Morgunblaðið - 23.12.1998, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Þar lágu
Danir í því
YRSA Sigurðardóttir
liefur skrifað ærsla-
sögu fyrir börn og
fullorðna og nefnist
hún Þar lágu Danir í
því. Sagan er uppá-
tækjasöm og frásögn-
in öll hin ótrúlegasta
enda segist Yrsa hafa
skrifað söguna fólki til
skemmtunar. Hún seg-
ir að sagan sé leikur
með hugaraflið og
ímyndunaraflið, og
segist sjálf hrífast af
bókmenntum sem
flalli um fáranleika
tilverunnar. Aðalá-
hrifavald sinn telur
hún vera enska rithöf-
undinn Tom Sharpe, sem skrifi
ærslasögur fyrir fullorðna. Arn-
gunnur Ýr myndskreytir bókina.
„Eg skrifaði söguna á tveimur
vikum, mér og öðrum til skemmt-
unar! Þegar ég var sjálf barn
leiddust mér þunglyndislegar og
niðurdrepandi raunsæissögur, þess
vegna reyndi ég að skrifa eitthvað
sem ólgaði af kátínu og lífsgleði.
Sagan íjallar um tvo vini, Glódísi
og Palla sem verða sér úti um
boðsmiða f veislu sem á að halda
Danadrottningu til heiðurs. Þau
gefa ömmu Glódísar miðann, en
hún heldur mikið upp á drottning-
una, en svo komast þau að því að
kommúnistar ætla að gera uppþot
í veislunni. Þau hafa því hraðan á
og ætla að koma í veg fyrir upp-
þotið en það endar ekki betur en
svo að þau eru handtekin af lög-
reglunni ásamt meira og minna
öllum sem koma við sögu í bókinni.
Frásögnin er byggð upp með þeim
hætti að Glódis lýsir atburða-
rásinni fyrir lögreglumanni."
Er þetta þá bók með samfélags-
boðskap?
„Nei, alls ekki, en til þess að
vera samnorræn bætti ég einum
alkahólista í söguna og það er
páfagaukurinn! Boðskapur sög-
unnar er hins vegar sá að það er
gott að allir skuli ekki vera eins.
Að allir gangi ekki um í eins peys-
um! Margbreytileiki mannfólksins
er góður og eftirsóknarverður!
Hver einasti einstaklingur hefur
eitthvað til brunns að bera. Hinn
dæmigerði meðalmaður er ekki til!
Á lífsleiðinni hef ég fáa hitt sem
eru leiðinlegir. Fólk er skemmti-
legt ef maður dæmir það ekki fyr-
irfram."
Og þú ert ánægð með útkom-
una?
„Upphafið að þessu var að önn-
ur höfuðpersónan Glódfs fæddist í
strætó, svo fór ég að hugsa um
þetta efni og sagan vatt smátt og
smátt upp á sig. Bestu dómarnir
sem ég hef fengið
komu frá systur vin-
konu minnar sem lá á
spítala eftir aðgerð.
Hún varð að hætta að
lesa bókina vegna þess
að hún hélt að saum-
arnir myndu rifna,
hún hló svo mikið!
Nú ert þú verkfræð-
ingur! Er skyldleiki
með skáldskap og
vcrkfræði?
„Utkoman verður að
liggja að mestu fyrir
áður en hafist er
handa. Það gildir jafnt
um skáldskap og verk-
fræði. Húsið verður að
standa eftir að það
hefur verið reist! Hvað skáldskap-
inn varðar, veltir maður því mikið
fyrir sér hvernig hægt er að láta
atburðina gerast og hvernig
tengja má alla þræðina saman f
viðeigandi endalok."
Hvernig datt manninum þetta í
hug,“ segir lögreglumaður-
inn.
„Pabba hans Palla? Ég held
reyndar að hann sé orðinn pínulít-
ið ruglaður," svara ég. „Hann hef-
ur verið óvenjulega uppstökkur
og ergilegur í sumar út af sláttu-
vél sem hann keypti í maí. Hún er
mjög flott og fín að öllu leyti
nema því að hún gengur fyrir raf-
magni. Ur henni hangir nefnilega
snúra sem sett er í samband þeg-
ar slegið er. Palli hefur sagt mér
að pabbi sinn væri umhverfíssinni
og að það sé minni mengun af raf-
magnssláttuvél en bensínsláttu-
vél. Það er svo sem ágætt, en
maður verður að hugsa um meira
en bara umhverfið þegar maður
er að slá. Sérstaklega ef maður er
að slá með rafmagnssláttuvél. Pá
verður maður sífellt að vera að
hugsa: „Hvar er snúran, hvar er
snúran?“ Ef maður gerir það ekki
flækist hún fyrir og lendir í sláttu-
vélinni. Það gerist í hvert sinn
sem pabbi Palla slær. Við sáum
það einu sinni og það var rosalega
flott. Pabbi hans Palla varð eins
og Tommi og Jenni þegar þeir
pota í innstungur, hendurnar á
honum skutust beint út frá síðun-
um, hárið stóð stíft út í loftið og
hann ýlfraði eins og faxtæki í
gegnum samanbitnar tennur.“
„Já, ég held að þetta gæti nú
gert hvem mann hálf ruglaðan,"
segir löggan áður en hann rekur á
eftir mér.
Ég held áfram: „Þegar ég kom
heim var íbúðin..."
Brot úr Þar lágu Danir íþví
Yrsa
Sigurðardóttir
Að færa lífíð í orð
BÆKUR
I»ýdd skáldsaga
í LEIT AÐ GLÖTUÐUM TÍMA
Leiðin til Swann II. Eftir Marcel
Proust. Pétur Gunnarsson þýddi.
Prentun: Gutenberg. Bjartur,
Reykjavík 1998.
Pétur Gunnarsson hefm- nú þýtt
seinni hluta fyrsta bindis hinnar
miklu skáldsögu franska rithöfundar-
ins Marcels Proust (1871-1922), í leit
að glötuðum tíma. Verkið er í heild
sinni sjö bindi (stundum er því skipt í
fimmtán bindi) og á fjórða þúsund
blaðsíður. Ætli Pétur að halda áfram
að glíma við þetta stórvirki á hann því
enn ærið verk fyrir höndum. En við
skulum ekki draga úr honum
kjarkinn, heldur hvetja hann til dáða
því að öli hljótum við að vona að hann
láti ekld staðar numið fyrr en síðasta
orð þessarar miklu sögu hefur verið
klætt í íslenskan búning.
Fræðimenn hafa fengist við að
skilgreina og skýra I leit að glötuðum
tíma lungann úr öldinni en verkið
kom út á árunum 1913 til 1927. Al-
mennt séð má segja að verkið sé
skáldsaga byggð á ævi, Proust sem
ólst upp í stórri og velmegandi borg-
aralegri fjölskyldu. Öðrum þræði er
verkið gagmýni á frönsku borgara-
stéttina á síðustu öld, jafnvel skop-
mynd hennar. En þessi saga hefur
ekki lifað af hverja kúvendinguna á
fætur annarri í bókmenntalífí aldar-
innar vegna þess að hún segir sögu
löngu glataðs samfélags. Gildi henn-
ar er miklu frekar falið í spennunni
sem í henni ríkir milli reynslu Proust
og skrifanna um hana, togstreitunn-
ar milli lífsins og bókmenntatextans.
Proust ætlaði sér að færa líf sitt í orð,
endurskapa glataðan tíma og það er
engu líkara en að allt frá upphafi hafi
hann haft óbilandi trú á verkefninu, á
því að hann gæti orðað líf sitt, raðað
því saman eins og risastóm stykkja-
þraut, einu orði í einu, einu stykki í
einu uns myndin væri fullkomnuð.
Það er þessi sambræðsla lífs(reynslu)
og texta sem er aðalviðburður sög-
unnar. Proust ætlaði að ramma inn
líf sitt með þessu verki, lífið átti að
verða að verki, bókmenntaverki; sá
Proust sem hafði reynt átti að renna
saman við þann Proust sem ski-ifaði.
I þessu samhengi er merkilegt að á
meðan Proust vann að bókinni varð líf
hans að eins konar verki sem hefur
verið endurskapað aftur og aftur síð-
an. Sagan um það hvemig Proust dró
sig í hlé frá heiminum vegna líkam-
legs ofnæmis fyrir öllum sköpuðum
hlutum, klippti á tengsl við umhverfi
sitt, við samtímann og lokaði sig inni
með reynslunni, minningunum og
skrifunum hefur orðið ein sú víðfræg-
asta í sögu bókmenntanna. Þessi saga
af krankleika Proust og einangrun
hefur verið margskrifuð og margend-
urskrifuð af fræðimönn-
um, skáldum og áhuga-
mönnum. Halldór Lax-
ness orðar það svo í
Skáldatíma að I leit að
glötuðum tíma sé
sprottin „úr einhverju
ægilegasta heilsuleysi
sem um getur í bók-
menntasögunni". Hall-
dór lýsir síðan sérkenni-
legri einangrun Proust
á kostulegan hátt. Pétur
Gunnarsson gerði svo
þessa sögu að umtals-
efni í viðtali við undirrit-
aðan á síðasta ári og
lagði áherslu á að
Proust hefði di'egið sig í
hlé frá umheiminum til
þess að einbeita sér að
verkefni sínu, að endur-
skapa sig í texta. Pétur
segir: „Það er næstum
eins og hann hafi litið
svo á sjálfur að hann
væri búinn að lifa. Þessi
einangrun hans frá
heiminum [...] er ekki
eingöngu vegna veik-
inda hans heldur er hún
hreinlega afstaða hans;
það er eins og hann viti
sjálfur að honum er
naumt skammtaður tími
og hann ætlar að nota
það sem eftir er til að
endurskapa veröld sína,
glataðan tíma.“ Proust
virðist raunar hafa litið svo á að verk-
efni hans væri ómögulegt, nema
skilja við heiminn og tímann. Eins og
segir í lok fyrsta bindis verksins felst
ákveðin mótsögn í því að „ætla að
finna myndir minninganna í veruleik-
anum - þær myndi alltaf skorta
töfrana sem minnið býr þeim og
skilningarvitin hafa ekki aðgang að“.
Sá veruleiki sem Proust hafði þekkt
var ekki lengur til staðar því að allt er
hverfult, byggingamar, tíminn, hugs-
animar, hughrifm. Síðustu orð fyrsta
bindis hljóma svo: „Staðir sem við
höfum kynnst, tilheyra ekki bara
heimi rúmsins þar sem við skipum
þeim sess til hægðarauka. Þeir vom
lítið annað en mjó ræma mitt í um-
lykjandi hughiifum sem vom uppi-
staðan í lífi okkar þá stundina; minn-
ing um ákveðið tilvik er ekki annað en
eftirsjáin eftir tilteknu andartaki; og
húsin jafnt og strætin og götumar
em því miður hverful, engu síður en
árin.“
Fyrsta bindi verksins nefnist
„Leiðin til Swann“ og skiptist það í
þrjá hluta. Sá fyrsti, sem kom út í
fyrra, heitir „Combray" og geymir
myndir frá æskuámm Proust í smá-
bænum Combray, rétt utan við
París. Annar og þriðji hluti birtast í
þeii-ri bók sem nú er komin út. Sá
fyrri heitir „Astin hans Swann“ og
er eini hluti verksins sem er ekki
sagður í fyrstu persónu,
heldur þriðju. Hér er
sagt frá sjúklegri ást
fagurkerans Swann,
sem er heimilisvinur
Proust-fjölskyldunnar,
á Odette, hinni fögm en
heimsku gleðikonu yfir-
stéttarinnar. Hann
kynnist henni í klíku-
boði hjá Verdurin-hjón-
unum, smáborgaraleg-
um snobbhænsnum sem
upphefja sig í innan-
tómri listneyslu og lúx-
us. Sjálfur þykist
Swann hafinn yfir þetta
smásálarlega líf en
samkvæmislífið og lúx-
usinn komast upp í
vana. Og þótt hann geri
sér grein fyrir því að
Odette sé á engan hátt
neitt sérstök og standi
honum langt að baki þá
veit hann ekki fyrr en
hann er orðinn háður
ástinni til hennar, hon-
um nægir ekki að fara
einu sinni á kvöldi, hann
vill eiga hana. Afbrýðin
sýður innra með honum
þegar hann ímyndar sér
hvað hún gerir eftir að
hann er farinn á kvöld-
in. Hann er heltekinn
og brýtur þvert gegn
öllum sínum fyrri hátt-
um, njósnir hans, fyrir-
sát og plott verða að ástríðu: „Og
allt sem hingað til hafði fengið hon-
um blygðunar: gægjast á glugga,
jafnvel þvinga fram vitnisburð hjá
ókunnugum, múta þjónustufólkinu,
liggja á hleri - allt var þetta orðið
eins og hver önnur textagreining,
samanburðarfræði og listkmfning -
vísindalegar rannsóknaraðferðir af
háum vitsmunalegum gæðaflokki og
til þess fallnar að leita sannleikans."
Hann er þjáður af ást en nýtur samt
munúðarfullrar sælu í þessari
ástríðufullu sannleiksleit um Odette.
Hann finnur sælu í sársaukanum og
Odette tekur þátt í leiknum, heldur
honum volgum en lætur ekki kló-
festa sig. Aður en yfir lýkur hefur
Swann sveiflast í ofboði milli ástar
og fyrirlitningar en í þriðja hluta
þessa fyrsta bindis, sem nefnist
„Staðarnöfn: Nafnið“, er sagt frá
ástarskoti sögumanns í dóttur
þeirra Swann og Odette, Gilberte.
Eins og áður sagði hijóta allir
bókelskir landar að óska þess að Pét-
ur Gunnarsson haldi áfram að vinna í
því að koma þessu stórkostlega
meistaraverki á íslenska tungu. Þýð-
ingin er unaðsleg aflestrar, full af stíl-
legri nostursemi og leik. Hún hlýtur
að teljast til stærri bókmenntaafreka
hérlendis á seinni ámm.
Þröstur Helgason
Marcel
Proust
Pétur
Gunnarsson
Yigty áfengiseiningar,
sígarettur og hitaeiningar
BÆKUR
Skáhlsögnr
DAGBÓK BRIDGETJONES
Eftir Helen Fielding, Sigríður Hall-
dórsdóttir þýddi. Mál og menning,
Reykjavik 1998, 246 bls.
SÁ GALLI er á kenningum um
ofurefli skáldsögunnar sem bók-
menntaforms í samtímanum að hug-
takið „skáldsaga" er safnhugtak
sem segir nánast ekkert um form-
gerð, byggingu og hugsun bók-
menntaverks. Þannig er Dagbók
Bridget Jones, sem notið hefur mik-
illa vinsælda síðan hún kom út fyrir
tveimur áram, í dagbókarformi
einsog nafnið gefur til kynna. Það
form er ekki nýtt undir skáldsögu-
hattinum en ýmislegt bendir til þess
að dagbókin sé að hefjast til vegs og
virðingar.
Breska rithöfundinn Helen Fi-
elding má setja í samhengi við
Cynthiu Heimel sem er bandarísk-
ur kjaftfor femínisti og húmoristi.
Heimel er full af speki af götunni
og hefur skrifað mjög vinsæl
greinasöfn sem bera heiti á borð við
Ef þú getur ekki lifað án mín, af
hverju eru þá ekki dauður?. En
eins mætti nefna gamanþættina
Absolutely Fabulous sem ég er viss
um að þjáningarbræður mínir hafa
hlegið taugaveiklunarhlátri að og
látið sem þeim þættu fyndnir áður
en örla tók á tengslum við þetta
sérkvenlega spaug. Dagbók
Brídget Jones lýsir ári í lífi Bridget
Jones sem er einhleyp kona, ýmist
á uppleið eða hraðri niðurleið. Jo-
nes byrjar á að strengja nýársheit:
hún ætlar að megra sig, hætta að
reykja, drekka minna, bæta sjálfa
sig og samskiptin við hitt kynið og
svo framvegis. Hefst svo hver dag-
bókarfærsla á stuttri skýrslu um
efndirnar sem ganga brösuglega:
„56,6 kg, áfengiseiningar 4 (ömur-
legt), sígarettur 23 (mj. mj. slæmt
þar sem um er að ræða tvær klst.),
hitaeiningar 3827 (ógeðslegt).“ (71).
Eitt af heitum Jones er að auka
starfsframa sinn svo hún ræður sig
(reyndar af illri nauðsyn) til sjón-
varpsstöðvar. Þar umgengst hún
þotulið, óbærilegt fyrir æsku sakir,
og fetar í fótspor móður sinnar sem
einnig hefur lagt á vafasaman
frama í þessum geira. Jones lendir í
ástarævintýri í gegnum tölvupóst
og á í stormasömu sambandi við
móður sína sem er ein skrautleg-
asta persóna bókarinnar - svo
skrautleg að Fielding hefur þótt
vissara að tileinka bókina móður
sinni fyrir að líkjast ekki móður Jo-
nes. Lítill vinkvennahópur er í
kringum sögumann og besti vinur
hennar er hommi. Þessar stelpur
kunna vasasálfræðina sína, hafa
frasana á hraðbergi og lifa jafnvel
lífinu eftir bókum á borð við Karlar
eru frá Mars, konur eru frá Venus.
Dagbók Brigdet Jones er heljarinn-
ar þeysireið í gegnum allar þessar
kynjakenningar nútímans.
Þýðingin er lífleg. Þýðandinn hef-
ur tekið sér skáldaleyfi og stíllinn
einkennist af slettum og slangri en
þetta hæíir verkinu prýðilega. Jo-
nes „panikkerar“, helsta upp-
hrópunin þegar vel gengur er
,jess“. Ég er ekki jafn sáttur við
stöku tilraunir til að staðfæra;
þannig er „Holloway" fangelsið orð-
ið „Litla Hraun“ og „Newsnight" er
orðið „Kastljós“. Ekki er gengið
lengra með þessa aðferð. Þótt þýð-
ingin sé innblásin, lipur og nái vel
kæruleysislegum (stundum
stikkorðakenndum) stílnum skortir
hana innbyrðis samkvæmni og virk-
ar á köflum í það djarfasta.
„Jafnvel karlmenn munu hlæja“
er haft eftir Salman Rushdie á bók-
arkápu og hljómar einsog brot úr
einhverjum ískyggilegum spádómi.
Sá spádómur rættist á mér; ég hló
oft upphátt. Dagbók Bridget Jones
er gríðarlega fyndin, full af grein-
andi, meinfyndnum lýsingum, aðal-
lega á konum en einnig körlum.
Sjálfsmynd Jones er trúðsleg og
kaldhæðin. Hún er seinheppin,
meistari í að koma sér í neyðarlega
aðstöðu. Hegðun hennar er áráttu-
kennd, hún gerir mikið veður útaf
litlu og hefur gaman af því að vera
plebbi; en umfram allt er hún kven-
leg. Jones þarf að glíma við ofstæki
fjölskyldufólks sem með móður
hennar í broddi fylkingar er sífellt
að reyna að bjarga henni frá ein-
semd sinni jafnvel þótt allt sé á tjá
og tundri í lífi þess sjálfs. Enda tek-
ur móðir hennar sig til og stokkar
íjölskyldumunstur sitt upp með
brauki og bramli.
Dagbók Bridget Jones er ein-
staklega skemmtileg og skörp.
Megranarkúrar munu bregðast,
reykingabindindi mislukkast, áfeng-
iseiningum fjölga, appelsínuhúð
mun blómstra, ástarsambönd munu
bresta á og konur munu hlæja, já,
jafnvel karlmenn munu hlæja.
Hermann Stefánsson