Morgunblaðið - 20.02.1999, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ

LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 1999 45
UMRÆÐAN

Hermann og
gyðingarnir
ÉG HEF alltaf gaman af hressi-
legum skrifum Péturs Péturssonar
og vona að þau verði fleiri. En það
er ástæða til þess að gera athuga-
semd við stutta grein hans í Morg-
unblaðinu 31. janúar síðastliðinn.
Pétur er harður á því, að Hermann
Jónasson og framsóknarmenn hafi
haft andúð á gyðingum. Hann birtir
máli sínu til stuðnings ljósrit af
skeyti lákisstjórnarinnar til Sveins
Björnssonar, sendiherra í Kaup-
mannahöfn, sem Asgeir Guðmunds-
son sagnfræðingur hefur látið hon-
um í té. í skeytinu kemur fram, að
ríkisstjórnin sé principielt mótfallin
því að veita þýskum gyðingum dval-
arleyfi. Þetta skeyti var reyndar
þekkt áður, og greindi dr. Þór
Whitehead fyrst frá því árið 1974 í
Lesbók Morgunblaðsins. Það er
ekkert leyndarmál, að gyðingar
voru sendir nauðugir úr landi íyrm
stríð. Tvisvar sinnum með þeim
skilaboðum, að íslensk yfirvöld
myndu borga fyrir framsendingu
þeirra til Þýskalands, ef ákvörðun
um það yrði tekin af Dönum. Danir
sendu gyðingana hins vegar ekki úr
landi.
Pétur þekkir gi’einilega ekki aðra
mikilvæga heimild. Það er skeyti
Sveins Björnssonar, sent 17. nóvem-
Landvist
Best hefði verið, segir
Yilhjálmur Örn Vil-
hjálmsson, að fleiri
gyðingum hefði verið
✓
veitt landvist á Islandi.
ber 1938. Er fyrrnefnt skeyti ríkis-
stjórnar Hermanns svarið við því er-
indi. Skeytið hljóðar svo: „umbiðst
símað hvort takmarkað dvalarleyfi
allt að einu ári mundi
fást eða pricipielt [sic]
verða neitað þýskum
Gyðingahjónum sem
ekki óska atvinnu en té-
láta danska bankatrygg-
ingu fyrir mánðarlegum
yfirfærslum til lífsviður-
væris svoog brottfarar-
kostnaði Islandi. Til
upplýsingar fráskýrist
að vegna núverandi
ástands er áhugi nor-
rænum og vesturevr-
ópskum ríkjum hjálpa
eins og hægt er innan
óhjákvæmilegra tak-
marka tilgangi forðast
meiriháttar innflytj-
endastraum“. Skeyti
Sveins Björnssonar um stefnu ým-
issa ríkja og svar ríkisstjórnarinnar
verður vitaskuld að skoða í sam-
hengi. Ekki má heldur gleyma því
að Jón Krabbe í danska utanríkis-
ráðuneytinu tilkynnti íslensku ríkis-
stjórninni þann 14. júlí 1938, að
Danir hefðu lokað landamærum
sýnum fyrir austurrískum gyðingum
1. júlí 1938. Itrekaðar fyrh’spurnir
voru sendar til Islands um stefnu yf-
irvalda gagnvart flóttamönnum og
er skeyti Sveins Björnssonar meðal
þeirra.
Vissulega var ákvörðun ríkis-
Vilhjálmur Örn
Vilhjálmsson
ISLENSKT MAL
Umsjdnarmaður Gísli Jónsson
993. þáttur
MÖRGUM brá í brún er þeir
sáu að Háskóli Islands var tek-
inn að óska eftir umsóknum á
ensku. Þetta hefur að vísu verið
gagnrýnt rækilega, bæði hér í
blaðinu og af Islenskri mál-
nefnd. Undir þessa gagnrýni
tekur umsjónarmaður þessa
þáttar með því að birta svofelld-
an hluta af forystugrein Morg-
unblaðsins 13. janúar síðastlið-
inn:
„Telur nefndin eðlilegi’a, með-
al annars vegna þess að um ís-
lenskan háskóla er að ræða, að
umsóknir séu á íslensku, þótt
fara megi fram á að þær séu
einnig þýddar á ensku. Taka
verður undir þetta. Islenska á að
vera tungumálið sem notað er í
Háskóla íslands. Með því að
brjóta þá grundvallarreglu er
verið að ganga á rétt íslenskrar
tungu, sem Jón forseti Sigurðs-
son talaði um í Nýjum Fjelags-
ritum árið 1885, rétt þjóðarinnar
til þess að geta rætt „löggjafar-
mál og sérhver önnur stjórnmál
landsins á þess eigin máli; að
hafa kirkjustjórn, skólastjórn og
dómskipan á sínu eigin máli“.
Islensk tunga er ein af burð-
arstoðum menningar og sjálf-
stæðis þjóðarinrmi'. Stofnun Há-
skóla Islands árið 1911 var mik-
ilvægur þáttur í endurreisn
tungunnar, sem hafði staðið allt
frá því á öndverðri nltjándu öld,
og stórt skref í átt til sjálfstæð-
is. Nú þegar tunga okkar á undir
högg að sækja gagnvart auknum
erlendum máláhrifum, einkum
frá enskri tungu, á það að vera
metnaðarmál Háskólans að
standa vörð um hana. I þeirri
baráttu ættu afsakanir um fjár-
skort og tímasparnað ekki að
heyrast.“
Um dróttkvæðan bragarhátt.
V. hluti
Er þá komið að stíleinkennum
dróttkvæða, en þar er tvennt í
öndvegi: Annars vegar heiti og
kenningar, hins vegar óregluleg
orðaröð, svo að jafnvel fáránlegt
má kalla stundum.
Lítum þá fyrst á það fyrir-
brigði, sem kallast heiti.
Dróttkvæðaskáldin sóttust
ekki eftir því einfalda, sagði ég,
eða hversdagslega. Það var ekki
nógu gott að kona héti bara kona.
Víf, brúður, sprund, hrund, feima,
sprakki og drós skyldi hún heita.
nausta
blakks = hests
J
hlémána = „skýlitungls'
J
gífurs = tröllkonu -
drífu = hríðu •
gim = eld-
slöngvir = sá sem
slöngvar, sveiflar-
Fram skal tekið að stundum gat
verið blæbrigðamunur á þessu,
og er þá sérstaklega þess að geta,
að
„drósir eni þær sem kyrrlátar
eru“, sagði Snorri. Það er víst
ekki lengur.
Mann þótti heldur ófínt að nefna
mann. Hann gat heitið ver, gumi,
seggur, halur og í fleirtölu voru
menn t.d. ýtar og skatnar. Á sum-
um þessara orða var blæbrigða-
munur að merkingu, eins og með-
al kvenheitanna.
Sjórinn hét ekki bara sjór eða
haf, heldur og hlér, græðir, flóð,
ver, lá, rán, salt og glær. Goðin
hétu höft, bönd, díar, jólnar og
regin (rögn). Jörðin var fold,
grund, hauður, land, láð og frón,
en hestur nefndist goti, lungur,
mar, vigg, fákur. Eldur var bál,
eisa, gim, hyr(r), funi, fúr(r) og
leygur, en þegar kom að konung-
inum sjálfum, voru orðgnóttinni
litlar skorður settar. Hann hét
t.d. gramur, þengill, fylkir, jöfur,
vísi, vísir, harri, sinjór (tökuorð
úr lat.), mildingur, landreki, hilm-
ir, dróttinn, döglingur, öðlingur,
buðlungur, siklingur, sjóli og still-
ir. Þetta voru nokkur dæmi af
heitum.
Kenningar eru stórum flóknara
fyrirbæri en heiti, og þar era
dróttkvæðaskáldin í essinu sínu,
einkum þegar kenningamai’ eru
flóknar að marki. En tökum fyrst
þægilegt dæmi. Þór var sagður
sonur Óðins. Hann mátti kenna
við föður sinn og nefna hann þá
Óðins bur, því að heitið bur er =
sonur (sá sem borinn er). En Óð-
inn átti marga sonu, og ef menn
vildu taka af öll tvímæli um Þór,
mátti kenna hann til konu sinnar,
því að hann var einfaldur og ein-
kvæntur. Kona hans var Sif. Þór
er því rétt og skilmerkilega
kenndur Sifjar ver(r), sjá
Þrymskviðu, en ver(r) er karl-
maður, eiginmaður. Frumver
konu er sá maður, er hún kennir
ekki annars karlmanns áður.
I kenningunni Óðins bur er
bur stofn, en eignarfallsorðið Óð-
ins er einkunn eða kenniliður.
Samsett orð getur verið kenning,
og jafngilda þá samsetningarliðir
einkunn og stofni. Dæmi: stafn-
kvígur (kvígur er naut, „naut með
stafni“ er skip). Síðan má halda
áfram, eins og Egill Skalla-
Grímsson gerði, og búa til kenn-
inguna stafnkvígsvegur, en vegur
skipsins er náttúrlega hafið.
Gerðust lítil takmörk fyrir því
hversu langt mátti halda á þess-
ari braut, það er að ummynda
kenniorðið enn frekar. Þess eru
dæmi að til hafi verið sjöliðuð
kenning: nausta blakks hlémána
gíf(u)rs drífu gim-slöngvir.
Þetta má reyna að setja upp í
eins konar mynd eða töflu:
Nausta blakkur (blakkur =
hestur) er skip; hlémáni þess eða
„skýlitungl“ er skjöldur (langskip
vora ósjaldan sköruð skjöldum)
gífur er tröllkona, en „tröllkona
skjaldarins“ er öxi (sú sem eyði-
leggur skjöldinn); drífa er hríð,
en öxardrífa er orusta, því að þá
„snjóar" vopnum; gim er eldur,
en eldur orustunnar er sverð (það
sem glampar á í bardaganum) og
sá, sem slöngvar sverði, er her-
maður.
Höfundur Þórður Sjáreksson.
★
Hlymrekur handan kvað:
Bág er vist á fingri, mælti baugurinn.
Eg bið ég implóderi, sagði haugurinn;
í skapi vondu báðir,
af sköpum sinum þjáðir,
en skemmtilegt er myrkrið, sagði draug-
urinn.
Óskar Þór Kristinsson (Sailor)
hefur spurt mig um uppruna
sagnarinnar að tvínóna við eitt-
hvað, eða tvínóna ekki. Ég fer
beint í smiðju hins lærða Ásgeirs
Blöndals. Þar segir að sagnmynd-
in tvínóna sé kunn í tungu okkar
frá því á 17. öld. Yngri eru svo
myndirnar að tvínóla, eða
tvínóra. Nón er um miðjan dag
hjá okkur, en orðið til úr latínu
(nona hora) = níunda stund. Síð-
an segir Ásgeir: „Upphafl. merk-
ing er e.t.v. að syngja tvöfalda
eða langa nónmessu, síðar taka
sér langan tíma til nónmatar.
Víxlmyndirnar tvínóla og tvínóra
eru líkl. tilkomnar fyrir tengsl við
nóla og nóra.“ Nóla er = hika,
dunda, en nóra loga illa, tíra.
stjómar Hermanns
hörð, en hún sannar
ekki andúð Hermanns á
gyðingum, umfram það
sem gerðist meðal
manna í hans stöðu í
heiminum. Orðaval
embættismanna á
Norðurlöndunum um
gyðinga var ekki mikið
frábrugðið orðavali ís-
lensku ríkisstjórnarinn-
ar. Gyðingar voru til
dæmis ekki viður-
kenndir sem flóttamenn
í Danmörku í líkingu
við þýska krata og
kommúnista. Sem dæmi
má nefna, að embættis-
maður utanríkisþjón-
ustunnar dönsku tilkjmnti á fundi í
Kaupmannahöfn árið 1938, að „Dan-
ir tækju ekki umsvifalaust á móti
gyðingum, bara vegna þess að þeir
væru gyðingar". Danski dómsmála-
ráðherrann, sósíaldemókratinn K.K.
Steincke, lét árið 1937 eftirfarandi
orð falla: „Maður getur auðveldlega
skilið, hve ómögulegt það er fyrir lít-
ið land eins og Danmörku, að opna
dyr sínar upp á gátt fyrir alla þá,
sem ekki eru pólitískir flóttamenn í
hefðbundinni merkingu þess orðs, -
vegna þess að þeir tilheyra til dæm-
is einhverju trúfélagi sem Þýska-
land viðurkennir ekki lengur."
Þrátt fyrir skoðanir sínar á hrein-
leika hins íslenska stofns, gat Her-
mann einnig verið sveigjanlegur.
Hann gaf þannig framlengingu á
dvalarleyfi gyðingafjölskyldu árið
1937-38, að beiðni danska sendiráðs-
ritarans C.A.C. Brun. Stefna ríkis-
stjórnar Hennanns árið 1938-39
endurspeglar að mínu mati ekki
hreina kynþáttastefnu, heldur ís-
lenska útlendingahræðslu, sem var
ríkjandi eftir allri öldinni, ekki bara
hjá framsóknarmönnum. Oskir voru
settar fram af ríkisstjórn Hermanns
Jónassonar um að blökkumenn yrðu
ekki í herliði Bandai'íkjamanna og
aðeins „úrvalslið". Við gerð varnar-
samningsins 1951 voru sömu sjónar-
mið ríkjandi og engar athugasemdir
voru gerðar við þessa kynsþátta-
stefnu af öðrum rikisstjórnum síðar.
Það er fjarstæða að tengja allan
Framsóknarflokkinn fyrr og síðar
og Steingrím Hermannsson við
meintar skoðanir föður hans á þann
hátt sem Pétur Pétursson gerir.
Enn fjarstæðara er að blanda fjöl-
skyldu, sem að hluta til er af af gyð-
ingaættum og sem er kaþólsk, inn í
þá umræðu. Reyndar höfnuðu dönsk
yfirvöld beiðni um að veita aldraðri
ekkju frá Vín, skyldri þessari fjöl-
skyldu, leyfi til að staldra við í
Kaupmannahöfn á leið til íslands.
Islensk yfirvöld voru búin að veita
konunni dvalarleyfi. Hún fórst í
fangabúðunum í Theresianstadt árið
1942. Henni var hafnað vegna þess
að dönsk yfirvöld héldu, að Éim-
skipafélagið væri hrætt um að skip
þess yrðu kyrrsett á Englandi, ef
um borð fyndust þýskh’ flóttamenn.
Gerir það forsvarsmenn Eimskipa-
félagasins að gyðingahöturum?
Sömuleiðis er fokið í flest skjól
fyrir sagnfræði, eins og þeirri sem
Pétur beitir fyrir sig varðandi aðild
Hermanns Jónassonar að íslenskum
gyðingaofsóknum. Menn ættu fyrir
löngu að vera búnir að yfirgefa
kaldastríðssagnfræðina. Það kalla
ég sagnfræði, þar sem menn gera
ekki greinarmun á baráttu í stjórn-
málaflokk sem þeir tengjast, og
sagnfræðilegu verkefni því sem þeir
taka sér fyrir hendur. Eitt nýlegt
dæmi um hana get ég gefið. Ágætur
íslenskur sagnfræðingur, sem hefur
mjög ákveðna skoðun á stefnu
Framsóknarflokksins gegn gyðing-
um, lýsir því yfir, án rökstuðnings í
grein á veraldarvefnum, að Thors-
fjölskyldan hafi margsinnis „viður-
kennt gyðinglegan uppruna sinn“.
Hann kallar Olaf Thors „tvífara
Ben-Gurions“. Hvað sem er satt í
þeim efnum, útilokar það ekki að
sjálfstæðismenn voru margir hverjir
jafnandsnúnir gyðingum og fram-
sóknarmenn, og sumir hallir undir
nasisma á yngri árum. Það sannar
þó ekki almenna andúð sjálfstæðis-
manna fyiT og síðar á gyðingum.
Hugmyndin um hinn „hreina ís-
lenska stofn“, sem Hermann og
margir samtímamenn hans trúðu á,
hélt því miður velli og ætlar að
fylgja okkur fram á næstu öld.
Söguskoðunin sem veldur henni, er
enn heilagur sannleikur, sem til
dæmis gerir það að verkum að
margir trúa einlæglega á að fram-
tak fyrirtækisins Islenskrar erfða-
gi’einingar hf. muni gera þjóðina
ríkari.
Höfundur er fomleifafræðingur,
búsettur í Kaupmanimliöfn.
F1u££ Luxair til
Islands
Á ÁRUM áður þegar
Flugleiðir áttu í fjár-
hagserfiðleikum, veittu
stjórnvöld í Lúxem-
borg félaginu sína að-
stoð með niðurfellingu
lendingargjalda.
Nú þegar Flugleiðir
treysta sér ekki til að
halda áætlunai-fluginu
áfram leitar Luxair eft-
ir velvilja íslenskra
stjórnvalda varðandi
niðui-fellingu lending-
argjalda á Keflavíkur-
flugvelli. Rétt á meðan
þeir eru að skapa flug-
inu gi’undvöll.
í leiðara Morgun-
blaðsins 12. febrúar sl.
um þessa málaleitan:
er fjallað
Farþegaflug
Ég tel, segir Dagfinnur
Stefánsson, að marg-
vísleg rök fyrir niður-
fellingu lendingar-
gjalda gildi nú.
„Nú fer Luxair fram á sams kon-
ar fyrirgreiðslu og yfii-völd í Lúx-
emborg veittu Flugleiðum á árum
áður. Hins vegar er ljóst að hún
var veitt á þeim tíma vegna þess að
Lúxemborgarar höfðu
hag af því að Amel’-
íkuflug Flugleiða héldi
áfram og þeir hefðu ella
misst af margvíslegum
tekjum. Varla er hægt
að segja að sömu rök
eigi við um flug Luxair
til íslands nú.“
Ég tel að margvísleg
tök til stuðnings niður-
fellingu lendingar-
gjalda gildi nú. Ferða-
þjónusta er Islending-
um mikilvægur at-
vinnuvegur og ferða-
Dagfinnur menn færa okkur
Stefánsson margvíslegar tekjur,
einnig þeir sem munu
fljúga hingað á vegum Luxair. Svo
em það einnig hagsmunir íslenskra
farþega að geta haldið áfram að
fljúga til Lúxemborgar þótt ís-
lenska flugfélagið sé hætt að fljúga
þangað.
Einnig má segja að flug Loftleiða
og síðar Flugleiða milli Lúxem-
borgar og Bandaríkjanna beri
einna hæst í flugsögu Islendinga til
þessa dags. Samvinna þjóðanna
hefur að mörgu leyti verið einstök
og þarf ekki fleiri orða við hér.
Það er okkur íslendingum ekki
annað sæmandi en að launa vinar-
greiðann á sama hátt og fella niður
lendingargjöld tímabundið. Við get-
um ekki verið þekkt fyrir annað.
Höfundur er flugstjóri.