
Eldjárn