Morgunblaðið - 17.04.1999, Blaðsíða 58

*58
LAUGARDAGUR 17. APRIL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Ást í staðinn fyrir stríð
ATBURÐIRNIR í Júgóslavíu
undanfarið vekja til umhugsunar
um samstöðu með öðrum manneskj-
um. Rröfunni „make love not war“
var haldið hátt á loft í fjöldafundum
og kröfugöngum víða um heim um
og upp úr 1970, ásamt mörgum öðr-
um kröfum um samstöðu og skiln-
ing í samskiptum manna í stað
vopnavalds.
Hugsjónir eru ekki dauðar
Það er alltaf verið að segja að
hugsjónir séu dauðar. Hver sé
sjálfum sér næstur. Það sé bara
spurningin um að olnboga sig
áfram og horfa ekki í augun á sam-
ferðamönnunum.
Ég held að þrátt fyrir allt lifi
hugsjónin réttlætiskennd, mann-
eskjuást eða bara ást, góðu lífi.
Þessi hugsjón er í algerri mótsögn
við þá hugmynd að hver sé sjálfum
sér næstur og varði ekkert um
manneskjuna við hliðina á sér.
Þessi hugsjón er í algerri mótsögn
við þá olnbogahyggju, sem segir að
ef við höfum bestu vopnin skulum
við bara ráða yfir heiminum. Það
getur ekki verið nema gott fyrir
okkur. Hugsjónin ást er í algerri
mótsögn við þá olnbogahyggju að
komumst við áfram sjálf, þá varði
okkur ekkert um hvernig hinir hafa
það.
Fljótlega eftir að loftárásirnar
Balkanskagastríðið
Ég held að þrátt fyrir
allt lifi hugsjónin rétt-
lætiskennd, segir
Ragnar Stefánsson,
manneskjuást eða
bara ást, góðu lífi.
hófust á Júgóslavíu sýndu skoðana-
kannanir í Bandaríkjunum að
meirihluti fólks var á móti þeim.
Samt var stríðið skipulagt og kynnt
ISLEIVSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1001. þáttur
ÞÁ TEKUR til máls Haukur
Ragnarsson, þar sem fyn- var
frá hoi-fið (999. þáttur): „Svo eru
það þessi tískuorð, sem mörgum
eru hvimleið. í fréttum er allt
orðið ásættanlegt, sumt er í
burðarliðnum, eins og það er nú
skemmtilegt. Annað er í stakk
búið og fyrirtækjum komið á
koppinn. Svona mætti lengi
telja.
Ferðaskrifstofur auglýsa 14
daga ferðir, en hér áður fyrr var
talað um tveggja vikna eða hálfs
mánaðar ferðir, og allir vissu ná-
kvæmlega við hvað var átt.
Eitt er það, sem einkennir
mál margra í viðtalsþáttum í út-
varpinu, en það er að skotið er
inn ýmsum óþörfum smáorðum
svo sem hérna, þarna, sko og jú.
Oft eru svo mikil brögð að
þessu að telja verður til mikilla
lýta. Einnig er mjög algengt að
menn endurtaki sí og æ einhver
smáorð og segi en-en-en, og-og-
og, og þar fram eftir götunum.
Enn verra er, þegar menn
skjóta í sífellu inn ýmsum hljóð-
um svo sem e-e-e-e og i-i-i-i.
Það er engu líkara en að menn
séu hræddir við að taka sér
málhvfld. Hér held ég, að skól-
arnir hafi verk að vinna.
Tvö orð, sem mikið eru notuð í
máli manna um þessar mundfl-,
eru stjórnun og verndun. Þau
eru sjálfsagt góð og gild, en virð-
ast í mörgum tilvikum vera að
útrýma orðunum stjórn og
vernd, sem mér finnast ólíkt fal-
legri.
Við lifum á tímum náttúru-
verndar. Allar athafnir, sem
eitthvað snerta lífríkið, mega á
engan hátt skerða það, heldur
stuðla að viðhaldi þess. Allt á
nú að vera visthollt eða vist-
vænt. Sagt er að þróunin eigi
að vera sjálfbær, en einhvern
veginn get ég ekki fellt mig við
það orð. Það er enska orðið
sustainable, sem þýtt er á
þennan veg. I ensk-íslenskri
orðabók Arnar og Örlygs eru
gefnar nokkrar þýðingar á
sögninni sustain. Meðal þeirra
er að „halda gangandi" og
„bera uppi“. Oft hafa gömul og
gild orð verið tekin upp og not-
uð í lítið eitt breyttri merkingu,
og því datt mér í hug, hvort
ekki mætti nota orðið bærileg-
ur í þessu sambandi. Þetta er
tilgerðarlaust orð. Mætti þá
tala um bærilega eða óbærilega
þróun og bærilegar eða óbæri-
legar athafnir."
[Umsjónarmaður er sérlega
þakklátur fyrir þennan þátt
bréfsins, og er hér margt mjög
að skapi hans. Um sjálfbær og
sustainable hef ég skrifað margt
áður og sleppi öllum athuga-
semdum um það nú.]
Haukur enn:
„Svo er það þessi dulkóðun,
sem mikið er rædd um þessar
mundir. I ofangi'eindri orðabók
er enska sögnin „code“ meðal
annars sögð merkja „að setja í
dulmál" og „að kóða“. Dulkóðun
virðist því vera tvítekning. Mætti
þá ekki tala um dulskráningu í
stað dulkóðunar?
Nýlega munt þú hafa skrifað
um það, hvemig röng þýðing á
enska orðinu while er að læðast
inn í íslenskuna. Stundum heyrist
líka talað um „meira fólk“ sem
þýðingu á „more people". Þá er
býsna algengt, þegai- hi-ingt er í
skrifstofur og síðan þakkað fyrii’
upplýsingar, að svarað sé „gerðu
svo vel“. Þetta á víst að vera þýð-
ing á enska orðasambandinu
„you are welcome".
Ekki fyrir löngu heyrði ég
ágætan veðurfræðing spá skýfr-
íu veðri, en fyrir nokkrum árum
síðan spáði hinn sami suðvestan
útsynningi, sem er nú saklaus
tvítekning. Verra var í haust,
þegar Morgunblaðið var að
segja frá rjúpnaskyttu, sem lenti
í miklum hrakningum í Hvalfirði
í suðaustan útsynningi.“
[„Suðaustan _ útsynningur" er
ekki góð átt. íslendingar fluttu
með sér frá Noregi áttaheiti sem
miðuð vora við norskar aðstæð-
ur. Grandvallaratriði er að þá
merkir land austur, en út vest-
ur. Er þá auðreiknað. Land-
synningur er suðaustan, útsynn-
ingur suðvestan, landnyrðingur
norðaustan, og útnyrðingur
norðvestan.]
Hér er sleppt fáeinum loka-
orðum Hauks, sem ég kveð með
virktum og þökkum.
★
Svanhildur sunnan kvað:
Það var ekkert sem Arngrímur hræddist,
þótt í öfugri tímaröð fæddist
sjálfbær og ríðandi,
en seinna meir skríðandi
og að seinustu bleiunum klæddist.
★
Um dróttkvæðan bragarhátt.
Síðasti hluti.
En skyldi nú blessuðum Kor-
máki, svo ástfanginn sem hann
hafði verið af Steingerði sinni,
takast að halda líkingunni út alla
vísuna? Ef honum tækist það
ekki, kvæði hann nykrað. Það
hefði t.d. verið nykrað að láta
mánann líta í stað þess að skína.
Eða svo kölluðu þeir lærðu og
listgáfuðu Sturlungar kveðskap
með vitlausu líkingamáli. Hann
var eins og furðuskepnan nykur,
en á honum sneru hófarnir öf-
ugt.
Þá er komið að seinni hluta
vísunnar hjá Kormáki. Hvarma
tungl er náttúrlega kenning fyr-
ir auga, samanber fyrri hlutann
og geisli þess konar tungls er
augnaráðið. Hann gleymir sér
ekki. Fríður var gyðja og goll-
mens Fríður er þá kenning fyr-
ir konu, sjá fjórða flokk hjá
Einari Ólafi. Sýsla merkir
þarna að valda, og hringa Hlín
er sams konar kenning og goll-
mens Fríður. Augnaráð kon-
unnar hefur síðan orðið okkur
báðum til óþurftar, segir hið
hvikláta skáld og þykist mega
tala fyrir munn beggja. Sjálfum
sér gat hann um kennt að njóta
ekki ásta Steingerðar Þorkels-
dóttur. En kannski hefði hann
þá ort nykrað. „Því verða menn
skáld og hetjur, að þeir búa eigi
við hamíngju sína.“ (Gerpla
‘96).
Fleh'i dróttkvæðaskáld kunnu
svo sem að yrkja ónykrað mynd-
mál en Kormákm' Ögmundai'son.
I Ai’inbjamarkviðu, sem eignuð
er Agli Skalla-Grímssyni, er ort
með ámóta snilld um augnaráð og
Kormákur gerði. Það augnaráð
var að vísu allt annai-s eðlis en þá
er Steingerður hugði að Kormáki.
Bragarhátturinn er líka annar,
svonefndur kviðuháttur, en
myndimar furðu líkar. Vísan er
hins vegar um það, er óvinur
Egils, fyrmefndur Eiríkur blóð-
öx, horfði á Egil. Verða hér engar
skýringar. Þið sjáið myndimai':
Vasa það tunglskin
tryggt að líta
né ógnlaust
Eiríks bráa,
þás omfránn
ennimáni
skein allvalds
ægigeislum.
Dróttkvæðaskáld kunnu líka
mæta vel að lýsa náttúrunni, ef
út í það fór, þótt miklu væri
sjaldgæfara en konungalof, enda
minna upp úr því að hafa.
Ónefndur maður kvað:
Erum á leið frá láði
liðnir Finnum skriðnu.
Austur sé ek fjöll of flausta
ferli geislum merluð.
★
Veðurspámenn í vörpunum fá
stig fyrir að taka nú svo til orða,
að ljóst er að Island er í Evrópu.
Þeii' segja til dæmis: „Sunnar í
Evrópu, austar í Evrópu, á meg-
inlandi Evrópu, á meginland-
inu.“ Fjölbreytnin er sérstak-
lega þakkarverð. Og Ólafur Sig-
urðsson fyrir sniðgengi sem í
vissum samböndum er gott í
staðinn fyrir „boycott".
almenningi þannig að lítil hætta
væri á að almenningur í Bandaríkj-
unum yrði fyrir óþægindum af loft-
árásunum. Ef almenningur hefði
trúað á olnbogahyggjuna hefði
hann stutt loftárásirnar. Margir
þeirra sem studdu loftárásirnar
gerðu það líka eingöngu vegna þess
að þeir trúðu einhliða áróðri um að
markmið loftárásanna væri að
bjarga fólki.
Skoðanakannanir sem hafa verið
gerðar hér á landi um byggða-
stefnu sýna óyggjandi að almenn-
ingur, líka Reykvíkingar, vilja
halda öllu landinu í byggð. Jafnvel
þótt markaðshyggjan segi að það
borgi sig alls ekki að viðhalda
henni. Þeir segja að
það sé hægt að stór-
lækka skatta með því
að leggja landið utan
suðvesturhornsins í
eyði. Samt er það hug-
sjónin ást og réttlætis-
kennd sem ræður af-
stöðu fólks í þessu
máli en ekki olnboga-
hyggjan.
Flestar manneskjur
sem ég þekki tala um
að það þurfi að bæta
hag þeirra sem minnst
bera úr býtum, og
hafa úr minnstu að
spila.
Flestum fínnst að
við eigum að varðveita
sem best náttúrulegt
okkar. Við elskum
Ragnar
Stefánsson
umhverfi
fjöll og
eyðisanda jafnvel þótt margoft hafi
verið sýnt fram á að þessi fyrir-
bæri séu verðlaus á venjulega
mælikvarða. Við erum eins og
Gunnar á Hlíðarenda, sem sneri
aftur heim þegar hann sá hvað
hlíðin var fögur, þótt hann vissi að
hann mundi hafa lítið upp úr því
annað en dauðann.
Stjórnmálamenn sem
hugsa eins og vélar
En hvernig stendur þá á því að
yfirvöld okkar senda fólk til að gera
loftárásir á aðrar manneskjur, eða
kemur hlutum þannig fyrir að
byggðin eyðist, hinir fátæku áfram
jafn sárafátækir, og treður svo her-
stöðvum og álverum þar sem nátt-
úruperlur okkar eru? Þetta er út af
því að þegar menn breytast úr
manneskjum eins og fólk er flest í
stjórnmálamenn þá breytast þeir úr
hugsjónamönnum í eins konar
stjórnmálamaskínur. Sumir segja
að þeir verði „realpólitíkusar", sem
er útlenska og mun þýða raunsæis-
stjórnmálamenn.
Ástæður þess að manneskjur
breytast í „realpólitíkusa" þegar
þær koma upp í stjórnkerfið eru
margar og flóknar. Fyrsta ástæð-
an er að þetta hefur alltaf verið
svona. Önnur ástæða er að þegar
þarf að ná samstöðu um að koma
sjálfum sér eða flokki sínum í rík-
isstjórn með öðrum flokkum, þarf
að hefla alla hugsjónahnökra af
sér. Annars fyllast hinir stjórn-
málamennirnir öryggisleysi og
reyna að finna annan sér til sam-
starfs sem ekki gengur með hug-
sjónir.
Hverjar sem ástæðurnar eru þá
er niðurstaðan sú að ekkert breyt-
ist, markaðshyggjan og olnboga-
hyggjan halda áfram í stjórnmála-
heiminum. Fólkinu ofbýður, en læt-
ur sér nægja að segja að stjórnmál
séu nú ekkert fyrir það. Manneskj-
urnar geti aldrei ráðið neinu.
Svo vakna menn upp við vondan
draum. Undir forystu landsfeðr-
anna erum við farin að sprengja
annað fólk. Fiskurinn kringum
landið kominn í einkaeign nokkurra
útgerðarmanna. Það er búið að
skera niður stuðning við sjúklinga
og félagslega þjónustu og sökkva
náttúruperlunum. Skepnuskapur-
inn í þjóðfélaginu og kuldinn er bú-
inn að hrekja börnin út í alls kyns
ólyfjan. Við stöndum hjá svolítið
hvumpin en höldum áfram okkar
daglega amstri og vonum að stjórn-
málamennirnir tjasli upp á þetta.
Það er þeirra vei'k.
En hvað eigum við að gera, gott
fólk, sem þykir vænt um aðra og
viljum ekki kasta
sprengjum á aðrar
manneskjur, hvorki í
eiginlegri né óeigin-
legri merkingu? Við
sem teljum það jafnvel
æðstu lífsgæði að gera
öðrum gott? Þið haldið
auðvitað að nú ætli ég
að segja ykkur að
kjósa bara Vinstri-
hreyfinguna - grænt
framboð. En það er
ekki nóg.
Við eigum að hefja
hugsjónir eins og rétt-
lætiskennd og mann-
eskjuást til vegs og
virðingar í tali okkar
og athöfnum. Það þýð-
ir líka að við verðum að afneita að-
ferðum vopna- og valdbeitingar í
samskiptum manna. Við eigum
hvarvetna að styðja friðarhyggju á
kostnað hernaðarhyggju. Alþýða
manna græðir aldrei á vopnuðum
átökum. Hinir ríku munu alltaf
hafa margfalt betri vopn. Víst virð-
um við þá sem hafa fundið sig
nauðbeygða að taka sér vopn í
hönd og hætt lífi sínu gegn vel
vopnuðum kúgurum. Mestu sigrar
alþýðu manna munu þó felast í því
að efla með sér samvitund allra
manna og réttlætiskennd.
Bjargar Internetið okkur?
Við eigum að neita að bera vopn
fyrir hönd eins kúgarans gegn
undirsátum annars kúgara. Við
eigum að verjast áróðursmaskín-
um valdhafa sem segja að við verð-
um að drepa annað fólk fyrir þá.
Það kom í ljós í Júgóslavíu að þótt
beitt væri áróðursmaskínu sem
ekki á sér líka í veraldarsögunni til
að réttlæta loftárásirnar á Jú-
góslavíu, tókst það ekki. Lítil bréf
seytluðu út í tölvupósti, dreifðust
frá tölvu til tölvu. Og þótt það
væru ekki hinir stóru og sterku
sem töluðu og sögðu frá, þá fór
fólk að sjá í gegnum lygavefinn.
Kanski á tölvan og Internetið eftir
að bjarga heiminum. Rjúfa einok-
un hinna voldugu og ríku í fjöl-
miðlum og skoðanamynduninni.
Skapa skilning og ást á milli
manna um allan heim.
Af hvei'ju skyldi okkur takast að
rjúfa einokun hinna valdamiklu á
skoðanamynduninni? Jú, af því við
trúum betur venjulegri manneskju,
sem getur fundið til eins og mann-
eskja, en tækifærissinnuðum póli-
tíkusum sem sjá ekkert nema með
gleraugum valdsins.
Höfundur crjarðskjálftafræðingiir.
Finnsk barnamynd
sýnd í Norræna húsinu
KVIKMYNDASYNING fyrir
börn er í Norræna húsinu sunnu-
daginn 18. aprfl kl. 14. Sýnd verð-
ur finnska barnamyndin Tiina.
Myndin er gerð eftir bókum
finnska barnabókahöfundarins
Anni Polva. Alls hafa verið gerðir
sex þættir sem segja frá Tiinu,
uppvexti hennar og daglegu lífi á
6. áratugnum. Myndin er gerð
1991 af finnska sjónvarpinu. Á
sunnudaginn verða sýndir tveir
þættir og tekur sýningin um
klukkutíma.
Tiina er fjörug og skemmtileg
telpa sem finnur upp á ýmsu og
lendir oft í klandri vegna uppá-
tækja sinna. í hlutverki Tiinu er
Juulia Saionen. Leikstjóri og hand-
ritshöfundur er Marjut Komu-
lainen, segir í fréttatilkynningu.
Myndin er með finnsku tali og
ótextuð. Allir era velkomnir og að-
gangur er ókeypis.