Morgunblaðið - 19.12.1998, Page 42

42 LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1998 HIKU MORGUNBLAÐIÐ
m
LUIl
JÓLASIÐIR FYRR OG NÚ
Þaðá
bömum
I HUGA okkar nú-
tímamanna eru jólin
fæðingarhátíð frelsar-
ans. En löngu fyrir
Kristsburð héldu
menn hátíð og gerðu
sér dagamun af ýmsu
tilefni, einmitt á þess-
um árstíma, í nánd við
vetrarsólhvörfin. Sp-
urnir af slíkum hátíð-
um eru frá elstu tím-
um og meðal hinna
ftumstæðustu þjóða
sem nú lifa. A norður-
hveli jarðar þekkja
menn þessar skamm-
degis-hátíðir úr
heiðni, þar sem menn
fógnuðu rísandi sól
með veisluhöldum,
sem heiðnir menn
kölluðu ,jól“, en mál-
fræðingum hefur þó
enn ekki tekist að finna viðhlítandi
skýringu á frummerkingu orðsins. I
ljósi tilefnisins væri ef til vill ekki úr
vegi að kalla þessa hátíð „sól“, frekar
en ,jól“(?), - en hér er ekki tilefni til
að fara nánar út í þá sálma.
Ein þekktasta sólrisuhátíðin var
haldin í Róm til foma og nefndist
Satumalia eftir frjósemisgoðinu Sat-
úrnusi. Hún hófst 17. desember eftir
okkar tímatali og stóð í nokkra daga,
þar sem menn átu, drukku og voru
glaðir, rétt eins og tíðkast á jólum
enn þann dag í dag. Þegar breytt var
um ríkistrú í Rómarveldi og tekin
upp sóldýrkun, 2-300 árum eftir
Krist, var sólhvarfadagurinn gerður
að þjóðhátíðardegi og hann kallaður
„fæðingai'dagur hinnar ósigrandi
sólar“. En þá hafði dagatalið skekkst
hjá Rómverjum, og sólhvarfadaginn
bai- upp á 25. desember, en hefði átt
að vera 22. desember, samkvæmt
stjörnufræðilegum útreikningum.
Eftir að kristni var gerð að ríkis-
trú í Róm stóðu menn frammi fyrir
þeim vanda að útrýma sóldýrkun-
inni, sem reyndist þrautin þyngri.
Einkum var það þjóðhátíðardagur-
inn, 25. desember, sem fólki var annt
um og vildu menn ógjaman missa af
fagnaðarlátunum, leiksýningum,
söngnum og dansinum sem þeim
degi íylgdi, og því síður gjöfum í mat
og víni. Eftir miklar umræður á
kirkjuþingum samþykktu kirkjuyfir-
völd í Róm að 25. desember skyldi
vera fæðingardagur Krists og koma í
stað fæðingardags hinnar „ósigrandi
sólar“, en fyrsta örugga heimildin
um að 25. desember sé talinn fæð-
ingardagur Jesú Krists er í róm-
versku dagatali frá árinu 354. Um
hinn rétta fæðingardag Krists er
hins vegar ekkert vitað með vissu.
Glöggir menn hafa bent á að sam-
kvæmt staðháttalýsingum í jólaguð-
spjallinu bendi allt til að Jesú hafi
fæðst að vori til, en allt er þetta afar
óljóst og þess vegna gæti hann verið
borinn um mitt sumar.
Helgihald á íslandi
Gera má ráð fyrir að í heiðni hafi
jól verið haldin á íslandi með svip-
uðu sniði og menn höfðu vanist í sín-
um fyrri heimkynnum. Jólahald hef-
ur þá líklega verið með tvennum
hætti: Annars vegar jól á hverju
heimili og hins vegar stórveislur fyr-
ir heilar sveitir, þar sem héraðshöfð-
ingjar sátu í öndvegi. Pessu má
vissulega líkja við það sem nú
tíðkast, þar sem kjamafjölskyldan er
Á jólum halda
menn fast í gamla
siði þótt fornar
hefðir á öðrum
sviðum séu nú víð-
ast hvar á hröðu
undanhaldi.
Sveinn Guðjóns-
son tekur hér sam-
an fróðleiksmola
um jólahald og
jólasiði og hvernig
þeir hafa þróast í
aldanna rás.
saman heima hjá sér á
aðfangadagskvöld, en
síðan er haldið í stærri
jólaboð hjá ættingjum
og vinum og á ýmsar
fjölmennari jólasam-
komur.
I heiðnum jólaveisl-
um glöddust menn yf-
ir mat og drykk og í
Noregi var nánast
skylda að eiga öl til
jólanna, eins og kem-
ur fram í Kristnirétti
Gulaþingslaga, þar
sem hverjum bónda
og húsfreyju er gert
skylt að eiga tiltekið
magn af öli fyrir jól en
gjalda fé ella. Ekki
var skylda í fomís-
lenskum lögum að
eiga öl til jólanna, en
Ijóst er af ýmsum frá-
sögnum í Islendingasögum, að sjálf-
sagt hefur þótt að bragga jólaöl.
Svo virðist sem sólrisuhátíðir í
heiðni hafi þvi fyrst og fremst verið
til þess fallnar að létta mönnum lífið
í svartasta skammdeginu og að
menn hafi verið að skemmta sér,
fremur en að hátíðin hafi haft trúar-
legt vægi. Af sumum kvæðum og frá-
sögnum má ennfremur ráða að hér
hafi verið um að ræða drykkjuveisl-
ur, og jafnvel kynsvall, eins og í
kvæði Porbjöms hornklofa um Har-
ald hárfagra, þar sem gefið er í skyn
að ef konungur mætti ráða myndi
hann drekka út jólin og heyja
„Freys-leik“, en Freyr var guð frjó-
semi. Einu atriðin, sem heimildir
geta um íyrir utan át og drykkju,
eru heitstrengingar. Þá stigu menn á
stokk og strengdu þess heit að vinna
eitthvert afreksverk fyrir næstu jól.
Þessar hefðir era enn
til staðar í jóla- og
áramótasiðum okkar
nútímamanna. Á jól-
um gera menn sér
dagamun í mat og
drykk og um áramót
heita margir því að
breyta einhverju í fari
sínu til hins betra, -
til dæmis að hætta að
reykja!
Þegar kristni barst
til íslands hafa hin
fornu norrænu jól
fallið saman við fæð-
ingarhátíð Krists,
sem þá var komin í
fastar tímaskorður
innan rómversk-kaþ-
ólsku kirkjunnar. I
heimahúsum má ætla
að breytingin hafi í
fyrstu ekki verið önn-
ur en sú að í stað þess
að drekka full ein-
hverra heiðinna goða,
eða forfeðra til árs og
friðar, hafi menn van-
ist á að signa ölið hina
helgu nótt í þakkar-
gjörð til Krists og sánkti Maríu, eins
og fram kemur í Kristnirétti Gula-
þingslaga.
Eftir því sem kirkjum fjölgaði
urðu messur veigamikill þáttur í
helgihaldinu og var jóladagur eini
helgidagur ársins, sem prestum var
skylt að syngja þrjár messur á sama
degi við sömu kirkju. Fyrst var tíða-
söngur, sem hófst á miðjum jólaaftni
klukkan 18, og þá stundum messað
LAUFABRAUÐ, varðveitt á Þjóðminjasafni Islands, frá fyrri hluta
20. aldar.
Morgunblaðið/Rax
ÍSLENSKIR jólasveinar koma til byggða á ofanverðri 20. öld, í búningi hins alþjóðlega jólasveins.
Undirbúningur jóla
Jólafastan hefst fjórða sunnudag
fyrir jóladag og dregur nafn sitt af
þvi að ekki mátti borða kjöt á þess-
um tíma í kaþólskum sið. Þessi tími
kallast einnig aðventa og er orðið
komið úr latínu, adventus Domini
eða „koma Drottins“. Jólafastan ein-
kennist öðra fremur af undirbúningi
fyrir jólin. Hér áður fyrr, í sveitum,
var keppst við ullarvinnu og tóskap
og er frá því greint í þjóðsögum og
víðar, að vinnuharkan hafi oft á tíð-
um verið óheyrileg. Samkvæmt þess-
um sögum vora dæmi um að hús-
bændur hafi sett svokallaðar „augn-
teprur“ á vinnufólk, svo að það sofn-
aði síður við vinnuna, en þær voru
gerðar úr smáspýtu eða beini á
stærð við eldspýtu, til þess gerðar að
halda augunum opnum. Ólíklegt
verður þó að telja að slíkt kvalræði
hafi almennt verið lagt á fólk, þótt
vel sé hugsanlegt að húsbændur hafi
notað hótun um þvílíkt athæfi sem
svipu á hjúin.
Á okkar dögum er algengt að
vinnuálag aukist í desember, þótt
auðvitað sé það misjafnt eftir störf-
um manna. Hitt er ljóst að við und-
irbúning jólanna ganga margir fram
af sér og oft heyrir maður þennan
undirbúningstíma jóla kallaðan
,jólafargan“ eða öðrum viðlíka
nöfnum, sem bera með sér að þessi
tími sé síður en svo tilhlökkunar-
efni. En jólafastan býður vitaskuld
einnig upp á ýmislegt skemmtilegt í
leik og starfi, þótt oft hafi fólk
„meira að gera“ á þessum árstíma
en öðrum.
Á jólaföstunni hafa íslendingar
löngum verið gripnir þrifnaðaræði,
enda hafa jólin jafnan verið mikil
hreinlætishátíð hjá þjóðinni. Hér áð-
ur fyrr var hreinlætisaðstaða afar
bágborin, en óvíða var fólk svo
sinnulaust, eða svo miklir sóðar, að
ekki væri reynt að gera hreint fyrir
jólin. Klæði, nærföt og rúmföt voru
þvegin nokkram dögum fyrir jól og
þeir sem ekki áttu fót til skiptanna
urðu þá að halda kyrru fyrir í fleti
sínu á meðan klæðin voru að þorna.
Var það trú manna og von að ein-
hvern þriggja síðustu daga íyrir jól
myndi almættið senda þeim svokall-
aðan fátækraþerri, það er þurran
dag, svo fátæklingarnir gætu þurrk-
að fót sín áður en jólahátíðin gengi í
garð.
„Jólabaðið“ er fastur liður í at-
KONUR við túvinnu í fslenskri baðstofu um síðustu aldamót. Hér áður fyrr var
keppst við ullarvinnu og tóskap á jólaföstunni og er frá því greint að vinnuharkan
hafí oft á tíðum verið óheyrileg.
líka ef söfnuður var saman kominn.
Sjálf jólanáttmessan hófst á mið-
nætti á jólanótt og að henni lokinni
var sunginn tíðasöngur þar til morg-
unmessa hófst klukkan 6 á jóladags-
morgun.
Við siðaskiptin vai-ð öll guðsþjón-
usta einfaldari, en á stórhátíðum
fengu þó gamlir siðir að halda sér
lengi vel, þar á meðal jólanáttmess-
an, allt þar til hún var bönnuð að
undirlagi Lúðvíks Harboe og Jóns
Þorkelssonar árið 1744. Jólanátt-
messa var svo tekin upp aftur af séra
Sigurði Pálssyni í Selfosskirkju árið
1958 og árið 1964 byrjaði herra Sig-
urbjörn Einarsson biskup að hafa
jólanáttmessu í Dómkirkjunni í
Reykjavík. Hefur sá siður síðan
breiðst út, þótt þessi messa sé harla
ólík hinni gömlu jólanáttmessu í kaþ-
ólskum sið.