Morgunblaðið - 28.01.1999, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 28. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Möl og sandur -
vanmetin auðlind?
Barge Johannes Þorbjörg
Wigum Hólmgeirsdóttir
LAUS jarðlög og berg eru ein
verðmætasta auðlind okkar Islend-
inga. Ur þessum jarðlögum er unn-
ið steinefni, sem er helsta bygging-
arefnið hérlendis. Til að fram-
kvæmdir gangi vel fyrir sig þarf að
vera greiður aðgangur að efnis-
námum. Sjá þarf til þess að nýting
efnis sé eins og best verður á kosið
miðað við þekkingu á hverjum tíma
og gæta þess að sjónarmið um-
hverfisverndar séu virt. „Sérhverri
kynslóð ber skylda til að skila land-
inu í jafngóðu eða betra ástandi til
þeirrar næstu,“ segir landbúnaðar-
ráðherra í ávarpi sínu í skýrslu um
jarðvegsrof árið 1997. Þetta er
jafnframt megininntak hugtaksins
sjálfbær nýting. Því miður hefur
allt of oft orðið sjónmengun að
jarðefnaiðnaði, þótt ástandið fari
ört batnandi, og er Vegagerðin þar
í fararbroddi. Einnig er of algengt
að bruðlað sé með jarðefni. Dæmi
eru um að hágæðaefni, sem betur
nýttist í steypu, sé notað í uppfyll-
ingu. Stefna þarf að því að nýta fá-
ar en stórar námur í senn í stað
margra smárra eins og nú er of al-
gengt. Þá verður jafnframt hægt
að h'ta á efnisvinnsluna sem iðnað.
Markviss skipulagning efnis-
vinnslu er undirstaða þess að vel
takist til. Samhliða þessu þarf að
huga að framtíðinni; hvernig haga
beri efnisvinnslu, hvar hentugustu
námusvæðin séu, hvenær taka eigi
svæðin í vinnslu og hvernig frá-
gangi skuli háttað þegar vinnslu er
hætt. Aðgengilegar og greinargóð-
ar upplýsingar um námur, t.d. í
formi dreifðra en jafnframt sam-
ræmdra og samtengdra gagna-
grunna, eru forsenda þess að þetta
sé mögulegt.
Þessar vangaveltur eru ekki nýj-
ar af nálinni. Strax og mannvirkja-
gerð hófst að einhverju marki hér-
lendis varð mönnum ljóst að mikil-
vægt er að hafa greiðan aðgang að
upplýsingum um efnisnámur. Um
1950 var reynt að skrá þær skipu-
lega en tilraunin rann út í sandinn
enda var skráningin ekki nægilega
vel undirbúin. Má þar helst nefna
að markmiðin voru ekki skýrt skil-
greind, kostnaður var vanmetinn
og vegaverkstjórum gert að vinna
verkið með öðrum störfum auk
þess sem enginn einn var gerður
ábyrgur fyrir skráningunni.
Flestir þeir sem málið varðai- sjá
hvaða hagur er af skráningu upp-
lýsinga um námur og námuvinnslu.
Sem dæmi má nefna að bæði Vega-
gerðin og Rannsóknastofnun bygg-
ingariðnaðarins skrá ýmsar upp-
lýsingar sem hjá þeim liggja. Auk
þessa hefur Náttúruvemd ríkisins
skráð námur á Islandi en sú skrán-
ing er byggð á skrá Vegagerðar-
innar.
I stuttu máli má segja að upplýs-
ingarnar sem þessar stofnanir skrá
miðist við þein-a eigin þarfír.
Skrárnar eru yfirleitt opnar al-
menningi en eru ekki endilega á
mjög aðgengilegu formi.
I ái'sbyrjun 1997 kom fyrst sam-
an verkefnishópur sem m.a. vann
að tillögum um hvemig haga bæri
skráningu upplýsinga um efnis-
námm'. í samvinnu við hagsmuna-
aðila gerði hópurinn tillögu að
skráningu á námum í febrúar 1998.
Samkvæmt henni ætti m.a. að skrá
upplýsingar um jarð- og bergfræði
náma, aðstæður og vinnsluhætti,
umhverflsmál og niðurstöður efnis-
prófana. Margt þessara upplýsinga
er nú þegar fyrir hendi en sam-
ræma og samtvinna þarf skráningu
allra aðila og taka þarf mið af þörf-
um þeirra, s.s. Vegagerðarinnar,
Jarðefni
Hingað til, segja
þau Berge Johannes
Wigum og Þorbjörg
Hólmgeirsdóttir, hefur
vantað heildarstefnu
um skráningu efnis-
tökusvæða og skipulag
efnisvinnslu.
Rannsóknastofnunar byggingar-
iðnaðarins og Náttúruverndar rík-
isins.
Slíkt skráningarkerfi gæti m.a.
þjónað sveitarfélögum og opinber-
um stofnunum, námueigendum og
fylliefnaframleiðendum, efnisnot-
endum og eftii-litsaðilum ekki síð-
ur en verkfræðistofum og fræði-
mönnum. Upplýsingarnar nýtast
við áætlanagerð, svæðisskipulagn-
ingu, efnisleit, mat á vinnsluað-
stæðum, náttúruvernd, mat á hæfi
efnis og við rannsóknir. Kerfið
mun stuðla að samnýtingu gagna
svo að vel getur farið saman
verkaskipting og aukin samvinna
stofnana.
Æskilegt er að óháður aðili hafi
eftirlit með kerfinu og sjái um að
skrá grunnupplýsingar í sameigin-
legan gagnagrunn. Lagt hefur ver-
ið til að Náttúrufræðistofnun taki
þetta að sér og er það í samræmi
við nýlegar breytingar á lögum um
stofnunina.
Kostnaður við skráningarkerfið
er fyrst og fremst fyrir vinnu við
hönnun og rekstur því að tæki og
hugbúnaður eru þegar fyrir hendi.
Umhvei-fisráðuneytið hefur skýrt
frá því að til greina komi að leggja
gjald á efni úr öllum efnisnámum.
Fordæmi eru fyrir slíkri gjaldtöku
bæði innanlands og erlendis.
Sem dæmi um væntanlegan ár-
angur af skipulagðri efnistöku og
samtengdum gagnagrunni má
nefna:
* Betri nýtingu hágæðaefnis
* Bætt skipulag efnistöku
* Að gæðaeftirlit verður auðveld-
ara
* Að skipulag og mat á umhverfisá-
hrifum verður auð-
veldara
* Að þjóðarbókhald yf-
ir efnistöku verður
mögulegt og þar með
verður hægt að segja
fyrir um nýtingu auð-
lindarinnar
* Bætta ímynd jarð-
efnaiðnaðarins
* Að stuðlað er að
sjálfbærri þróun
Bætt nýting efnisins
minnkar líkur á sóun
verðmæta og getur
leitt til lækkunar á
byggingarkostnaði.
I skýrslu vinnuhóps-
ins hafa verið sett
fram skýr markmið og gerðar til-
lögur um verklagsreglur fyi'ir sam-
ræmt skráningarkerfi um efnis-
vinnslu. Lagt hefur verið til að
Náttúrufræðistofnun beri ábyrgð á
kerfinu og rætt hvemig hægt væri
að standa straum af kostnaði við
hönnun þess og rekstur. Þessar til-
lögur og hugmyndir hafa verið
kynntar stjórnvöldum og hefur
þeim verið vel tekið. Fram hefur
komið að ráðuneytin telja skipu-
lega skráningu alh-a efnisnáma á
landinu undirstöðu þess að unnt
verði að ná fram góðri nýtingu
jarðefna. Nú veltur á stjórnvöldum
að fylgja þessu eftir.
Fimmtudaginn 28. janúar verður
haldinn kynningarfundur um sam-
ræmt skráningarkerfi efnisvinnslu.
Af þessu tilefni hefur deildarstjóra
hjá Norsku jarðfræðistofnuninni,
Peer Richard Neeb, verið boðið
hingað til lands. A fundinum kynn-
ir hann sambærilegt skráningar-
kerfi sem Norðmenn hafa notað sl.
15 ár. Fundurinn verður haldinn á
Hallveigarstíg 1 og hefst hann kl.
13. Aðgangur er ókeypis og öllum
heimill.
Höfumhw cru junh’crkfræðingnr.
Hágæða heitavatnsofnar frá Danmörku.
PBRUGMAN
HANDKLÆÐAOFNAR
Steypusögun.kjarnaborun,
múrbrot, smágröfur. Lgt)
Leitið tilboða. V
-------------- THOR
S:577-5177 Fax:577-5178
HTTPy/WWW.SIMNET.IS/THOR
ori/lame
Náttúrulegar sænskar snyrtivörur
Viljum baeta við okkur
leiábeinendum.
Góðir tekjumöguleikar.
jSími 567 7838 ~ fax 557 3499
e-mail raha@islandia.is
www.xnet.is/oriflame
Atkvæði í prófkjöri
PRÓFKJÖR er
hentug aðferð til að
velja einn mann. Jón
Ormur Halldórsson
stjórnmálafræðingur
hefur bent á að próf-
kjör til að raða mönn-
um á framboðslista
þekkist hvergi í heim-
inum nema á íslandi.
Prófkjör eru að vísu
vel þekkt í Bandaríkj-
unum, en aldrei kosinn
nema einn maður í
einu. Prófkjör eru ekki
sérlega lýðræðisleg,
t.d. get ég ekki kynnt
mér frambjóðendur
nægilega. Þau eiga um
þrjátíu ára sögu á Islandi. Verðugt
væri að rannsaka þetta séríslenska
fyrirbæri fræðilega, gæti t.d. hent-
að sem prófverkefni í hagnýtri
stærðfræði.
Fyrr á öldinni voru allmörg tví-
menningskjördæmi og frambjóð-
endur kosnir sem einstaklingar
þótt tveir væru í framboði fyrir
sama flokk. Oftast fékk sami flokk-
urinn bæði þingsætin þótt fáum at-
kvæðum munaði stundum. Þetta
þótti ekki lýðræðislegt og í haust-
kosningum 1942 var tekin upp hlut-
fallskosning. I prófkjöri er einstak-
lingskosning og meirihlutahópar
geta því fengið fleiri fulltrúa en
sanngjarnt eða lýðræðislegt má
telja. Minnihlutahópar eiga erfitt
uppdráttar, sem og jaðarsvæði í
stórum kjördæmum. Ög nú á, illu
heilli, að stækka kjördæmin. Ef
þingmönnum væri fækkað í
smæstu kjördæmunum mætti hafa
sameiginleg uppbótarsæti, t.d. tvö,
sem flökkuðu milli þeirra eftir úr-
slitum. Flakkarakerfi var fyrst not-
að í haustkosningum 1942 og í
hverjum kosningum þar tii 1995.
Ríkjandi aðferð í prófkjöri er
raðval, kjósendur gefa frambjóð-
endum sætistölur og fær sá sætis-
töluna eitt sem menn
vilja hafa efstan og svo
framvegis. Sá sem fær
flest atkvæði í fyrsta
sætið hreppir það.
Engin skilyrði eru um
lágmarksfylgi í það
sæti og ekkert tillit
tekið til röðunar neðar
á atkvæðaseðlum.
Stundum er þó skilyrði
að merkt hafi verið við
frambjóðanda á a.m.k.
helmingi atkvæða-
seðla. Þegar kemur að
öðru sætinu eru talin
saman atkvæði í fyrsta
og annað sætið og sá
hreppir sem flest fær
samanlagt. Hér blasir einn helsti
veikleiki aðferðarinnar við. Ef ég
kýs mann í fyrsta sætið, sem ekki
fær, vil ég samt að hann hreppi
annað sætið. Hafi ég í öðru sæti
þann sem reynist helsti keppinaut-
urinn verður atkvæði mitt óvirkt
rétt eins og ég hefði skilað auðu.
Freistingin verður því mikil að
flytja keppinautinn langt niður þeg-
ar ég greiði atkvæði, jafnvel kjósa
hann alls ekki, þótt ég vilji hafa
hann á listanum. Til eru betri að-
ferðii' og segi ég frá tveimur þótt
hvoi-ug sé ætluð til að raða á lista.
Aðferð kennd við Borda er kunn
hér á landi og hefur Bjöm S. Stef-
ánsson kynnt hana. Gi-undvallarat-
riðið er að allir frambjóðendur fá
sætistölur. Það era engin núll. Þó
þarf kjósandi ekki að merkja við alla
frambjóðendur á atkvæðaseðli. Þeir
sem hann merkir ekki við fá meðal-
tal þeirra sætistalna sem hann notar
ekki. Stundum kjósa menn að snúa
röðinni við, fyrsta sætið fær hæstu
töluna og sigurvegarinn hæstu sam-
töluna líkt og þegar atkvæði era tal-
in. Þó er einfaldara að halda sig við
sætistölumar. Urslitunum má líkja
við sigur í kapphlaupi, sá sem er
fyrstur í mark fær besta tímann. í
kosningum verða úrslitin einkar
skýr ef deilt er í summu sætistalna
með fjölda gildra atkvæða. Sá sigrar
sem fær lægstu sætistöluna að með-
altali. Aðferðin er ætluð til að velja
einn kost meðal þeirra sem í boði
era. Eg hef einnig tekið þátt í því að
velja fulltráa og varafuOtráa með
þessari aðferð þegar fjórir vora í
framboði og gafst það vel. í þróf-
kjöri R-listans sl. vor var beitt að-
ferð sem ber nokkurn svip af þess-
ari. Gallinn var að ekki fengu aðrir
sætistölur en þeir sem merkt var
við. Það vora núll! Niðurstaðan varð
að Guðrán Ágústsdóttir lenti í öðra
sæti í Alþýðubandalagshólfinu þótt
hún hefði nokkra yfirburði í fyrsta
sætið.
Prófkjörsaðferðir
Prófkjör til að raða
mönnum á framboðs-
lista þekkist hvergi
í heiminum, segir
Hólmgeir Björnsson,
nema á Islandi.
Hin aðferðin, sem ég ætla að
nefna, byggist á þeirri hugmynd að
ekki sé nóg að fá flest atkvæði, það
þurfi að nást hreinn meirihluti. I
sumum löndum era tvær umferðir í
forsetakosningum. í seinni umferð-
inni er kosið milli þeirra tveggja
sem flest atkvæði fengu í fyrri um-
ferðinni. Auk kostnaðar er helsti
gallinn að sá frambjóðandi, sem
kjósendur eiga auðveldast með að
sameinast um, gæti sem best hafa
verið í þriðja sæti. Lausnin er að
beita raðvali í einni umferð, gefa
kjósendum kost á að raða öllum
frambjóðendunum þótt atkvæða-
seðiO þar sem aðeins er merkt við
einn yrði að sjálfsögðu einnig gild-
Hólmgeir
Björnsson
ur. í talningu má nota aðferð
Borda. Henni er fundið það til for-
áttu að hugsanlegt er að frambjóð-
andi, sem fær hreinan meirihluta í
fyrsta sæti, sé það oft í þriðja sæti
eða neðar að hann raðist ekki efst
að meðaltali. Þótt þetta sé fyrst og
fremst fræðilegur möguleiki, og
ekki endilega ókostur þegar raðað
er á lista sem margir eiga að geta
sameinast um, mætti nota þá að-
ferð sem nú skal lýst. Ef enginn
frambjóðandi fékk hreinan meiri-
hluta í fyrsta sætið er leitað í annað
sætið. Tekinn er frá sá frambjóð-
andi sem fékk fæst atkvæði í fyrsta
sætið og sá í öðru sætinu fluttur
upp í það fyrsta og þannig koll af
kolli uns hreinn meirihluti er feng-
inn. Aðferðin mætti útvíkka til að
raða. Þá er sá sem var kosinn í
fyrsta sætið tekinn frá, þeir sem
eru neðar á atkvæðaseðlum færast
upp um eitt sæti og ferlið endurtek-
ið. Þessi talning er nokkuð flókin og
rétt að skrá atkvæðin og telja í
tölvu. Ef ég veit að atkvæði verða
talin með þessari aðferð get ég rað-
að frambjóðendum á atkvæðaseðli
eftir bestu samvisku og án allra
bakþanka. Ég get raðað helsta
keppinautnum í annað sætið, næst
á eftir mínum manni, án þess að ég
sé með því móti að veikja atkvæði
mitt í fyrsta sæti. Ég get líka kosið
í efsta sætið mann sem er vonlaus
samkvæmt skoðanakönnunum og
samt notað atkvæðisréttinn til að
velja milli þeirra sem í rauninni eru
að berjast um sigurinn.
Kosningar eru ekki einfalt fyrir-
brigði. Nóg er að þrír keppi um eitt
sæti til þess að fleiri en ein aðferð
komi til greina. Varðandi prófkör
er spurningin hvort eða við hvaða
skilyrði er hægt að raða á fram-
boðslista með því að kjósa á milli
einstaklinga. Til þess að svara þess-
ari spurningu þarf fræðilega rann-
sókn og svarið ekki einfalt. Lesend-
ur era beðnir velvirðingar á að
greinin ber merki niðurskurðar
vegna rýmis.
Höfundur er tölfræðingur og
vinnur hjá Rannsóktmstofnun
Inndbúnaðarins.