Morgunblaðið - 23.12.1998, Blaðsíða 38

■38 MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Skipulag eða
ringulreið
Madurinn er leiksoppur örlaganna í
þessum leik, uppkaf miðja og endir
beinast að því að koma konum á kné,
beygja hann í duftið.
Eftir Hávar
Sigurjónsson
Hvert hið eiginlega
hlutverk kenninga
og gagnrýninnar
umfjöllunar er í
hinu stærra sam-
hengi listanna er eilífðarspurn-
ing, hvort slíkt hefur einhver
áhrif á framgang lista, stefnur
og strauma er einnig umdeilan-
legt, en sú skoðun stendur eigi
að síður á gömlum merg og rek-
ur rætur sínar allt aftur til
Hórasar og Aristótelesar. Hóras
líkir gagnrýnandanum við garð-
yrkjumann sem snyrtir garðinn
og reytir illgresið, tryggir vöxt
og viðgang hinna „æskilegustu“
plantna og fjarlægir illgresið
jafnóðum og það lætur á sér
kræla. Ef líkingunni er haldið til
_______________ streitu má líkia
VIÐHORF „æskilegj'i"
listastarfsemi
við skipulagðan
skrúðgarð, þar
sem allt er með réttum svip,
hlutföll blóma og trjáa og lögun
beða fyrirfram ákveðin, litasam-
setningar í fullkomnu samræmi,
hvergi örlar á illgresi, ekkert
kemur á óvart. Gestir er heim-
sækja garðinn vita hvað þeir
sækja þangað, fegurð, hvíld og
frið; tilgangur garðsins er að
veita hlé frá hinu daglega
amstri, þar má sjá fegurð og þar
má anda að sér sætum ilmi.
Ef lesandinn sér hlutverk list-
anna endurspeglast í þessari lýs-
ingu þarf hann í sjálfu sér ekki
að lesa lengra, tónlist, leiklist,
myndlist og bókmenntir eru rós-
ir og fjólur í andlegum garði hins
listelskandi manns, hann les
blóm í vönd sjálfum sér til upp-
lyftingar og hugarhægðar. Listin
þjónar fegurðinni og upphefur
andann, hún vekur til hóflegrar
umhugsunar án þess að koma
róti á hugann, skapar samhljóm
en sundrar ekki. Skipulag en
ekki ringulreið.
Þessar hugrenningar kvikn-
uðu þegar ég hlýddi á mánu-
dagsviðtalið í sjónvarpinu þar
sem Jón Viðar Jónsson, Eyvind-
ur Erlendsson og Erlingur
Gíslason ræddu stuttlega um
þátt Bertolts Brechts í leiklist
20. aldarinnar. Ég læt vera að
leggja orð í belg um Ver-
fremmdungseffektinn og skil-
greiningar á epíska leikhúsinu
að öðru leyti en því að ég efast
um að nokkur er á hlýddi og
ekki var kunnugur fyrirbærinu
áður hafí verið nokkru nær.
Gamla klisjan um að Brecht hafi
verið betra leikskáld en kenn-
ingasmiður reið röftum í samtali
þeirra félaga; Mutter Courage
tekin sem dæmi um að þar hafí
skáldið skotið sjálfu sér ref fyrir
rass, Mutterin eigi samúð áhorf-
enda svo óskipta í lokin að ætlun
Brechts hafí farið fyrir lítið.
Ætlun hans var að sýna hversu
rangar ákvarðanir Mutter
Courage tekur, hversu rangt val
hennar er og hvert það leiðir
hana, hvemig hún mótar líf sitt
með ákvörðunum sínum. Ahorf-
andinn getur tekið undir val
hennar, en Brecht sýnir einnig
valkostina, öðruvísi verður valið
ekki ljóst. Kjarni þessa verks
snýst um að maðurinn ráði ferð-
inni sjálfur með vali sínu og
ákvörðunum en sé ekki ofurseld-
ur örlögum sem hann fái engu
um ráðið. Brecht tókst í raun-
inni ágætlega það sem hann ætl-
aði sér með þessu leikriti.
Hugmyndafræðilegur kjarni
leikhúskenninga Brechts er
marxískur, hann var ekki bara
sósíalisti heldur líka kommúnisti
sem í umræðunni í dag jafngildir
því að hafa verið hálfviti, slíkur
er sigur hægrimennskunnar yfír
nafngreindum hugmyndakerfum
um jöfnuð manna á milli. Aldrei
hefur nokkur maður hérlendis
sýnt kenningum Brechts neinn
áhuga opinberlega, ýmsir eru þó
vel að sér í þeim efnum eins og
Erlingur Gíslason benti réttilega
á, og það er einstaklega hlálegt
(en týpískt) að loks þegar um-
ræða fór í gang á hundrað ára
fæðingarafmæli hans, skyldi hún
snúast um kvensemi hans,
meinta ritstuldi og persónulegar
ávirðingar sem koma hugmynd-
um hans um leikhús ekki
nokkurn skapaðan hlut við,
draga í engu úr gildi þeirra og
bæta að sjálfsögðu engu við þær.
Marxísk hugmyndafræði
Brechts í leikhúsi hefur haft
meiri og vfðtækari áhrif en hægt
er að gera grein fyrir í fljótu
bragði. Andstæða hennar er hin
svokallaða aristótelíska hug-
myndafræði leikritunar, sem
byggist á kenningum Aristótel-
esar um harmleikina. Heimur
hins aristótelíska harmleiks er
ekki mannanna verk heldur
guða. Maðurinn er leiksoppur
örlaganna í þeim leik, upphaf,
miðja og endir beinast að því að
koma manninum á kné, beygja
hann í duftið, sýna honum ft-am
á að þrátt fyrir hetjulega til-
burðina sé hann frá upphafí of-
urseldur samhengi orsaka og af-
leiðinga sem hann af steigurlæti
taldi að væru í hans höndum.
Þessari forskrift hafa leikrita-
smiðir fylgt allt fram á þennan
dag, guðirnir hafa tekið á sig
ýmsar myndir, en niðurstaðan
er ætíð sú sama, maðurinn ræð-
ur ekki ferðinni heldur sjálf-
stæðir kraftar. Sálfræðikenning-
ar 20. aldar hafa svo lagt sitt til
málanna með því að kenna und-
irmeðvitundinni um allt saman,
nútímaguðimir eru ekki lengur
utan og ofan við manninn heldur
inní honum, en jafnóviðráðan-
legir og áður.
í krafti sinnar marxísku hug-
myndafræði hafnar Brecht þess-
ari skoðun og leikhúskenningar
hans ríma að þessu leyti við
helstu heimspekistefnur aldar-
innar í þá veru að maðurinn ráði
ferðinni sjálfur, hann eigi kvöl-
ina vegna þess að hann á völina.
Brecht var hvorki fyrstur til að
sjá möguleika leikhússins til að
hafa áhrif á hugsun fólks né einn
um það. Allt leikhús og þar með
allar listir hafa áhrif á hugsun
fólks. Slævandi eða örvandi
áhrif eftir atvikum, en áhrif
engu að síður. Brecht var hins
vegar sá sem setti leikhúshug-
myndir sínar fram í mótuðu
kerfi. Aðrir gerðu slíkt hið sama
í öðrum listgreinum og öll um-
ræða um listir langt fram eftir
öldinni er mörkuð meðvitaðri
andstöðu við hina borgaralegu
hugmynd um fegurðarhlutverk
listanna; þær eiga að hafa og
geta haft áhrif á hugsun ekki
síður en líðan. Hvort það hefur
áhrif á gjörðirnar er svo önnur
saga.
RÓMANTÍK
UM RÓMANTÍK
ANDVARI hefur lengi
haft það að venju að hafa
aðalgrein hvers árgangs
langa ritgerð um ævi og
störf einstaklings sem hefur á ein-
hvern hátt átt þátt í að móta um-
hverfi sitt og tíma. I þetta skipti
fjallar Guðlaugur A. Jónsson um
séra Sigurð Pálsson vígslubiskup.
Annað efni í tímaritinu, sem gefið
er út af Hinu íslenska þjóðvinafé-
lagi, hefur mest megnis verið tengt
bókmenntum og sögu landsins og
svo er einnig nú.
Listaskáldið „góða“
og Sigurður Breiðíjörð
Lengi hafa menn velt íyrh' sér
áhrifum hins fræga rímnadóms
Jónasar Hallgrímssonar um Sigurð
Breiðfjörð. Ekki hefur aðeins verið
talið að dómurinn hafí eyðilagt
skáldferil Sigurðar Breiðfjörðs,
heldur riðið rímunum að fullu.
Dómur þessi er talinn hafa fært ís-
lenskan skáldskap til betri vegai' og
bætt skáldskaparsmekk lands-
manna. Og dómur
þessi gerir það ekki
endasleppt, því nú
heldur Páll Valsson,
bókmenntafræðingur,
því fram í skemmti-
legri grein í Andvara
að með honum hafi
Jónas „skrifað undir
dánarvottorð Fjölnis“.
Páll segir að tímarit
þeirra Fjölnismanna
hafí aldrei orðið „það
víðsýna umburðar-
lynda menningarrit
sem til stóð“. Ástæðan
er sú að Jónas og
Konráð Gíslason voru
of hvassyrtir í dómum
sínum um landann: „Ritdómur
Jónasar og ýmis skrif Konráðs
gera það að stríðsriti í neikvæðum
skilningi með almenningi og eftir
það varð ekki aftur snúið og þeir
slíta félag sitt.“
Páll rekur söguna á bak við rit-
dóm Jónasar og segir að þar hafí
Konráð verið með í ráðum. Undir-
rótin að þessum grimma dómi er
ekki endilega óánægja Jónasar
með kveðskap Sigurðar, að mati
Páls, heldur fyrst og fremst hefnd-
arhugur, þeir Konráð vildu „taka
ærlega niður um rímnakónginn“
vegna þess að hann hafði gerst svo
freklega djarfur að yrkja um tíma-
rit þeirra níðvísu og halla sér upp
að helstu andstæðingum þeirra, út-
gefendum tímaritsins Sunnan-
póstsins. Lýsing Páls á listaskáld-
inu góða er ekki beinlínis fögur,
jafnvel þótt hann finni honum
eilitla afsökun í félagsskapnum við
hinn óbilgjarna Konráð:
„Ásetningur hans (Jónasar) er
nefnilega frá upphafi að knéstja
Sigurð og gera sem minnst úr hon-
um og skáldskap hans. Það er for-
senda og markmið ritdómsins, og
Jónas víkur sér markvisst undan
rökum eða álitamálum sem mildað
gætu hlut Sigurðar eða mælt hon-
um bót. Ritdómurinn er ekki Ein-
um kennt - öðrum bent, heldur
heiftúðleg niðursöllun. Hejftin
ræður för. Þannig náði Jónas
markmiði þeirra Konráðs, því ekki
má gleyma hans hlut í þessu, sem
vafalaust er stór. Konráð hefur án
ef manað Jónas upp, enda einstak-
lega þrjóskur og þverlundaður, og
ef hann beit eitthvað í sig varð hon-
um illa haggað. Af bréfum hans
síðar er jafnframt ljóst að andúð
hans á Sigurði Breiðíjörð minnkaði
ekki með árunum.“
Fram kemur í grein Páls að
Tómas Sæmundsson, félagi þeirra
Jónasar og Konráðs, hafi viljað
lyfta sér upp fyrir þessar deilur og
hrósa rímum Sigurðar. Hann gagn-
rýnir Jónas og Konráð í bréfum og
Fertugasti árgangur
nýs flokks Andvara
(123ji frá upphafi) er
nú kominn út og er
fullur af fjölbreyttu
og skemmtilegu efni.
Þröstur Heigason
skoðaði einkum tvær
greinar sem fjalla um
rómantík og um róman-
tík um rómantík.
sakar þá um hroka og skoi't á um-
burðarlyndi og víðsýni.
Páll dregur upp athyglisverða
mynd af lævísu plotti þeirra
Fjölnisbræðra. Hvort dómurinn
frægi hafí hins vegar haft öll þessi
dramatísku áhrif er hins vegar
ekki gott að segja. Þannig má
vissulega færa rök fyrir því að
hann hafí „verið bókmenntunum
til framdráttar þegar til lengdar
lét“, eins og Páll segir, en það er
líka hægt að færa rök fyrir því að
hann hafi ekki haft nein veruleg
áhrif. Hins vegar má ljóst vera að
ósætti og ósamstaða innan hjóps
þeirra Fjölnismanna hafi meðal
annars orðið til þess að tímaritið
lagði upp laupana. Og mætti þá
líta á dóminn og uppþotið í kring-
um hann sem einn af síðustu
nöglunum í kistuna.
Hugmyndafræði rómantík-
urinnar endurframleidd
Páll Valsson kemur nokkuð við
sögu í grein Jóns Yngva Jóhanns-
sonar, bókmenntafræðings, sem
nefnist „Bergrisi á Bessastöðum?
Grímur Thomsen, íslensk bók-
menntasaga og rómantísk hug-
myndafræði". I greininni fjallar
Jón Yngvi um það hvernig túlkun
Sigurðar Nordal, sem Páll Valsson
endurtekur í skrifum sínum í
þriðja bindi íslenski-ar bókmennta-
sögu Máls og menningar, á kvæði
Gríms, Bergrisa á 19. öld, er lituð
af rómantískri hugmyndafræði.
Jón Yngvi vísar hér til túlkunar
Sigurðar á fyrri helming síðustu
vísu Bergrisa á 19. öld sem sjálfs-
lýsingar en hann hljóðar svo: „í
fomöldinni / fastur eg tóri, / í nú-
tíðinni / nátttröll eg slóri.“ Sam-
kvæmt túlkun Sigurðar er kvæðið
„einlæg sjálfslýsing manns sem
festir ekki yndi í samtíðinni og leit-
ar þess vegna á vit fortíðarinnar,
þar sem hann finnur fró í félags-
skap sem er honum að skapi“. Jón
Yngvi bendir á að í túlkuninni megi
finna rómantíska upphafningu á
fortíðinni sem eigi sér hins vegar
ekki forsendu í Ijóðinu sjálfu held-
ur í rómantíkinni. Jón Yngvi telur
að Sigurður hafí ekki haft allt
kvæðið undir í túlkun sinni og seg-
ir: „Lestur á kvæðinu öllu leiðir í
ljós að sá tími sem ljóðmælandi er
fastur í er ekki glæst fortíð víkinga
og hetja heldur forsöguleg tíð, villt
og ómennsk; tröllið er utan sið-
menningar, etur hrátt og drekkur
blóð. Það verður því að að teljast
hæpið að kvæðið geymi sjálfslýs-
ingu Gríms Thomsens, diplómats,
skálds og heimsmanns.“
Ein leið til að túlka ljóðið segir
Jón Yngvi vera að líta á það sem
gagnrýni á efnishyggju, þar sem
hún sé útmáluð í sinni svæsnustu
mynd, „í gervi hins villta, ósiðaða
manns, sem er blindur á samtíma
sinn en lifir utan siðmenningarinn-
ar sambandslaus við aðra menn“.
Jón Yngvi segir að túlkun Sig-
urðar og síðan Páls byggist á þeim
„forsendu íslenska afbrigðisins af
hugmyndafræði rómantíkurinnar
að fornöldin í sjálfri sér sé alltaf
glæst“ en augljóst sé af nákvæm-
um lestri á ljóðinu öllu að í því hafí
fornöldin einmitt ekki einhlítt já-
kvætt gildi. „Það má því tala um að
hér sé hugmyndafræði rómantík-
urinnar endurframleidd í túlkun á
henni, og sú endurframleiðsla
verkar jafnframt sem styrking
þessarar hugmyndafræði, þar sem
hún sléttar yfir misfellu í ljóðum ís-
lenskra skálda um rómantíkina
með því að snúa ljóði Gríms í forn-
aldardýrkun."
Þessi grein Jóns Yngva er afar
þörf ábending um að taka þarf ís-
lenska rómantík til gagngerrar
endurskoðunar, mikill hluti skrif-
anna um hana hefur einmitt verið
rómantík um rómantík. En jafn-
framt er hún ábending um að það
þarf að fara fram endurskoðun á
allri hugtakanotkun bókmennta-
fræðinnar, því hún á sér einmitt að
mestu leyti rætur í rómantíkinni,
þaðan kemur hugmyndin um höf-
undinn, verkið, um andstöðu róm-
antíkur og raunsæis og fleira og
fleira.
Annað
Hér verður ekki komist yfir að
fjalla um fleiri greinar í þessu hefti
Andvara. Kristján B. Jónasson
skrifar athyglisverða grein um
skráningu, geymslu og miðlun upp-
lýsinga í skáldsögunum 79 af stöð-
inni og Landi og sonum eftir Ind-
riða G. Þorsteinsson. Ármann Jak-
obsson skrifar um Flugur Jóns
Thoroddsens og Jón Viðar Jónsson
gerir nokkrar athugasemdir við rit-
ið Leikfélag Reykjavíkur - Aldar-
saga eftir Þórunni Valdimarsdóttur
og Eggert Þór Bernharðsson. Örn
Ólafsson gerir athugasemd við
grein Árna Sigurjónssonar um
skáldskap Sigurjóns Jónssonar og
Árni svarar í sömu mynt. Hér eru
einnig birt Ijóð eftir Wallace
Stevens og tvö þýdd ljóð eftir Arn-
heiði Sigurðardóttur.
------------------
Nýjar bækur
• Lífið í lykkjum, flíkur til að
prjóna eftir Solveig Hisdal er
komin út.
I bókinni eru prjónaflíkur og
uppskriftir frá Noregi ásamt
nokki-um ljóðum. Norski hönnuð-
urinn og prjónakonan Solveig His-
dal hefur fengið hugmyndir að
prjónauppski-iftum úr ýmsum átt-
um. Mynstrin hefur hún fundið í
gömlum munum úr söfnum, kirkj-
um svo og gömlum textílvefnaði og
fleiru. Fallegar nútíma flíkur eru
hannaðar á grunni gamals þjóðar-
arfs.
Solveig Hisdal hefur margsinnis
haldið sýningar í Noregi, bæði í
listhúsum og söfnum. Bókin hlaut
styrk úr þýðingarsjóði Norrænu
ráðherranefndarinnar.
Bókin er 172 síður og er útgef-
andi PP Forlag. Þýðingu annaðist
Sonja Diego, Orðabankinn.
Sigurður Grímur
Breiðfjörð Thomsen