Morgunblaðið - 17.04.1999, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 17. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MALEFNALEGAR
UMRÆÐUR UM
FISKVEIÐIMÁL
KÁRI Arnór Kárason, stjórnarformaður Samherja hf., gerði
fiskveiðistjórnarkerfið og umræður um það, að einu helzta
umfjöllunarefni sínu á aðalfundi Samherja hf. sl. mánudag. Því
ber að fagna að forsvarsmenn sjávarútvegsfyrirtækja taki þessi
mikilvægu mál til meðferðar á aðalfundum fyrirtækjanna. Með
þeim hætti fara fram ákveðin skoðanaskipti á milli þeirra og
annarra, sem er nauðsynleg forsenda þess, að menn skilji hver
annan. Gagnkvæmur skilningur er svo forsenda þess, að viðun-
andi lausn finnist á þessu deiluefni.
Útgangspunktur Kára Arnórs var árið 1983, þegar kvóta-
kerfið kom til sögunnar í því skyni að vernda fiskistofnana.
Kjarninn í málflutningi hans var efnislega sá, að á þeim tíma
hafi útgerðin verið á fallanda fæti, enginn hafi viljað leggja fé í
útgerð og það hafi ekki verið fyrr en betur fór að ganga, sem
aðrir hafi gert tilkall til að fá í sinn hlut afraksturinn af erfiði
þeirra, sem hafi tekið mikla áhættu með því að leggja út í út-
gerðarrekstur, þegar ekkert nema svartnætti hafi blasað við.
Það er hægt að horfa á þetta mál frá allt öðru sjónarhorni.
Fyrir u.þ.b. hálfri öld hófst barátta íslenzku þjóðarinnar fyrir
því að ná yfirráðum yfir helztu auðlind sinni, fiskimiðunum í
kringum landið. Þegar sú barátta hófst höfðu erlend fiskiskip
sótt mikinn afla á Islandsmið, þótt hlé yrði á meðan á heims-
styrjöldinni síðari stóð. Þessi barátta þjóðarinnar fyrir því að
ná eignarhaldi yfir eigin auðlind stóð með hléum fram til loka
ársins 1976. Fyrstu útfærslunni var mætt með löndunarbanni.
Þegar fært var út í 12 sjómílur komu brezk herskip í fyrsta sinn
á íslandsmið. Það gerðist aftur við útfærsluna 1972 og síðan við
útfærsluna 1975.
Baráttan fyrir því að ná fullum yfirráðum yfir fiskimiðunum
við ísland kostaði mikil átök. Sú saga er að mestu ósögð. Hún
fjallar bæði um átökin á miðunum milli brezku herskipanna og
íslenzku varðskipanna en líka um harkaleg pólitísk átök, þar
sem verulega reyndi á dómgreind, þrautseigju og úthald ís-
lenzkra stjórnmálamanna. Við Islendingar höfðum sigur í þess-
um átökum og þar komu margir við sögu. Þegar síðasti brezki
togarinn sigldi af Islandsmiðum 1. desember 1976 hafði þjóðin
að lokum náð endanlegum yfirráðum yfir auðlind sinni.
Á þessum árum datt engum í hug, að líta á fiskimiðin á annan
veg en þann, að þau væru sameiginleg eign íslenzku þjóðarinn-
ar. Um það snerust þessi átök, að íslenzka þjóðin næði fullum
yfirráðum yfir eigin auðlind.
Eftir að fullur sigur var unninn bárum við ekki gæfu til að
ganga nægilega vel um auðlindina og eftir margar tilraunir til
þess að ná tökum á verndun fiskistofnanna var kvótakerfið tek-
ið upp í því skyni. Útgerðarsaga íslendinga hófst ekki árið
1983. Hún hófst löngu fyrr. Islenzkir útgerðarmenn höfðu séð
það svartara en árið 1983. Alla öldina hafa skipzt á skin og
skúrir í íslenzkum sjávarútvegi og allar líkur eru á, að svo verði
áfram, þótt vel hafi gengið um skeið. Við eigum eftir að kynnast
aflabresti á íslandsmiðum og verðfalli á erlendum mörkuðum á
nýjan leik. Erfiðleikar útgerðarfyrirtækjanna á síðasta áratug
voru hvorki meiri né erfiðari viðureignar en fyrr á öldinni. Góð-
ærið í sjávarútvegi er að vísu mikið nú en við höfum fyrr á öld-
inni upplifað gífurlegt góðæri við sjávarsíðuna. Fyrirtæki á
borð við Kveldúlf hf. urðu til við slíkar aðstæður, svo að dæmi
sé nefnt.
Með kvótakerfinu varð hins vegar grundvallarbreyting í ísj
lenzkum sjávarútvegi, sem menn höfðu ekki kynnzt áður. í
fyrsta sinn var aðgangur að auðlindinni takmarkaður með
markvissum hætti. Með þeirri aðgerð og framsalsrétti urðu til
verðmæti, sem menn höfðu ekki áður þekkt. Þegar þar við bæt-
ist, að Alþingi íslendinga ákvað að undirstrika sameign þjóðar-
innar að fiskimiðunum, sem allir litu á sem sjálfsagðan hlut,
þegar þorskastríðin stóðu yfir, með lagaákvæði, var ekki óeðli-
legt og er ekki óeðlilegt, að það sjónarmið kæmi fram, að það
ætti að taka gjald með einhverjum hætti fyrir þennan takmark-
aða aðgang.
í ræðu sinni á aðalfundi Samherja hf. vék Kári Arnór Kára-
son að atvinnuréttindum og sagði, að aldrei yrði sátt um að taka
atvinnuréttindi þeirra sem nú stunda sjávarútveg eignarnámi. 1
þessu sambandi er ástæða til að vekja athygli á, að enginn hef-
ur talað um að taka atvinnuréttindi eignarnámi en í öðru lagi er
ástæða til að undirstrika, að það eru fleiri en útgerðarmenn,
sem „stunda sjávarútveg". Sjómenn stunda líka sjávarútveg. Af
hverju er aldrei talað um atvinnuréttindi þeirra?
Stjórnarformaður Samherja talar um málið út frá ákveðnu
sjónarhorni, sem ber að virða. En það eru fleiri hliðar á þessu
máli, m.a. þær sem hér hafa verið reifaðar. Islenzka þjóðin, eig-
andi auðlindarinnar, á líka sinn rétt. Þetta mál snýst um að
finna leið til þess að tryggja eiganda auðlindarinnar þann sjálf-
sagða rétt.
Gregory Schulte, æðsti ráðgjafí Þjóðaröryggisráðs Bandaríkjann;
Yerðum að skapa
sýn fyrir Balkans
BILL Clinton, Bandaríkjaforseti ráðfærir sig við fulltrúa Þjóðaröryggisráðs Bi
ar í Júgóslavíu. Frá vinstri: Bill Clinton, Madeleine Albright, utanríkisráðhe
herra, George Tenet, yfirmaður bandarísku leyniþjónustunnar (CIA), Scott Fi
og fulltrúi í herforingjaráði Bandaríkjanna, Gregory Schulte æðsti ráðgja
Kosovo, Rick Saunders, þjóðaröryggisráðgjafi A1 Gores, varaforseta, Don Kerr
forsetans í þjóðaröryggismálum, James Steinberg, aðalráðgjafi forsetans í
skrifstofustjóri Hvíta hússins, og Henry Stelton, hershöfðingi og yfirmaðui
Samstaða NATO-ríkj-
anna er sterk í Kosovo-
deilunni og það er miklu
fremar Slobodan Milos-
evic sem hefur misreikn-
að stöðuna, segir Greg
Schulte, æðsti ráðgjafi
Þj óðaröryggisráðs
Bandaríkjanna í málefn-
um Kosovo í samtali við
þá Steingrfm Sigur-
geirsson og Andra
Lúthersson. Schulte er
einn helsti sérfræðingur
Bandaríkjanna í málefn-
um Balkanskaga og hef-
ur starfað náið með Ric-
hard Holbrooke, m.a. í
Dayton- og Rambouillet-
viðræðunum.
I nýlegum yfírlýsingum bandarískra
ráðamanna kemur fram að loftárásir
NATO á Júgóslavíu kunni að standa í
langan tíma og að mannfall í röðum
bandarískra hermanna geti verið óum-
flýjanlegt. Var lagt af stað í hcrnaðinn
af of mikilli bjartsýni? Hafa Vesturlönd
vanmetið staðfestu Slobodan Milos-
evics Júgóslavíuforseta?
„Þessu er að mínu viti öfugt farið.
Milosevic misreiknaði staðfestu og
áræði vesturlanda. Ég var staddur í
Belgrad með Richard Holbrooke, sér-
legum sendimanni Bandaríkjastjórnar í
Kosovo-deilunni, skömmu áður en
átökin hófust og þá virtist Milosevic
alls ekki vera sannfærður um að harðar
árásir væru yfirvofandi, jafnvel þótt
bandarískur hershöfðingi, sem gerði
Milosevie og ráðgjöfum hans ljóst hve
harðar árásimar myndu verða, væri
með í för. Þá virtist Milosevic vera
haldinn ranghugmyndum um að hægt
yrði að knésetja sveitir Frelsishers
Kosovo (UCK) á auðveldan hátt.“
Taldi Schulte að ráðgjafar Milosevics
hefðu ranglega matað hann með slíkum
upplýsingum.
„Ég held að nú séum við að sjá ýms-
ar vísbendingar um að - kannski ekki
Milosevic - heldur ráðgjafar hans hafi
áttað sig á því hvílíku reiðarslagi loft-
árásirnar hafa valdið júgóslavneska
hernum. Það má vera að Milosevic hafi
haldið að árásirnar myndu standa stutt
yfir og að hann gæti haft tök á aðstæð-
um. í dag, rúmum þremur vikum eftir
að árásir hófust, hlýtur Milosevic og
ráðgjöfum hans að vera það ljóst að
NATO er hægt og bítandi að rífa niður
vigvél júgóslavneska hersins.
Við vonuðumst til þess, allt frá upp-
hafi aðgerða, að Milosevic myndi hörfa
skjótt frá fyrirætiunum sínum. Hins
vegar höfum við allan tím-
ann gert okkur það ljóst að
brugðið gæti til beggja vona
hvað það varðar. Vegna
þessa voru markmið
árásanna sett skýrt fram í
upphafi - ætlun okkar er
ekki að sprengja Milosevic að samn-
ingaborðinu. Markmiðið var að ef hann
féllist ekki á samningaleiðina, myndum
við draga úr getu hans til að halda uppi
hernaði í Kosovo-héraði. Þetta var
markmið okkar og þetta er það sem við
erum að gera nú. Við höfðum vonast til
að eftir því sem möguleikar Milosevics
til að halda Kosovo í helgreipum,
minnkuðu, myndi það breyta útreikn-
ingum hans. Éf ekki, er ljóst að banda-
lagið hefur einsett sér að halda aðgerð-
unum áfram.
Snemma í vikunni var haldinn fund-
ur utanríkisráðherra NATO-ríkjanna
og ef eitthvað, þá er einingin sterkari
meðal aðildarríkja nú, en þegar árás-
irnar hófust. NATO hefur gert Milos-
evic það fullljóst hvaða skilyrði hann
verður að uppfylla ef árásunum á að
linna og eru þau að grunni til hin sömu
og skilyrðin sem Kofi Annan, fram-
kvæmdastjóri Sameinuðu þjóðanna,
hefur sett fram. Þetta sýnir að breið
samstaða ríkir ekki eingöngu innan
NATO, heldur á alþjóðlegum vettvangi.
Yfirlýsing leiðtoga Evrópusambands-
ríkja frá því á miðvikudag er enn ein
staðfestingin á þessari samstöðu."
Mikið hefur veríð rætt um það að
undanfómu hvort að senda eigi land-
hersveitir inn í Kosovo-hérað. Hefði
ekki veríð rétt að huga að hugsanlegum
landhernaði allt frá upphafí átakanna í
héraðinu? Telur þú að NATO geti náð
skilyrðum sínum fram með loftárásun-
um einum saman?
„Áætlanir um landhernað voru uppi
á borðinu allt frá upphafi átakanna í
héraðinu. Ég gegndi stöðu fulltrúa í
höfuðstöðvum NATO þegar verið var
að kanna hugsanlega möguleika síðast-
liðið sumai-. Þar var hugað að öllum
möguleikum: Friðargæslusveitum,
staðsetningu herafla í Albaníu, stað-
setningu hersveita í Makedóníu, innrás
í Kosovo og innrás í Serbíu. Þá var talið
að síðastnefndi kosturinn myndi þýða
herafla yfir 200.000 manna sem tækju
þátt í aðgerðum sem ættu ekkert skylt
við friðargæslu. Við litum á alla mögu-
leikana en að lokum var það ákvörðun
bandalagsríkjanna að halda sig við einn
kostinn; að koma hersveitum banda-
lagsins fyrir í Makedóníu til að fram-
fylgja friðarsamkomulagi stríðandi að-
ila. Þetta er það sem er á uppi á borð-
inu núna og eftir þessari tilskipun
starfa hersveitirnar í Makedóníu. Ef
nauðsynlegt reynist, er auðveldlega
hægt að dusta rykið af tillögunum frá
því í haust. Á þessu stigi hefur öllum
verið gert það ljóst að áætlanir banda-
lagsins miða ekki að þvi að
senda landhersveitir okkar
inn á óvinasvæði.
Á leiðtogafundi Evrópu-
sambandsríkja voru nýjar
fríðartillögur þýsku stjóm-
aiinnai- kynntar og gerðu
þær ráð fyrir tveggja sólarhringa
vopnahléi. Er hægt að segja að þær hafí
verið fullsnemma á ferðinni og að e.t.v.
hafí þær veríð til marks um ágreining
um leiðir innan bandalagsins? Er hætta
á því að staðfesta NATO muni bresta
fyrr en staðfesta Milosevics?
„í dag, 22. dag loftárása, er samstað-
an innan bandalagsins sterk. Einingin
er sterk þrátt fyrir að slæmir hlutir
hafí gerst undanfama daga. Ég tel að
ef litið er til tillagna þýsku stjórnarinn-
ar þá hafí ekki verið um ágreining inn-
an bandalagsins að ræða, heldur hafi
viss misskilnings gætt yfir því hvernig
tillögurnar voru kynntar. Þýsku tillög-
umar eru í öllum grundvallaratriðum
samstíga skilyrðum NATO og eru n.k.
útfærsla á því hvernig hægt sé að ná
skilyrðum bandalagsins. Vopnahléið
sem tillögurnar gerðu ráð fyrir voru
ekki til einskis. Tillögurnar gerðu ráð
fyrir að tímann ættu Serbar að nota til
að draga hersveitir sínar út úr Kosovo.
Á þann hátt samrýmdust þær skilyrð-
um bandalagsins og era þær því enn til
umræðu. Mikilvægt er að allir hlutað-
eigandi aðilar hafa sett það skýrt fram
hvaða skilyrðum Serbar þurfa að full-
nægja áður en árásum linnir."
Nú hafa sumir af leiðtogum NATO-
ríkja lýst yfír áhyggjum sínum af fyrír-
ætlunum Milosevics gagnvart grann-
ríkjum Júgóslavíu. Hafa menn þá helst
beint sjónum sínum að spennunni sem
rikt hefur milli ríkisstjórnar Svartfell-
inga og júgóslavneska hersins í Svart-
fjallalandi, og talið raunhæfar líkur á
að Milosevic hyggi á valdarán þar. Hve
miklar líkur telur þú að því að átökin
eigi eftir að breiðast út? Ef Serbar
myndu ræna völdum í Svartfjallalandi,
hver yrðu viðbrögð NATO?
„Við höfum lengi verið áhyggjufullir
yfir fyrirætlunum Milosevics gagnvart
Svartfellingum - jafnvel áður en átökin
í Kosovo bratust út. Við höfum stutt
ríkisstjórn Milos Djukanovics [forseta
Svartfjallalands] og aðstoðað Svartfell-
inga efnahagslega. Það var strax von
okkar að Djukanovic myndi boða lýð-
ræðilega stjórnarhætti innan Sam-
bandsríkis Júgóslavíu, og síðan þá hef-
ur hann leyft fjölmiðlum að starfa
óhindrað og stofnað til almenns sam-
ráðs í stjórnmálum landsins. Af þessum
ástæðum hefur Milosevic fundist sér
stafa viss ógn af Djukanovic. Áhyggjur
okkar hafa því beinst að því að Milos-
evic kunni að nota stríðsátokin til þess
að þjarma að stjórn Djukanovics og
losa sig við hann. NATO hefur reynt að
forðast árásir á skotmörk í Svartfjalla-
landi en það hefur reynst _______________
algerlega ómögulegt vegna Breið
hættunnar sem júgóslav- . _ - _
neski herinn hefur skapað *iaoa >
hersveitum bandalagsins. »e9a m
Árásirnar era Djukanovic
ekki að skapi, en hann skil-
ur ástæðurnar. Jafnframt höfum við
gert ýmislegt til að gera Serbum það
erfiðara að færa hersveitir sínar til
Svartfjallalands auk þess sem við höf-
um áður varað stjórnvöld í Belgrad við
afleiðingum þess að reyna að steypa
stjórn Svartfjallalands af stóli. Við
styðjum Djukanovic og í honum sjáum
við merki þess að lýðræðið á möguleika
innan Sambandsríkis Júgóslavíu. Hins
vegar verður að undirstrika að við virð-
um skipan Sambandsríkis Júgóslavíu
sem landfræðilegrar einingar, þannig
Milosevic
haldinn rang-
hugmyndum