Morgunblaðið - 16.12.1998, Blaðsíða 53

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
MIÐVIKUDAGUR 16. DESEMBER 1998 53 £
EITT AF því sem
litað hefur deilur um
stjórnun fiskveiða er
óttinn við afleiðingar
aiLsherjarbreytinga á
gildandi stjórnkerfi.
Ýmsir hafa séð fyrir
sér óyfirstíganlega
truflun á atvinnustarf-
semi sem breyting úr
einu kerfi yfir í annað
kynni að hafa í för með
sér. Þessi ótti hafði
áhrif á viðbrögð
stjórnvalda við umtöl-
uðum kvótadómi
Hæstaréttar í byrjun
desember. í hálfan
annan áratug hafa út-
gerðaraðilar treyst á öryggi kvóta-
kerfisins, sem þó var í fyrstu að-
eins komið á til bráðabirgða og hef-
ur tekið ýmsum útfærslubreyting-
um í áranna rás, m.a. með tilliti til
ástands fiskistofna og hugmynda
manna um sanngirni í ráðstöfun
einnar helstu auðlindar þjóðarinn-
ar.
Deilur um fiskveiðistjórnunar-
kerfið hafa magnast með árunum.
Ljóst má vera að ekki er að vænta
þjóðarsáttar um núverandi kerfi. I
opinben-i umræðu jafnt sem í skoð-
anakönnunum meðal almennings
má greina sterka kröfu um breyt-
ingu á fiskveiðistjórnuninni í átt til
veiðileyfagjalds. Nýafstaðin aug-
lýsingaherferð útgerðannanna
sýnir að breytingar munu ekki eiga
sér stað átakalaust. Nýleg ummæli
sjávarútvegsráðherra og formanns
samtaka útgerðarmanna gefa þó til
kynna vilja fylgjenda kerfisins til
að leita sátta. Sáttin mun ekki síst
felast í því hvemig breytingin úr
núgildandi fiskveiðistjórnunarkerfi
í nýtt kerfi getur átt sér stað.
Stökk eða þrep
Hætta er á að snögg breyting úr
einu kerfi í annað, með valdboði og
stuttum aðlögunartíma, myndi
skapa sérstök vandamál sem æski-
legt væri að komast hjá. Hún gæti
skapað ójafnvægi í þjóðarbúinu.
Hún gæti leitt til kollsteypu fjölda
útgerðarfyrirtækja, sem hafa
byggt á verðgildi kvót-
ans í rekstri sínum.
Hún gæti hugsanlega
skapað ríkissjóði
skaðabótaskyldu. Rík
þörf virðist á að finna
raunhæfa leið til
breytinga, sem ekki
hefðu svo afdrifaríkar
afleiðingar.
Lykilatriði í leið til
sátta gætu snúist um
aðlögunartímann og
greiðslur til útgerðar-
aðila fyrir aflahlut-
deild.
Hægfara fyrning
Áður hafa verið
settar fram hugmyndir um hæg-
fara niðurfærslu kvóta. Hagvaxtar-
nefnd Samtaka iðnaðarins gerði á
síðasta ári tillögu um 20 ára fyrn-
ingu aflakvóta. I þessari tillögu er
gert ráð fyrir að útgerðarfyrirtæki
Lykilatriði í leið
til sátta gætu snúist
um aðlögunartímann,
segir Jónas Guðmunds-
son, og greiðslur til
útgerðaraðila fyrir
aflahlutdeild.
skili árlega til ríkisins 5% af þeim
aflakvóta sem þau hafa í upphafí
fyrningartímans. (Ýmis önnur at-
riði koma fram í tillögum nefndar-
innar, s.s. um aðferðir við útleigu
kvóta og nýtingu leigutekna til nið-
urgreiðslu erlendra skulda, sem
ekki verður farið út í hér). Grund-
vallaratriðið er að ríkið muni á 20
ára tímabili eignast aftur þann
kvóta sem fyrst var úthlutað árið
1984.
Líta má á tillöguna um 20 ára
fyrningu kvótans sem árlega niður-
færslu aflahlutdeildar hvers ein-
staks útgerðarfyrirtækis um 5%.
Þannig hefði útgerðarfyrirtæki
með 8% hlutdeild í afla lands-
manna íyrsta árið um 7,6% aflahlut
næsta ár og síðan koll af kolli.
í sjálfu sér mætti hugsa sér nið-
urfærslu aflahlutdeildar með öðr-
um og breytilegri tölum, þó heild-
artíminn sem niðurfærslan tæki
væri sá sami.
Endurgreiðsla fyrir kvóta
Tillögur Hagvaxtarnefndarinnar
gera ekki ráð fyrir neins konar
endurgreiðslu til útgerðarinnar
fyrir þann kvóta sem ríkið kallar
inn. I lögum um stjórn fiskveiða,
sem oft er vitnað til, segir að fiski-
stofnamir séu sameiginleg eign
þjóðarinnar. Með vísan til þessa
lagaákvæðis hafa margir hafnað
því að einstök útgerðarfélög geti
átt eignarétt á aflakvóta. Því þurfi
ekki að gera ráð fyrir endur-
greiðslu fyrir aflakvóta sem ríkið
ákveður að taka „eignarnámi".
Hins vegar hafa dómstólar dæmt
útgerðaraðilum eignarétt á afla-
kvóta á grundvelli annarra laga,
s.s. sifjalaga og skattalaga. Þetta
gerði Hæstiréttur óbeint í ákveðnu
skilnaðarmáli sama daginn og hann
kvað upp sinn kunna kvótadóm.
Því ríkir að minnsta kosti talsverð
óvissa um þennan eignarétt. Hugs-
anlegt er að útgerðaraðilai- gætu
fengið sér dæmdan rétt til endur-
greiðslu ríkisins fyrir „eignarnám"
kvótans.
Fleiri rök má færa fyrir því að
ríkissjóður greiði útgerðarfélögum
fyrir kvótann. Hætta er á að veð-
setningar og aðrar skuldbindingar
útgerðarfélaga gætu reynst þeim
ofviða ef kvótinn yrði af þeim tek-
inn endurgjaldslaust. Svo einhliða
eignabreyting gæti skapað usla í
hagkerfinu, orðið verulegt áfall
fyrir mai-ga aðila utan sjávarút-
vegsins, ekki síst peningastofnanir,
banka og lífeyrissjóði. Segja má að
útgerðarfélögin hafi á kvótatíman-
um unnið þjóðarbúinu gagn með
því að gera fiskveiðar landsmanna
mun hagkvæmari en þær voru áð-
ur og því sé ekki úr vegi að umb-
una þeim fyrir með endurgjadi fyr-
ir aflahlutdeild.
Hér er því lagt til að ríkisvaldið
greiði útgerðaraðilum fyrir afla-
hlutdeild þeirra, á uppkaupaverði,
sem væri nálægt meðalverði hans á
markaði þegar til lengri tíma er lit-
ið.
Aukning afla
Sem betur fer hefur ástand
flestra fiskistofna við landið verið að
batna á undanfómum misserum.
Fiskifræðingar hafa spáð enn frek-
ari vexti stofnanna, sem væntanlega
leiðir til aukins heildarafla á næstu
árum. Þessi væntanlegi viðbótai-afli
mun auðvelda fjármögnun á flutn-
ingi yfir í annað fiskveiðistjómunar-
kerfi samkvæmt þeim hugmyndum
sem hér em settar fram.
Vegna þess að markaðsvirði
eignakvóta er hærra en verð á
þeim leigukvóta sem ríkisvaldið
gæti boðið upp þarf með einhverj-
um hætti að fjármagna mismuninn
til að byrja með. Leiga viðbót-
araflaheimilda vegna stærri fiski-
stofna, sem ekki væru látin leggj-
ast við gildandi aflaheimildakerfi,
leysti þennan fjármögnunarvanda
ríkissjóðs. Setja má upp eftirfar-
andi dæmi* og er hér stuðst við nú-
verandi markaðsvirði kvóta:
12 þúsund tonna viðbótarkvóti
leigður til 5 ára: + 4,6 milljarðar
kr.
3% innköllun aflahlutdeildar -
9,6 milijarðar kr.
3% endurleigður aflakvóti til 5
ára: + 5,1 milljarður kr.
Þannig gæti dæmið gengið upp
og afkoma ríkissjóðs verið óbreytt
eftir kvótaviðskipti ríkisins þetta
árið. Fjármögnun uppkaupanna er
aðallega vandamál fyrstu ára kerf-
isbreytingarinnar. Hér verður að
geta þess að markaðsvirði kvóta
mundi eflaust breytast verulega
eftir að þessi viðskipti hæfust í
stórum stíl.
Fjármögnun atvinnubreytinga
Þegar fram í sækir eiga uppkaup
á aflakvóta og uppboð á leigukvóta
að skila ríkissjóði verulegum fjár-
hæðum. Þessir tekjustraumar
munu hafa áhrif á skattheimtu rík-
isins, gengisskráningu krónunnar
og fleiri þjóðhagslega þætti. Gera
má ráð fyrir að kvótaviðskiptin hafi
í för með sér atvinnubreytingar í
landinu, líkt og kvótaviðskiptin á
undanfornum árum hafa gert.
Tekjur ríkisins af kvótaviðskiptum
verður m.a. hægt að nota til að
greiða fyrir þessum atvinnubreyt-
ingum, uppbyggingu nýrra at-
vinnugreina, en meiri fjölbreytni er
talin mikilvæg fyrir mörg byggðar-
lög í landinu. Þetta er áréttað í
þingsályktunartillögu um byggða-
mál sem forsætisráðherra hefur
lagt fyrir Alþingi.
Viðskipti með kvóta
Til þess að undirstrika risavaxna
stærð fiskveiða og fiskveiðikvóta í
efnahagslífi þjóðarinnar má minna
á að viðskipti með kvóta námu
mörgum tugum milljarða íslenskra
króna á síðasta ári. Samkvæmt
magntölum frá Fiskistofu og upp-
lýsingum frá kvótamörkuðum um
gangverð má ætla að þar af hafi
viðskipti með aflamark innan árs
numið á annan tug milljarða.
Þessar stærðir vitna um umtals-
verða fjármuni sem veiðendur afla
hafa greitt handhöfum aflakvóta á
einu ári. Af tölunum sést að veið-
endur fisks á Islandsmiðum greiða
háar upphæðir fyrir réttinn til
veiðanna. Þeir greiða ýmist þeim"^
sem fengu kvótanum úthlutað
1984, þeim sem hafa erft hann eða
enn öðrum sem hafa eignast kvót-
ann síðar með kaupum.
Heildarmarkaðsvirði kvóta á ís-
landsmiðum má áætla á þriðja
hundrað milljarða króna, en til sam-
anburðar við þessar tölur má nefna
að niðurstöðutala fjárlaga fyrir árið
1998 var samtals um 120 milljarðar
króna og samanlagt verðmæti alls
útflutnings þjóðai-innar á síðasta ári
var um 130 milljarðar ki-óna.
Breytingin á fiskveiðistjórnunar-
kerfinu leiðir til þess að allir út-
gerðaraðilar sitja í framtíðinni við
sama borð varðandi veiðiheimildir*.
og afgjald fyrir heimildirnar renn-
ur í vaxandi mæli til ríkisins.
Að lokum
Með því að breyta fiskveiðistjóm-
unarkerfinu á löngum tíma og með
skipulegum hætti mætti forðast
skaðlegar afleiðingar af snöggum
breytingum fyrir efnahag þjóðar-
innar. Slík hægfara breyting með
endurgjaldi fyrii- aflahlutdeild ætti
að vera sáttaleið út úr núverandi
fiskveiðistjómunarkerfi, sem verð-
ur umdeildara meðal þjóðarinnar
með hverju árinu sem h'ður.
í nýju fiskveiðistjómunarkerfi
með uppboði aflaheimilda er ástæða
til að hafa áhyggjur af því að stór-
felldar breytingar á eignamyndun
undir núverandi kvótakerfi skekki
samkeppnisstöðu útgerðaraðila um
aflaheimildir. En þessi skekkja er
þegar til staðar og myndi fara vax-
andi undir óbreyttu kerfi.
* I þessu dæmi er byggt á heild-
arkvóta reiknuðum í þorskígildi.
Varanleg aflahlutdeild er reiknuð á
710 kr. pr. kg. og leigukvóti til fimm
ára á 380 kr. pr. kg. Gert er ráð fyr-
ir að byrja aðeins með 3% innköllun
aflahlutdeildar.
Höfundur cr rektor Samvmnu-
háskólans á Bifröst.
ÚR EINU KERFI
YFIR í ANNAÐ
Jónas
Guðmundsson
Vföerumnær
enþiggrunar
sjaumst!
Jólamarkaður!
Munið jólahandverks-
markaðinn á laugardag
19. desember
FJ Ö RÐU R
- miðbœ Hgjmrjjaröar
Opiðtilkl. 22.00
H1 I _■■■/■
og til kl. 23.00 á þorláksmessu
Næg ókeypis bílastæði