Morgunblaðið - 19.12.1998, Blaðsíða 44

44 LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1998
öld. Til hans er einnig rakin sagan
um fyrstu jólagjöfina. Saga heilags
Nikulásar verður ekki rakin hér,
enda hefur undirritaður áður fjall-
að um hann og samanburð á ís-
lensku jólasveinunum á síðum
þessa blaðs.
Jólatréð í
stofu stendur
Hér eru ekki tök á að fara nánar
: út í hina ýmsu jólasiði og þróun
þeirra, þótt vissulega væri það
freistandi. Til gamans skal þó drepið
á þrjú atriði til viðbótar, sem for-
vitnileg kunna að þykja í þessu sam-
bandi:
■ Jólatréð. I Róm til forna var siður
að skreyta hýbýli manna með græn-
I um gi-einum um nýárið eða að menn
gáfu þær hver öðrum og þótti gæfu-
merki. Það er þó ekki fyrr en á 16.
öld að fyrstu spurnir berast af
jólatrjám frá iðnfélögum í Þýska-
landi, en þau voru þá sett upp á jóla-
skemmtunum fyrir börn félags-
manna. Á 18. öld er jólatréð orðið
útbreitt meðal aðalsmanna og
kóngafólks í Evrópu, en fram yfir
miðja 19. öld þekktust þau naumast
hjá öðrum en yfirstéttarfólki. Hinir
efnaminni létu sér nægja litla
pýramída eða krónur, sem stóðu á
borði eða héngu niður úr lofti. Af
þeim munu aðventukransar síðar
hafa sprottið.
Jólatréð barst til Danmerkur
skömmu eftir 1800 og hingað til
lands virðist sþðurinn hafa borist um
miðja 19. öid. I fyrstu var algengast
að menn byggju til sín jólatré sjálfir,
enda óhægt um vik að verða sér úti
um grenitré hér á berangrinum. Var
þá tekinn staur, og á hann festur
■álmur þar sem kertin stóðu. Tréð
)var málað grænt og tínt sortulyng,
•beitilyng eða einir og skreytt með
því. Sums staðar voru notaðar birki-
’hríslur og jafnvel hvönn. Innflutt
jólatré fóru ekki að seljast hér á
landi í stórum stfl fyrr en eftir 1940
jog nú eru jólatré, sprottin úr ís-
lenskri mold, algengust í hýbýlum
manna um jólin.
■ Jólakveðjur. Elsta íslenska jóla-
kveðjan, sem vitað er um, er í bréfi
ífrá Brynjólfi biskupi Sveinssyni frá
•7. janúar 1667, sem endar á þessa
leið: „Með ósk gleðilegra jóki, far-
isællegs nýs árs, og allra góðra
' heillastunda í Vors Herra nafni
]Amen.“
Það var hins vegar ekki fyrr en ár-
; ið 1843 að fyrsta jóla- og nýárskortið
,var gefið út í Englandi, og breiddist
isending slíkra korta fljótt út um
Evrópu og Ameríku á síðustu öld.
Hingað til lands barst siðurinn laust
Jfyrir aldamót og voru fyrstu kortin
dönsk og þýsk. Útgáfa íslenskra
'jólakorta hófst nokkru eftir aldamót
og í fyrstu voru einkum á þeim
myndir af landslagi og kaupstöðum.
Jóla- og nýárskveðjur í útvarpi
hafa um langt skeið sett hátíðlegan
svip á jólaundirbúninginn og er
greinarhöfundi í barnsminni hversu
ómissandi þáttur það var í helgihald-
inu að hlusta á jólakveðjumar í út-
varpinu á Þorláksmessu. Ríkisút-
varpið hóf þessar útsendingar um
jólin 1932 og geiir enn.
■ Jólakötturinn. Þjóðsagan um jóla-
köttinn lifir enn þótt áhöld séu um
að böm nú til dags taki það svo
nærni sér þótt þau „fari í jólakött-
inn“. Flest vilja þau harða pakka
fremur en mjúka. I Þjóðsögum Jóns
Árnasonar segir meðal annars um
óvætti þessa: „Þó gátu menn ekki
notið jólagleðinnar með öllu
áhyggjulausir því auk jólasveinanna
sem fyrr era nefndir var það trú að
sú óvættur væri þá á ferð sem kall-
aður var jólaköttur. Hann gerði
reyndar engum þeim mein sem
eignuðust einhverja flík að fara í á
aðfangadagskvöldið, en hinir sem
ekkert nýtt fengu fóru allir í jóla-
köttinn." Hér er líklega um að ræða
sameiginlega arfsögn frá Norður-
löndum, þar sem ,jólahafur“, eða
,jólageit“ var víða algeng barna-
fæla.
Sjálfsagt er fyrir íslenska for-
eldra að viðhalda þjóðsögunni um
jólaköttinn. Bæði nýtist þá hluti
þeirra fjármuna sem fara í jólagjaf-
irnar í nytsamlega flík, sem barnið
þarfnast, og barnið sjálft verður
sáttara við að einn og einn „mjúk-
ur“ pakki fljóti með og lærist jafn-
vel að líta á það sem sjálfsagðan
hlut.
I þessari umfjöllun hefur verið
stiklað mjög á stóru um jólahald og
jólasiði og ekki unnt að seilast lengra
að sinni, þótt af nógu sé að taka.
Sjálfsagt hafa menn mismunandi
skoðanir á jólasiðunum og gildi
þeirra í samtímanum, en vísast geta
þó flestir tekið undir með höfundi
þulunnar góðu:
Það á að gefa bömum brauð
að bíta í á jólunum,
kertaljós og klæðin rauð
svo komist þau úr bólunum,
væna flís af feitum sauð
sem fjalla gekk af hólunum.
Nú er hún gamla Grýla dauð,
gafst hún upp á rólunum.
• Við samantekt þessa var að mestu
Ieyti stuðst við tvö rit eftir Árna
Björnsson þjóðháttafræðing, með ffóð-
fúslegu leyfi hófundar. Ritin eru: I
jólaskapi, útg: Bjallan, 1983 og Saga
daganna, útg: Mál og menning, 1993.
Myndir eru flestar úr síðarnefnda rit-
inu, með góðfúslegu leyfi útgefanda.
Ennfremur skal fólki, sem vill fræðast
nánar um laufabrauð, bent á rit eftir
EIsu E. Guðjónsson, textil- og búninga-
fræðing, „Um laufabrauð“ útg. 1994,
og er myndin af laufabrauðum úr því
riti.
MORGUNBLAÐIÐ
Að elda kalkún
Sælkerinn
Kalkúnar njóta
mikilla vinsælda um
þessar mundir.
Steingrímur Sigur-
geirsson fékk góð
ráð hjá matreiðslu-
mönnum Argentínu
um hvernig best sé
að elda slíka gripi.
VERÐSTRIÐ undanfarinna
daga á kalkúnakjöti hefur leitt
til að líklega verður kalkúnn á
borðum margra fjölskyldna um
hátíðarnar. Það vefst hins veg-
ar fyrir mörgum hvemig best
sé að matreiða kalkúna þannig
að úr verði dýrindis máltíð.
Líklega hafa fáir meiri
reynslu af því hér á landi að
matreiða kalkúna en þeir Óskar
Finnsson og Ingvar Sigurðsson á veit-
ingahúsinu Argentínu en þar hefur
undanfarin ár verið lögð rík áhersla á
kalkúna allan desembermánuð. Þeir
Ingvar og Óskar segja skynsamlegt
að reikna með 400-500 grömmum á
hvem mann, þegar kalkúninn er
keyptur. Bein vega þungt í þessum
fugÚ og leggir og vængir nýtast illa.
Sumir bregða á það ráð að sinadraga
legginn til að fá meira úr honum en
það er heljarinnar mál og leggurinn
verður rýr á eftir. Bestur er kalkún-
inn sé hann keyptur ferskur en sé
hann frosinn ber að taka hann út með
3-4 sólarhringa fyrirvara og leyfa að
þiðna í ísskáp. Miklu máli skiptir að
ekkert frost sé í fuglinum, þegar byi'j-
að er að elda hann.
Ingvar og Óskar segja það vera
ágæta þumalputtareglu að þeim mun
lægri hiti sem menn noti við eldun og
þeim mun lengri tíma sem hún tek-
ur, þeim mun meiri verða gæðin.
Sígilt sé að elda kalkún við 140 gi-áða
hita og gera ráð fyrir 45 mínútum á
hvert kíló. Þeir mæla hins vegar með
eldun við 110-120 gráður og að gert
sé ráð fyrir klukkutíma á kflóið. Gott
er að nota blásturinn en ausa reglu-
lega yfir fuglinn. Miðast tíminn við
fylltan kalkún. Sé ofninn opnaður oft
gæti þurft að lengja tímann. I lokin
er kalkúninn smurðui' með smjöri og
hitinn keyrður upp í 200 gráður í 15-
20 mínútur til að fá fallega brúna
áferð á fuglinn.
„Þetta er mikil athöfn hjá mörg-
um. Gott er að byrja með fuglinn á
•rgunbli
HÉR á að stinga til að komast að því hvort
kalkúninn sé tilbúinn. Renni glær safi út má
bera fuglinn fram.
SÆTAR kartöflur og sellerírót í teningum er
tilvalið meðlæti.
Óhefðbundin
kalkwnafylling með
ítölskum brag
Kalkúnafylling
í 4-5 kg fugl
1 blaðlaukur (lítill)
1 paprika
20 ólífur Kalamata (mikilvægt að nota
þessa tegund)
10 sólþurrkaðir tómatar
2 hvitlauksgeirar (fínt saxaðir)
6 franskbrauðsneiðar
1 zucchini
2 perur
2 msk. saxað ferskt rósmarín
salt
svartur pipar úr kvöm
1 msk. balsamic edik
2 msk. olia af ólifunum
Saxið blaðlaukinn og paprikuna fínt.
Steinhreinsið óiífurnar og skerið smátt,
skerið tómatana í fína strimla, skerið
zucchinið í smáa bita. Steikið allt sam-
an í ólífuoliunni án þess að brúna. Af-
hýðið og kjarnhreinsið perurnar og
skerið í smáa bita. Skerið skorpuna af
brauðinu og skerið í teninga. Blandið
öllu saman og kryddið með saiti, pipar
og rósmarin. Dreypið edikinu yfir i rest-
ina. Mjög gott er að setja 100-200 g af
bræddu smjöri yfir fyllinguna.
hvolfi, þannig að safinn renni
niður í bringumar og velta
honum síðan nokkmm sinnum.
Best er að hafa hann sem
lengst á hvolfi. Við heyrum
margar sögur frá gestum okk-
ar af þeim aðferðum sem þeir
nota við eldun og það virðist sí-
fellt færast í vöxt að menn
sprauti fuglinn nokkrum sinn-
um. Er þá bræddu smjöri
sprautað inn í bringumar á
meðan á eldun stendur, til að
koma í veg fyrir að þær þorni,“
segir Ingvar.
Miklu skiptir að fuglinn sé
fulleldaður er hann kemur á
borðið. Þetta eru stór dýr og
mikil fyrirhöfn að taka þá út úr
ofni og bera fram. Hver hefur
ekki heyrt hryllingssögur af
fjölskylduboðum sem hafa lent
í uppnámi þegar í Ijós kemur
að fuglinn er hálfhrár þegar
byrjað er að sneiða hann niður
á diska? Ingvar segir ágætt og
ömggt húsráð að stinga með
nál efst á lærinu, þar sem það
er þykkast. Renni glær safi út
er fuglinn tilbúinn.
Með kalkúni fylgir innyflapoki og
ber að nýta þau við matreiðsluna.
Lifur getur hentað vel í fyllingu en
annað er brúnað á pönnu og sett með
í ofnskúffuna til að fá sterkara soð.
Þá má sneiða niður gulrætur, sellerí,
lárviðarlauf, rósmarín og piparkorn.
Soðið sem myndast við eldun verður
uppistaða sósunnar. Óskar og Ingvar
segja að þegar búið sé að sía það frá
og setja í pott sé ágætt að bæta við
5-10 matskeiðum af hveiti. Þegar
hveitiá- hefur sogið í sig alla fituna er
það þeytt saman við soðið, ekki
ósvipað og gert er með smjörbollu.
Út í sósuna er síðan bætt rauðvíni
og jafnvel matskeið af rauðvínsediki
til að skerpa hana. Hún er síðan
soðin niður eftir smekk.
Fyllingin er hálfur galdurinn við
eldun og eru óteljandi útgáfur til að
henni. Vilji menn reyna eitthvað
óhefðbundið og spennandi fylgir
uppskrift með ítölskum blæ með hér
við hlið. Sé allt í hefðbundnum stfl er
tilvalið að bera fram Waldorf-salat
með og einnig eru sætar kartöflur
ómissandi. Úr þeim er hægt að gera
mauk en Ingvar mælir sérstaklega
með að þær séu ásamt sellerírót
sneiddar niður í hálfs sentimetra
teninga. Beikon er sneitt niður og
steikt létt á pönnu með smá olíu.
Teningunum er blandað saman við
og þetta eldað saman í 2-3 mínútur.
Þá er lok sett á pönnuna og gufu-
steikt í 4-5 mínútur til viðbótar. Út í
þetta er bætt salti og pipar eftir
smekk og örlitlu af timían.

Draumurinn hvíti
DRAUMSTAFIR Kristjáns Frímanns
Mynd/Kristján Kristjánsson
Hann sendi son sinn ...
TÍÐIR tímans kristallast í heilög-
um tíðum jóla og myndinni af fann-
hvítri jörð í blankalogni þar sem
hlý birta jólaljósa berst frá manni
til manns en úr fjarskanum óma
klukkur sem kalla til hárra tíða.
Þetta er draumurinn um hvít jól
sem margur ber í sinni og margan
dreymir að Guð gefi börnum sínum
um þessi jól. Ef við skoðum þessi
tákn og íhugum merkingu þeirra
verður hvíta mjöllin hjúpur, sæng
Guðs sem veitir skjól, vemd og
hlýju, hvíti liturinn verður sakleys-
ið og hreinleikinn sem hver sál ósk-
ar að fylli hjarta sitt. Ljósið verður
vitinn, tengingin milli manna í
endalausri víðáttu geymsins þar
sem einmanaleikinn hrópar á okkur
en klukkurnar sem óma era kallið
sem við bíðum eftir að sameini oss í
anda jóla, gleði. Hvít jól friðar og
ljóss eru því meira en von um
kristileg jól, þau eru leynd ósk
mannsins um sameiningu þessa
þriggja tákna við anda mannsins og
þar með endanlegan frið, endanlega
sátt og sanna gleði manna á milli.
Draumurinn um hvít jól er sama
myndin en þó frábrugðin því snævi
þakta jörðin er þar tákn alsælu
þess að tilheyra himnadómnum,
vera saklaust barn, hluti af Guði.
Draumaljósið dregur okkur til
fornra minna um guði sem komu og
fóra en skildu eftir sig sælu ljóss-
ins, það tákn hefur þróast yfir í ár-
legan atburð við jól og áramót en
sem geymir hið forna minni, kall til
Guðs að koma. Klukkurnar geyma
líka fornt draumminni um komu
guða, þar sem lúðraþytur og glym-
ur bjalla vottuðu komu Guðs. Þessi
eldgömlu minni geymum við í erfð-
um okkar og í dag notum við þau í
vöku meira af vana en vissu, þó
draumurinn sýni með þessum tákn-
um hjarta fullt af hrópi á Guð að
senda son sinn aftur til okkar með
gleðileg jól.
Draumur „Kristínar“
Mér fannst ég vera stödd í húsi
og var að bíða eftir brúðarkjól, því
ég var að fara að giftast fyrrver-
andi sambýlismanni mínum. Ég var
eitthvað ergileg og ég geri mér
ekki grein fyrir hvers vegna. Ég
var orðin of sein en það var ekki
þess vegna sem ég var pirruð (í
vöku leiðist mér fátt eins mikið og
vera sein). Loks komu einhver
austurlensk hjón með brúðarkjól-
inn, ég veit ekki hvort þau voru að
sauma hann eða hreinsa. Ég klæddi
mig í hann og gekk af stað til
kirkju. Á leiðinni gekk ég yfir
grænt tún og er ég var um það bil
hálfnuð, sá ég að túnið var allt út í
blautum dýraskít. Kjóllinn minn
var skjannahvítur með löngum
ermum og slóða (mjög fallegur). Ég
hafði ekkert haft fyrir að halda
honum uppi á göngu minni, svo mér
var brugðið. Ég lyfti honum upp og
átti von á að hann væri útataður en
hann var tandurhreinn. Þegar ég
kom til kirkju var þar fólkið mitt,
þ.e. foreldrar, börn mfn, mágur
minn auk fleira fólks sem mér
fannst allt vera mitt fólk. Allir voru
mjög fínir og glaðlegir. Einu aðil-
arnir sem virtust óþolinmóðir voru
sambýlismaður minn og presturinn.
Þegar langt var komið á athöfnina
sagðist ég ekki geta gifst honum og
gekk út. Móðir mín kom á eftir og
spurði mig hvers vegna en ég gaf
ekkert svar en var mjög sátt.