Morgunblaðið - 23.12.1998, Blaðsíða 34

34 MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ

STOFNAÐ 1913 ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík. FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson. RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
BÓKAÚTGÁFA
BÓKAÚTGÁFA HEFUR verið fjörleg þessar síðustu vik-
ur ársins. Rúmlega þrjátíu skáldsögur hafa komið á
markað á árinu og að minnsta kosti annað eins af. ljóðabók-
um en flestar þeirra eru í einkaútgáfu. Mest hefur hins veg-
ar fjölgað þýddum bókum, fræðibókum og bókum almenns
efnis. Á þessum sviðum hafa verið unnin fjölmörg stór afrek
á síðustu árum, fyllt hefur verið upp í bagalegar eyður í ís-
lensku menningarlandslagi með þýðingum á mörgum af
meistaraverkum heimsbókmenntanna og ljóst má vera að
lesendur hafa tekið fagnandi aukinni útgáfu á bæði sérhæfð-
um og almennum fræði- og fræðsluritum.
Islensk bókaútgáfa nær hámarki á þessum tíma á hverju
ári. Einkum virðast íslenskir útgefendur trúaðir á að skáld-
verk verði að gefa út sköinmu fyrir jól en útgáfa bóka af öðr-
um toga dreifist meira. Á allra síðustu árum hefur vorútgáfa
skáldverka aukist eilítið. I huga þeirra sem fjalla um bækur
er þetta framfaraskref. Þó að ákveðin stemmning ríki vissu-
lega yfír jólabókavertíðina hefur hún ævinlega sett fjölmiðla,
sem vilja gera bókum góð skil, í töluverðan vanda. Reynt er
að sinna öllu fyrir jól en eins og gefur að skilja verður gagn-
rýni og önnur umfjöllun stundum ekki jafn ítarleg og tilefni
er til. Úr þessu mætti bæta með því að dreifa bókaútgáfunni
meira. Það er til dæmis spurning hvort ekki sé vert að færa
hana framar á haustið, hefja jólabókaútgáfuna í september,
jafnvel ágúst. Það var einnig góð nýbreytni sem tekin var
upp í haust að senda gagnrýnendum væntanlegar bækur í
próförk til umfjöllunar. Gagnrýnandinn fékk þá ekki aðeins
meiri tíma til að vinna ritdóminn heldur var einnig hægt að
birta dóminn á útgáfudegi bókarinnar og veita þannig les-
endum bestu þjónustu.
Um leið og bókaútgefendum er þakkað gott samstarf á ár-
inu eru þeir hvattir til að taka þessi vinnubrögð upp í aukn-
um mæli.
HVAÐ SVO?
ARASUM Bandaríkjamanna og Breta á Irak lauk sl.
laugardag og höfðu þær þá staðið í þrjá sólarhringa.
Þótt Irakar hafí lýst yfir sigri í átökunum verður hins vegar
að teljast líklegt að þeir hafi þrátt fyrir allt beðið lægri hlut.
Eða hvað? Saga undanfarinna ára sýnir að Saddam Hussein
er lífseigari en margan hefði grunað.
Ástæða árásanna var að íraksstjórn hafði markvisst tor-
veldað starfsemi vopnaeftirlitsmanna SÞ, meinað þeim að-
gang að byggingum og tafíð og truflað allt starf þeirra.
Markmið árásanna var í upphafi sagt vera það að tryggja að
Irakar gætu ekki ógnað nágrannaríkjum sínum og koma í
veg fyrir að Iraksstjórn héldi áfram að þróa gjöreyðinga-
vopn.
Það efast enginn um að efna- eða sýklavopn í höndum
manns á borð við Saddam Hussein ógni heimsbyggðinni allri.
Vopn af því tagi eru einfaldari og ódýrari í framleiðslu en t.d.
kjarnorkuvopn og mun meiri líkur á að þeim verði beitt séu
þau í höndum samviskulausra harðstjóra. Upptalning Robins
Cooks, utanríkisráðherra Bretlands á grimmdarverkum
Saddams, sem lesa mátti í Morgunblaðinu í gær, sýnir
greinilega að þar fer maður sem svífst einskis. Það var ljóst
af orðum breskra og bandarískra ráðamanna þá daga sem
árásin stóð að þeir hefðu ekkert á móti því ef með árásum
tækist að bola Saddam frá völdum.
Allt frá lokum Persaflóastríðsins hafa eftirlitsmenn SÞ
reynt að hafa hemil á vítisvélaframleiðslu Saddams og hefur
vissulega orðið mikið ágengt í þeim efnum. Eftir því sem
tíminn leið varð hins vegar æ ljósara að Saddam hugðist
ótrauður halda áfram þróun gjöreyðingarvopna og hafa þar
með þá skilmála er hann gekkst inn á í stríðslok árið 1991 að
engu. Hann hefur ítrekað fært sig út á ystu nöf en hörfað á
síðustu stundu. í febrúar tókst Kofi Annan að afstýra árás-
um og í nóvember var Saddam enn á ný veittur lokafrestur.
Hann stóð frammi fyrir því að leyfa vopnaeftirlitsmönnum
að starfa afskiptalaust en eiga yfír höfði sér fyrirvaralausar
árásir ella. Færa má sterk rök að því að Bandaríkin og Bret-
land hafí ekki átt annarra kosta völ en að grípa til árása eftir
að Saddam vanvirti þann frest er honum var veittur í síðasta
mánuði. Hefði ekkert verið gert hefði mátt túlka það sem svo
að Saddam gæti farið sínu fram óáreittur. Aðrir harðstjórar í
hans stöðu hefðu þá væntanlega getið sér til að það sama
gilti um þá.
Það er hins vegar vafasamt að markmið árásanna náist að
fullu. Saddam hefur langa reynslu af því að standa af sér
árásir og til þessa hefur honum tekist að viðhalda hernaðar-
veldi sínu, þótt vissulega hafí dregið töluvert úr mætti þess.
Hins vegar er ljóst að hann hefur orðið fyrir miklu tjóni og
verður því að hefjast handa á nýjan leik. Kannski er þetta
eina leiðin tiL þess að halda honum í skefjum.
Meðal berklaveikra fanga í Aserbaídsjan
starfað í fimmtán mán-
uði í fangelsissjúkrahúsi
í Bakú í Aserbaídsjan.
Kristín Gunnarsdóttir
fékk hana til að segja frá
landi og þjóð og þeim
aðstæðum sem hún
kynntist en Hjördís tók
meðal annars þátt í
að endurskipuleggja
þjónustu við berkla-
veika fanga í Bakú.
in heim eftir að hafa
Ævintýri að vera með
í starfínu frá bynun
íslenskur hjúkrunar-
fræðingur, Hjördís Guð-
björnsdóttir, er nú kom-
ASERBAÍDSJAN er eitt af
lýðveldum __ Sovétríkjanna
fyrrverandi. íbúar eru sjö
milljónir og þar af búa um
fjórar milljónir í höfuðborginni Bakú.
Áð sögn Hjördísar Guðbjörnsdóttur er
mikil fátækt í landinu þrátt fýrir auð-
ugar olíulindir við Kaspíahaf, þar sem
auðurinn safnast á fárra hendur. Sagði
hún að opinberar byggingar væru í
mikilli niðumíðslu eftir fall Sovétríkj-
anna og stríðið við Armeníu þegar þeir
lögðu undir sig Nagorní Karabakh en
það var vegna átaka á vígvellinum,
sem Rauði krossinn kom fyrst til
starfa í landinu.
„Ég var lengi búin að ganga með
þann draum að taka þátt í hjálparstarfí
en hafði þá aðallega Afríkulönd í huga,“
sagði Hjördís. „Ég lét loks verða af því
að fara á námskeið hjá Rauða krossin-
um og þegar þetta starf bauðst að því
loknu ákvað ég að slá til.“
10% fanga
sýkjast af berklum
Hjördís var ráðin til starfa við tvær
berkladeildir innan fangelsissjúkra-
húss í Bakú, sem þjónaði fangelsum í
Aserbaídsjan en þau eru yfirfull og
sagði hún að reiknað væri með að í
landinu væru um 20 þús. fangar og að
um 10% þeirra fengju berkla. Á deild-
unum tveimur þar sem Hjördís vann
voru um 140 berklaveikir karlmenn, en
það var að sögn Hjördísar ekki nema
lítið brot af þeim berklaveiku föngum
sem eru í landinu. „Rétt hinum megin
við vegginn og ég meina vegginn voru
milli 400-500 berklasjúklingar sem við
höfðum engan aðgang að,“ sagði hún.
„Þannig var að allir áttu að hafa greið-
an aðgang að okkur en það var allur
gangur á því og í raun stjómvöld sem
réðu hvaða sjúklinga við fengum til
meðferðar.“
Vilja ná til smitbera
Sagði hún að Rauði krossinn hefði
hug á að ná til allra fanga og freista
þess að stöðva berklafaraldurinn í
fangelsunum með því að ná til smitber-
anna og lækna þá. í byrjun þessa árs
hafl loks rofað til þegar samningar
tókust milli Rauða krossins, aseríska
dómsmálaráðuneytisins og Alþjóða
heilbrigðisstofnunarinnar um rekstur
á nýju sjúkrahúsi fyrir berklaveika
fanga og var ákveðið að rýma fanga-
búðir utan við Bakú og breyta þeim f
sjúkrahús. Sem fyrr lagði Rauði kross-
inn til þekkingu og búnað og sá um
meðferð sjúklinganna og kom það
meðal annars í hlut Hjördísar að
skipuleggja þjálfun fyrir innfæddar
hjúkmnarkonur, sem síðan eiga að
taka við stjórninni. „Fyrir mér var það
stórt atriði að kenna fólki að þessir
fangar væru fyrst og fremst menn, síð-
an sjúklingar og loks fangar og þannig
DR. DJAVID, einn sjúkrahússlæknanna, ásamt Hjördísi Guðbjömsdóttur hjúkrunarfræðingi í fangelsisgarðinum
en læknarnir eru fyrst og fremst hermenn.
EKKI voru allar byggingar nýja sjúkrahússins tilbúnar þegar flutt var inn í júní sl. og vantaði meðal annars rúð-
ur í gluggana.
VALIYA fer yfir lyfjabirgðir og telur töflur fyrir skammta næsta dags.
á að umgangast þá,“ sagði Hjördís.
„Ég mundi mjög sjaldan eftir því að
þeir væru fangar og ég hugsaði aldrei
um hvaða glæpi þeir hefðu framið. Ég
hef lesið mikið um fangelsi og fangels-
un og það sem stendur uppúr í mínum
huga er að maður skyldi alltaf muna að
ef menn eru settir í fangelsi er það
refsingin. Þeim ber ekki að refsa innan
dyra fangelsisins en nú veit ég að það
er því miður oft gert. Það er augljóst
að ill meðferð og kynferðisleg misnotk-
un viðgengst víða í fangelsum."
Rúm fyrir
750-800 sjúklinga
Gert er ráð fyrir að nýja fanga-
sjúkrahúsið rúmi milli 75(U800 sjúk-
linga. Ein álman hýsir sjúklinga í fyrri
hluta meðferðar sem tekur 3-4 mánuði
en að þeim tíma liðnum eru tekin
hrákasýni. Ef sjúklingurinn er enn já-
kvæður er hann færður yfir í byggingu
fyrir jákvæða sjúklinga en neikvæðir
sjúklingar fóru í aðra byggingu í um
fimm mánaða framhaldsmeðferð.
Sjúklingar sem voru ennþá jákvæðir
eftir seinnihluta meðferðar voru fluttir
yfu’ í byggingu fyrir ólæknandi sjúk-
linga. Þeir sem voru áfram neikvæðir í
lok meðferðar áttu að vera innan
veggja sjúki’ahússins til eftirlits í eitt
ár en sú bygging sem átti að hýsa þá
var ekki tilbúin þegar Hjördís kvaddi.
„Af þeim tæplega þúsund berklasjúk-
lingum sem Rauði krossinn hefur haft
afskipti af hafa ekki nema 57% lækn-
ast,“ sagði Hjördís. „Rauði krossinn
MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1998 35
leggur til lyfin og m-ðum við að halda
vel utan um hvað varð af þeim. Telja
varð töflurnar í lok hvers dags fyrir
næsta dag og fylgjast með að hver
sjúklingur fengi sinn skammt. Þannig
verður það að vera þar sem lyfin em
mjög verðmæt því þau er hægt að nota
sem gjaldmiðil. Þetta gekk mjög vel og
var einungis einu sinni sem lyf hurfu
úr birgðageymslunni þann tíma sem
ég dvaldi þarna.“
Fylgjast vel með
Meðferðin er byggð upp á forskrift
frá Alþjóða heilbrigðismálastofnun-
inni, svokallaðari DOTS-meðferð, sem
felm- í sér að hjúkrunarfólk verður að
fylgjast vel með sjúklingunum bæði
þegar sýni eru tekin og lyf gefin. Sýnin
eru síðan rannsökuð og kannað hvort
þar er að finna berklabakteríu og
þannig fer greiningin fram. „Fangar
reyna oft að breyta niðurstöðum sýn-
anna,“ sagði Hjördis. „Sumir vilja vera
jákvæðir til að komast í meðferð eða
þeir vilja ekki detta úr meðferðinni
vegna þess að allar aðstæður eru mun
betri á sjúkrahúsinu heldur en í fanga-
búðunum. Fangamir eru yfirleitt með
langa nögl á litla fingii, þar sem hægt
er að fela ýmislegt eins og til dæmis
efni sem drepur berklabakteríuna í
hrákanum ef þeir vilja vera neikvæðir.
Við vissum aldrei hvaða efnasamband
þetta var en við sáum á niðiirstöðum
sýna að eitthvað hafði gerst. Ýmsar að-
ferðir voru einnig notaðar til að vera
jákvæður eins og til dæmis að hola að
innan filterinn í sígarettunum og koma
þar fyrir hráka úr jákvæðum sjúklingi,
sem þeir soguðu upp í sig til að geta
verið áfram í meðferð."
Lyfjatakan fór einnig fram undir
ströngu eftirliti. Sumir fangar voru
mjög veikir og áttu erfitt með að koma
þeim niður. Berklasjúklingar eru oft-
ast vannærðir og litu margir afar illa
út og þá gat verið erfitt að taka inn
lófafylli af lyfjum. „Við gáfum öllum
orkubætandi mjólk með lyfjunum og
þau varð að taka hér og nú,“ sagði
Hjördís. „Þeir sem voru mjög veikir
fengu lyfin inni við rúm og gat farið
langur tími í að fá þá til að koma þeim
niður. Sumir neituðu að taka þau því
lyfjunum fylgdu oft aukaverkanir og
vanlíðan. Við reyndum að sannfæra þá
en ef það gekk ekki þá fengu þeir
nokkurra daga frest en annars voru
þeir teknir úr meðferð. Allir sjúklingar
ski-ifuðu undir samning um að ljúka
meðferðinni en þegar þeir fóru að
hressast fannst þeim oft ekki þörf á
frekari lyfjum. í sumum tilvikum gat
verið að þeir ættu veika ættingja
heima, sem þeii- vildu koma lyfjunum
til og þeir voru hreinir töframenn við
að koma þeim undan. Þegar þeir voru
svo komnir á síðari hluta meðferðar-
innar og farnir að líkjast sjálfum sér
að nýju og farnir að stunda fjárhættu-
spil notuðu þeh- töflurnar sem spila-
peninga eða til að múta. Svo vildu sum-
h’ líka sýna vald sitt yfir hjúkrunar-
fólkinu með því að fela töflurnar.“
Mikil vinna
„Þetta var gífurleg vinna en um leið
ævintýri að fá að taka þátt í þessari
uppbyggingu alveg frá grunni,“ sagði
hún. „Menntun hjúkrunarfólks í land-
inu er á mjög lágu stigi miðað við það
sem við eigum að venjast. Þegar ég
kom voru fjórar aserískar hjúkrunar-
konur starfandi á deildunum, sem gátu
ekki starfað sjálfstætt en þegar ég fór
voru þær yfir tuttugu, á öllum aldri og
margar mjög sjálfbjai’ga.“
Það þykir ekki eftirsóknarvert að
vinna í fangelsum og voru því hærri
laun í boði þar en við störf annars stað-
ar. Almennt eru laun hjúkrunarfólks
um 1.400 ísl. krónur á mánuði en þær
sem unnu í fangelsum fengu aukalega
3.500 ísl. krónur á mánuði frá Rauða
krossinum. „Fátæktin er mjög mikil
og ástandið eríitt," sagði Hjördís. ,Á
vetrum er oft vatnsskortur og það
vantar gas og rafmagn þannig að
hjúkrunarkonur mættu stundum ör-
þreyttar til vinnu á morgnana eftir að
hafa verið að safna vatni í öll ílát yfir
nóttina. Það var mjög algengt að koma
á heimili þai’ sem baðkarið vai- fullt af
vatni. Það kom mér á óvart hvað ég
átti auðvelt með að aðlagast þessu
ástandi og hvað ég fékk mikið út úr
starfinu og leið vel þrátt fyrir erfiða
vinnu við erfiðar aðstæður. Ég eignað-
ist marga vini sem ég er nánast í dag-
legu sambandi við í gegnum Netið og
ég gæti vel hugsað mér að fara þangað
aftur en það er reyndar afai’ ólíklegt
að af því verði.“
Jarðskj álftamælingar gegna lykilhlutverki við
eftirlit með eldstöðinni í Grímsvötnum
Eldg'osið óbreytt að
mati vísindamanna
Dag hvern fljúga vís-
indamenn yfir Vatnajök-
ul til að fylgjast með
framþróun eldgossins í
Grímsvötnum. Ekki voru
miklar breytingar
merkjanlegar, þegar
flogið var yfír eldstöðv-
arnar 1 gær.
VÍSINDAMENN virtu íyrir sér
eldstöðina í Grímsvötnum úr
flugvél Flugmálastjómar milli
kl. 11 og 11.30 í gærmorgun.
Magnús Tumi Guðmundsson sá
eldstöðina. „Þá var ekki mikið ösku-
uppstreymi og ekki öflugt gos en
sprengingar voru í gígnum og að-
stæður svipaðar og verið hefur,“
sagði Magnús Tumi Guðmundsson,
jarðeðlisfræðingur. „Til viðbótar sá-
um við nú móta fyrir gígbörmum og
gígurinn er býsna stór.“ Magnús
Tumi sagði að aska hefði nú borist um
allan jökul; snjór þekur sunnanverð-
an jökulinn en aska liggur yfir Bárð-
arbungu og öllum norðvestanverðum
jöklinum.
Magnús Tumi sagði að vatnið í
gígnum og samspil þess við kvikuna
geti orsakað flókið samband milli
uppstreymis gosefna í Grímsvötnum
og óróa, sem fram kemur á jarð-
skjálftamælum. Það væri ekki rétt,
sem fram kom í fyrirsögn umfjöllunar
Morgunblaðsins um gosið í gær, að
ekki væri samband milli óróa og upp-
streymis gosefna. Samband hefur
sést á milli þessara þátta í öðrum gos-
um en hugsanlega sé það flóknara við
Grímsvötn vegna vatnsins. Jarð-
skjálftamælar gefi hins vegar mjög
áreiðanlegar vísbendingar um
eldsumbrot og séu einhver mikilvæg-
ustu tæki, sem til séu, til að fylgjast
með þeim og séu aðal viðvörunartæk-
ið þegar eldgos eru að hefjast.
Jarðskjálftamælar gegna lykil-
hlutverki
Magnús Tumi sagði að fylgst væri
með gosinu á mörgum stigum og á
mörgum stöðum. Jarðskjálftamælar
gegna lykilhlutverki og hafa þann
kost umfram önnur tæki að þeir fylgj-
ast stöðugt með umbrotum.
Jarðskjálftamælar á tveimur stöð-
um senda upplýsingar um framvind-
una á Vatnajökli. Annars vegar eru
fullkomnir stafrænir jarðskjálftamæl-
ar á Veðurstofunni. Þar er sólar-
hringsvakt allt árið.
Á Raunvísindastofnun eru svo
mælar af eldri gerð, en að sögn
Magnúsar Tuma eru mælar Raunvís-
indastofnunar mjög vel staðsettir, t.d.
á Grímsfjalli sjálfu.
„Það, að hafa bæði þessi kerfi, eyk-
ur öryggi í því hvernig við getum
fylgst með því hvað er að gerast,“
segir hann. Þetta tvöfalda mælakerfi
eykur mjög öryggið í allri túlkun at-
burða á hálendinu.
Stór gos mikill órói, lítil gos minni
órói
Gosóróinn, sem mældur er með
jarðskjálftamælum, gefur vísbend-
ingu um gang gossins. Almennt séð
er það svo að stórum gosum fylgir
mikill órói og litlum gosum minni
órói,“ segir Magnús Tumi en segir að
hins vegar séu vísbendingar um að
þetta samband geti verið fiókið, til
skamms tíma litið, á stað eins og í
Grímsvötnum þar sem vatn er í gígn-
um. Þetta er eitt þeirra atriða sem
skoðað veður nánar þegar tóm gefst
til að gosinu loknu.
Þegar um er að ræða eldgos í jökl-
um, segir Magnús Tumi, er sérstak-
lega mikilvægt að vísindamenn fylgist
jafnframt með þeim úr lofti eftir því
sem kostur er. „Þegar gýs í jökli er
grundvallaratriði að vita sem fyrst
hvar gosstöðin er til að vita hvort von
sé á jökulhlaupi eða ekki,“ segir hann.
„Eldgos í jöklum bræða ís og þess
vegna þarf að hafa vara á hvort ein-
hverjar breytingar séu að verða, sem
benda til þess að jökulhlaup geti orð-
ið, og til að sjá hvernig aðstæður eru
á gosstað hverju sinni. Athuganir úr
lofti eru ekki samfelldar heldur er að-
eins hægt að fljúga þegar viðrar og þá
er mjög mikilvægt að átta sig á stöð-
unni. Grímsvötnin eru nánast eini
staðurinn í Vatnajökli þar sem gos
getur orðið án þess að hlaup fylgi í
kjölfarið."
Jól og eldsumbrot
Magnús Tumi sagði að jafnframt sé
fylgst með gosmekkinum; annars
vegar úr lofti en hins vegar safni
Veðurstofan upplýsingum frá flug-
vélum og veðurathugunarmönnum,
auk þess sem hún fylgist með mekk-
inum af ratsjá. „Þetta er mjög mikil-
vægt fyrir flugumferð og einnig til að
geta varað við öskufalli vegna
búsmala og eitrunar.“
í jökulgosum eru vatnamælinga-
menn jafnan á varðbergi vegna hugs-
anlegra hlaupa. Norræna eldfjalla-
stöðin og fleiri aðilar efnagreina
gjósku, mæla flúorinnihald og fleira. *•
Magnús Tumi sagði að þótt ekki
virtist í upphafi sem hætta kunni að
stafa af gosi, sé ekki hægt að fullyrða
um það. Þá séu gos þannig atburðir
að erfítt er að segja fyrir um fram-
vindu þeirra, ekki síst þegar um er
að ræða gos í jöklum. „Þess vegna er
mjög mikilvægt að læra sem mest af
þeim gosum sem verða, til að vera
betur viðbúinn þegar eitthvað gerist,
þannig að hægt sé að taka réttar
ákvarðanir."
Um jólahátíðina verður gosið
vaktað eins og nauðsynlegt þykir.
Ekki eru horfur á að flugfært verði í
dag, en vonast er til að flugfært verði
fyrrihluta aðfangadags. Athugunar-
menn vonast svo til að þurfa ekki að
fljúga á sjálfum jólunum. Sólar-
hringsvakt er sem endranær á Veð-
urstofunni um jólin og fylgst verður
með á Raunvísindastofnun fram á
kvöld í dag. 4