Morgunblaðið - 23.12.1998, Blaðsíða 40

MORGUNBLAÐIÐ
-40 MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
Rétta svarið?
í GREININNI
„Réttu vinnubrögðin?"
var vakin athygli á ein-
kennilegum uppákom-
um á nýlegum mál-
fundum á vegum laga-
deildar Háskóla Is-
lands. Par var greint
frá því með hvaða
hætti hugmyndir
bandaríska réttarheim-
spekingsins Ronalds
Dworkins hafa bland-
ast inn í orðræðu milli
(Jóns Steinars Gunn-
laugssonar og Sigurðar
Líndal um hlutverk
dómstóla. I þessari
grein verður stuttlega
lýst meginatriðum hugmynda
Dworkins, eins og greinarhöfundur
túlkar þær. Þá er átt
við þær hugmyndir
sem tengjast þeirri
umræðu sem Jón
Steinar Gunnlaugsson
telst upphafsmaður að
hér á landi, en hann er
þeirrar skoðunar að
dómarar hljóti ávallt að
leita að réttu lögfræði-
legu niðurstöðunni.
Hana muni þeir finna í
erfiðum málum ef þeir
beiti réttri lögfræði-
legri aðferðarfræði.
Ekki geti verið um
fleiri en eina rétta nið-
urstöðu að ræða í sama
lögfræðilega úrlausn-
arefninu.
Tekið skal fram, að hugmyndir
Hreinn
Loftsson
Ronalds Dworkin um „réttu niður-
stöðuna í erfiðum dómsmálum“ ein-
skorðast við þær aðstæður þar sem
búið er að beita öllum venjulegum
og viðurkenndum lögfræðilegum
aðferðum við að finna lausn á því
máli, sem dómari hefur til úrlausn-
ar. Dworkin er sammála því, að þar
sem það er hægt eigi að styðjast við
gildar lagareglur við úrlausn máls. I
erfiðari málum styðjist dómarar þó
við fleira en gildar reglur. Þetta
nefnir hann „mælikvarða“ („stand-
ard“) sem skiptist í „meginreglur"
og „stefnumið“. Stefnumið sé
„mælikvarði“ sem taki til samfé-
lagslegra markmiða, venjulega
framfara í efnahagslegu, stjórn-
málalegu eða félagslegu tilliti, t.d.
að nauðsynlegt sé að fækka umferð-
arslysum. Meginregla sé á hinn
bóginn „mælikvarði" sem beri að
hlýða vegna þess að það sé réttlæt-
iskrafa eða sanngimiskrafa eða ein-
hver önnur slík krafa af siðferðileg-
um toga, t.d. sú meginregla, að eng-

islejvskt mal
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
985. þáttur
1. Þá var til höggs leiddur Her- um var skipað, hvorki fyrr né
Peir munu lýðir mundur Hermundarson. Hann síðar.
löndum ráða, var manna best hærður og mælti (Brennu-Njálssaga.)
er útskaga að hann vildi kneppa hári sínu svo
áður byggðu. að það yrði eigi blóðugt og svo 9.
(Darraðarljóð.) gerði hann. Hann horfði í loft upp Fótatak manna mun áreiðan-
2. er Geirmundur þjófur vó hann. lega þykja skemtileg bók, eink-
Hann er fyrsta skáld vort á síð- Klængur fékk hann til. Allir voru um fyrsta sagan af góðu
ari öldum, sem ritað hefir íslensk- þeir vegnir með öxi Sighvats, stúlkunni, sem er mjög hóflega
ar heimsbókmentir, þ.e.a.s. bæk- Stjörnu. rituð skopmynd af smáborgara-
ur, er tali til almenns skilnings og (Sturla Þórðarson (1214-1284): legum siðferðisrembingi „betra
ekki era aðeins einstrengdar, við fslendingasaga.) fólks“ í útkjálkaþorpi kringum
málýsku átthagafjálgleikar.s. aldamótin, þar sem illa feðraður
Þessi syntetiski meðalvegur, sem 5. lausaleikskrakki verður til þess
þræðir takmörkin milli hins þjóð- Fór ég í heiði, fékk ég eina tínu. að loka dyram milli nákominna
lega og almenna - báðum jafn- Fór ég á engi, sló ég miðlungs-brýnu. ættingja svo áram skiftir.
nærri, hefir ætíð verið vegur Ut reri ég, og einn ég fékk í hlut Sagan er eitt af því allra
heimsskáldsins. Upp dreg ég bát í naust með léttan skut besta sem Laxness hefir skrif-
Gunnar Gunnarsson er eina ís- Stílltu þig, son minn. Stillið grátínn, dætur, að, og sýnir að hann hefir
lenska skáldið í seinni tíð (ef til strengharpa mín þó laskist. Góðar nætur! kýmnigáfu í ágætu lagi. ís-
vill að undanteknum Jóhanni Sig- Norræna lifir, einn þó undan beri lenskir lesendur bíða eftir því
urjónssyni), sem fundið hefir útskagamann, sem langan baming rerl með mikilli eftirvæntingu að
þennan sannarlega gullna meðal- Öldumar vaka, yrkja ljóð á skeri. sjá hvað úr Halldóri Kiljan
veg. Já, hann er fyrsta íslenska (Guðmundur Friðjónsson Laxness muni verða.
skáldið, sem ekki hleður garða (1869-1944): Niðurstaða.) (Benjamín Kristjánsson
heldur byggir brýr, sem ekki tal- 1901-1987.)
ar málýsku sjerviskunnar, heldur 6. 10.
heimsmál mannlegleikans. Stjörnudjásn á dýrstum feldi, Liðið hafa dagar
(Jóhann Jónsson, 1896-1932.) dularfegurð kvölds í eldi, langt er síðan
hefur sál í hærra veldi, léttfætt ég óð
3. huggar alla er sorgir þjá. læki bláa og tæra,
Best er að tala greitt um gjöld Svalar dýpstri sálarþrá. kenndi kulda vatns,
og góðra kosta borgun. Kvöldsins tígni töfra friður, kenndi hörku grjóts
Við skulum brúka kjaft í kvöld, tíl vor allra komdu niður. berum bamsfótum.
en kurteisina á morgun. Mikli himins myndasmiður!
(Sigurður Bjarnason 1841-1865.) Taktu snöggvast tjaldið frá! Liðið hafa dagar
(Helga S. Þorgilsdóttir langt er síðan
4. 1896-1996.) lét mér laug búna
En er þeir höfðu setið um hríð lækjarhylur.
þá gengu þeir út. 7. Lín léði sól,
Kolbeinn mælti til þeirra er Þybbna stúlkan þaddnana lokka greiddi blær.
inni vora: „Viljið þér út ganga sem etur eplakjaddnana Margt er ungum yndi.
og sjá högg stór?“ engum var þýð (Jakobína Sigurðardóttir
Þeim varð ekki á munni. hér áður á tíð (1918-1994): Einu sinni var.)
Kolbeinn mælti til Gissurar er en nú er sko sem sé heldur en ekki
hann kom út: „Það vildi eg að þú aldeilis búið að baddnana. 11.
létir mig fyrr höggva en Þórð (Jónas Árnason 1923-1998.) Eg hiusta hljóður inni
bróður minn.“ og heyri regnið falla
Gissur kvað svo vera skyldu. 8. í rökkvans rauða svið.
Þá hjó Einar kollur Kolbein. Asgrímur Elliða-Grímsson og Það grætur einhver úti
Þá var Þórður til höggs leiddur. þeir félagar gengu til búðar sem enginn kannast við.
Þá mælti maður við Kolbein Þorkels. (Jón [Asmundsson] Óskar
unga: „Viltu áma sveininum Asgrímur mælti til félaga 1921-1998.)
griða, Þórði firænda þínum?“ sinna: „Þessa búð á Þorkell
Kolbeinn mælti: „Fór sá er hákur, kappi mikill, og væri oss 12.
skaði meiri var að.“ munur, að vér fengjum liðsinni Hringið jólabjöllur
Brandur Þorleifsson vó Þórð. hans. Skulum vér hér gæta til í fógnuð yfir þreytt,
Þá vora þeir Hrafnssynir alla staði, því að hann er ein- úrvinda mannkyn.
vegnir Krákur og Sveinbjöm. lyndur og skapvandur. Vil ég Leggst þú jólafriður
Hersteinn son Bergs prests vó nú biðja þig Skarphéðinn, að þú yfir bleikan vang
að þeim. látir ekki til þín taka um tal grimmustu stríða.
Þóri jökul vó sá maður er vort.“ Biika jóiastjama
hefna þóttist bróður síns er Þór- Skarphéðinn glotti við og inn í hjarta bams
ir hafði vegið í Bæjarbardaga. var svo búinn, að hann var í á tregandi jörðu
Þórir kvað vísu þessa áður bláum kyrtli og í blárendum (Björn Daníelsson: 1920-1974)
hann lagðist undir höggið: brókum, og uppháa svarta skó;
hann hafði silfurbelti um sig og 13.
Upp skaltu á kjöl klífa, öxi þá í hendi, er hann hafði Gef mér góða nótt,
köld er sjávar drífa. drepið Þráin með og kallaði gef ég sofi rótt.
Kostaðu huginn að herða, Rimmugýgi, og törgubuklara Gefmérgöfugthjarta,
hér muntu lífið verða. og silkihlað um höfuð og greitt gef mér framtíð bjarta.
Skafl beygjat þú skalii hárið aftur um eyrun. Hann Allt þú átt í heimi,
þó að skúr á þig falli. var allra manna hermannleg- ekkert slæmt mig dreymi.
Ást hafðir þú meyja. astur, og kenndu hann allir Góða nótt.
Eitt sinn skal hver deyja. óséðan. Hann gekk sem hon- (Kristján M. Falsson, f. 1956)
inn eigi að auðgast á eigin misgjörð-
um. A þessu tvennu sé rökfræðileg-
ur munur. Þegar dómari kemst að
þeirri niðurstöðu, að lagaregla eigi
við um úrlausnarefni, þá hlýtur hún
annað hvort að vera bindandi fyrir
hann eða ekki. Stefnumið og megin-
reglur hafi á hinn bóginn annað ein-
kenni þ.e.a.s. vikt. Dómari kunni að
vera þeirrar skoðunar, að megin-
regla eigi við, en honum kunni að
finnast sem hún eigi ekki að ráða
niðurstöðu málsins vegna þess að
taka þurfi tillit til annarra atriða.
Hér má taka dæmi af gömlu
bandarísku dómsmáli frá síðustu
öld þar sem ungur maður banaði
Þegar dómari kemst að
þeirri niðurstöðu, að
lagaregla eigi við um
úrlausnarefni, segir
Hreinn Loftsson, þá
hlýtur hún annaðhvort
að vera bindandi fyrir
hann eða ekki.
skyldmenni sínu, sem hafði arfleitt
hann. Ekki fannst nein lagaregla,
sem tók á þessu máli. Dómarinn
fann réttu niðurstöðuna með því að
beita þeirri meginreglu, að menn
eigi ekki að auðgast á misgjörðum
sínum. En í öðrum tilvikum kann að
vera að meginreglan verði að víkja
vegna þess að önnur sjónarmið eru
látin vega þyngi'a, dæmi um það er
hefðarréttur þar sem menn eignast
réttindi þó að ranglega sé stofnað til
þeirra í upphafi.
Dworkin hefur gagnrýnt kenn-
ingasmiði vildarréttar („legal positi-
vism“) fyrir að gera ekki ráð fyrir
slíkum „mælikvörðum" í kenningum
sínum og telur þá kennningu um lög
ófullkomna, sem viðurkenni ekki þá
staðreynd, að gildi lagareglna í erf-
iðum málum geti verið háð slíku
mati.
Þá telur Dworkin rangan þann
skilsmun, sem talsmenn vildarrétt-
ar geri á milli laga og siðareglna
(„law and morals"). Dworkin hefur
talið að ef menn viðurkenni, að lögin
séu meira en bara reglur heldur séu
þar líka til mælikvarðar af því tagi,
sem stuttlega var lýst hér að fram-
an, þá geti menn ekki gert þann
greinarmun milli lagareglna og
siðareglna, sem talsmenn vildar-
réttar vilja gera. Þar skiptir að hans
áliti mestu máli, að settar eða gildar
lagareglur hvíli á meginreglum,
sem séu rótgrónar í siðferðis-vitund
viðkomandi samfélags. Engin „við-
urkenningarregla“ að hætti enska
réttar-heimspekingsins H.L.A.
Harts, eins helsta kenningasmiðs
vildarréttarins á þessari öld, sé til í
því skyni, að greina á milli lögfræði-
legra og slíkra siðferðilegra megin-
reglna. Þessar siðferðilegu reglur
séu ekki á neinn hátt tengdar meiri-
hluta eða minnihluta. Hér gildi
heldur engar skoðanakannanir um
það hverjar þessar meginreglur
séu. Dómarar finni þær með því að
nota réttar lögskýringaraðferðir
Dcroprint.
Stimpilklukkur og
tímaskráningarstöðvar
Otto B. Arnar ehf.
Ármúla 29, Reykjavík,
sími 588 4699, fax 588 4696
þar sem einstaklingsbundin mann-
réttindi séu undirstaðan. Megin-
reglumar finnist í erfiðum málum
með því að leita svara við þeirri
spurningu, hvemig tiltekið atvik
falli að óhlutbundnum réttindum
einstaklinga, eða „abstract rights",
sem menn hafa sammælst um að
séu æðstu reglur samfélagsins og er
oft bundnar í sérstakri stjórnar-
skrá.
Dómarar eigi að fara eftir slíkum
meginreglum í erfiðum málum, en
þeir eigi ekki að láta stjórnast af
stefnumiðum. Meginreglur lýsi rétt-
indum, sem geti verið pólitísk í eðli
sínu, þar sem þau taki mið af því
samfélagi, þar sem dómarinn
starfar. Meginreglumar séu hluti af
pólitískri undirstöðu þjóðfélagsins.
Marxisti í dómarastól verði að una
því að hann geti ekki beitt sínum
pólitísku stefnumiðum í vestrænu
lýðræðisríki. Hann verði að lúta
meginreglunum, sem slíkt þjóðfé-
lagskerfi lýtur. Hann hefur ekki
neitt val í þessu efni. Stefnumið lýsa
pólitískum markmiðum á borð við
það að einhver tiltekin niðurstaða
muni leiða til góðs fyrir samfélagið.
Það er ekki í verkahring dómara að
komast að niðurstöðu í grandvelli
slíkra sjónarmiða að mati Dworkins.
Loks telur Dworkin að dómarar
hafi ekki lagasetningarvald í erfið-
um málum. Þeir hafi heldur ekki val
um niðurstöðu. Þeir verði að kom-
ast að niðurstöðu. Það eitt hafi í
sjálfu sér áhrif á störf þeirra. Erfitt
geti reynst að finna rétta svarið og
menn geti deilt um efni þess. Einnig
geti menn gert mistök. Það breyti
því þó ekki, að rétta svarið sé til. St-
arf dómarans geti þannig verið
mjög vandasamt. En röksemdir
þverri aldrei og því eigi sú staða
ekki að koma upp, að dómari hafi
val. Engum geti dottið í hug, að
dómari geti komist í þá aðstöðu, að
hann geti einfaldlega varpað hlut-
kesti og ráðið lögfræðilegu deiluefni
til lykta með þeim hætti.
I þeirri grein í tímaritinu
Philosophy and Public Affairs frá
1996, sem Ronald Dworkin visaði til
í stuttu bréfi til undirritaðs og birt
var í greininni „Réttu vinnubrögð-
in?“, gagnrýnir hann sjónarmið
þeirra, sem telja, að eina rétta nið-
urstöðu sé ekki að finna í deilum
innan hugvfsinda á borð við lög-
fræði. Telur hann að slík sjónarmið
séu angi af þeirri efahyggju „post-
modernisma", „anti-foundational-
isma“ og „neo-pragmatisma“, sem
einkenni mjög alla akademíska um-
ræðu í vestrænum háskólum um
þessar mundir. Sammerkt sé með
slíkum skoðunum, að ekki séu til
nein hlutlæg sannindi í myndlist,
tónlist, siðfræði og lögfræði. Grein-
in er fjörleg og þar er beitt mikilli
rökfimi. Niðurstaðan er sú, að á
þeim, sem haldi fram slíkum kenn-
ingum, hvfli sama sönnunarskylda
og á hinum, sem telja að til sé rétt
niðurstaða eða aðferðarfræði til að
komast að réttri niðurstöðu. Þannig
verði sá, sem haldi því fram, að til
séu margar jafnréttar niðurstöður í
erfiðum dómsmálum, að sýna fram
á, að sú skoðun fái staðist. Slík
afsaða hljóti að hvfla á einhverjum
aðferðarfræðilegum eða kenningar-
legum grunni, sem gagnrýnendur
verði að sýna fram á, að fái staðist.
Telur Dworkin sig geta sýnt fram á
það í greininni, að þessi afstaða
gangi ekki upp rökfræðilega. Verð-
ur ekki annað séð af þessari grein
en að Ronald Dworkin geri tilraun
til að skjóta frekari stoðum undir
kenningu sína fremur en að þar sé
um eitthvað undanhald að ræða.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
Munið jólaföstuna
Grænmetis- og baunamatur
Heitt og hollt!
Skólavörðustíg 8,
sími 552 2607.