Morgunblaðið - 20.07.1999, Side 36

36 ÞRIÐJUDAGUR 20. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Enn um
hnatt-
væðingu
„Erhin nýja frjálslyndispólitík (tke new
liberalism), sem einkennist afútjöfnun
pólitísks ágreinings (sköpun nýrrar
miðju) og markaðsvœdingu, eftil vill af-
leiðing pessarar ritstýrðu, einsleitu
heimsmyndar hnattvæðingarinnar? “
Heimurinn virðist í
senn vera að þjappast
saman og þenjast út.
Á sama tíma og allt
virðist á góðri leið með að verða
Eins þá er allt að verða Öðruvísi.
Þama eru kraftar hnattvæðing-
arinnar að verki: þjöppun og
þensla.
Einnig mætti tala um útflutn-
ing og innflutning í þessu sam-
bandi; á sama tíma og hnattvæð-
ingin hefur ein-
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
kennst af út-
flutningi og
dreifingu vest-
rænna gilda,
hugmynda og
vara þá hefur hún leitt til þess
að gildi og vörur frá framandi
menningarsvæðum hafa átt
greiðari aðgang að vestrænum
samfélögum.
Þama hafa myndast flókin og
gagnvirk tengsl miðju og jaðars;
um leið og miðjan hefúr leitast
við að gera jaðarinn að hinu
Sama þá hefur hún þurft að
horfast í augu við framandleik-
ann. Miðjan hefur þannig reynt
að þjappa heiminum saman í eitt
en um leið hefur hún þanist út
vegna áhrifa frá jaðrinum og
þannig sjálf orðið að Hinu.
Big Mac er sennilega ein
skýrasta birtingarmynd sam-
þjöppunarinnar. Og auðvitað
Coca Cola. Þessi tvö vömmerki
era orðin hluti af sjálfsmynd ein-
staklinga í öllum hornum og
skúmaskotum heimsins, eða því
sem næst. Það sama má segja
um Adidas og Nike; ef þeir era
ekki á fótum fólks þá era þeir að
minnsta kosti í draumum þess. Á
sama hátt birtist þenslan meðal
annars í indverskum, kínversk-
um, japönskum, taílenskum, ar-
abískum og mexíkóskum veit-
ingastöðum sem era orðnir stór
hluti af sjálfsmynd vestrænna
borgarbúa.
Þessar margvíslegu traflanir á
sjálfsmynd einstaklinga, hópa og
þjóða er áhugavert athugunar-
efni. Margir sjá einsleitnina
(sem er þjöppun) sem eina
skelfiiegustu afleiðingu hnatt-
væðingarinnar. Verður mönnum
tíðrætt um hnattvæðingu hins
vestræna (bandaríska) menning-
ariðnaðar í því sambandi, kvik-
mynda, sjónvarpsefnis, popptón-
listar og margmiðlunarefnis af
ýmsu tagi sem allt miðlar sama
veraleikanum, sömu hugmynda-
fræðinni og heimsmyndinni vítt
og breitt um hnöttinn.
Lengi hafa menn haft áhyggj-
ur af því að mikil dreifing þessa
efnis muni verða til þess að eyða
mismun á milli þjóða heims, að
hún muni felia alla í sama mótið.
Þessar áhyggjur era vissulega
ekki ástæðulausar en þróunin í
hinum alvarlegu listum, eins og
við viijum stundum kalla þær tii
aðgreiningar frá menningariðn-
aðinum, virðist beinlínis vera í
andstöðu við þessa einlitu menn-
ingarframleiðslu en þar er fjöl-
hyggjan eða íjöllyndið (sem er
þensla) allsráðandi. Listirnar
hafa hnattvæðst á vissan hátt:
landamæri hafa máðst burt,
bæði milli landa og listgreina, og
áhrif era sótt hvaðanæva. I bók-
menntum, myndlist og tónlist
samtímans er allt leyfilegt og í
raun hafa allar skilgreiningar,
forsendur og flokkanir farið á
flot. Listimar leita sér þannig
nýrrar sjálfsmyndar í nýjum
heimi.
Þetta tvítog milli einsleitni og
fjölhyggju má einnig sjá í tísk-
unni. Hnattvæðingin skapar
kjöraðstæður fyrir útbreiðslu
nýrra tískustrauma og þess má
sjá merki nánast hvar sem mað-
ur kemur, tískulitimir, sniðin,
klippingamar berast um hnött-
inn á ógnarhraða og fella jarðar-
búa í norðri og suðri, austri og
vestri í sama mótið. En á sama
tíma og þessi stífa innprentun á
sér stað í gegnum fjölrása kerfi
hnattvæðingarinnar þrífst sú
hugmjmd betur en nokkum tím-
ann fyrr í heimi tískunnar að allt
sé leyfilegt; afmáun landamæra
virðist þýða að ekkert sé „úti“,
að miðjan sé á vissan hátt óvirk í
tískunni þó að hún sé vissulega
enn til staðar.
Hnattvæðing tískunnar skilur
þannig eftir rúm fyrir einstak-
linginn að skapa sér sjálfsmynd
á svipaðan hátt og hnattvæðing
menningar og listar virðist gefa
listamanninum nýja vídd að
starfa í.
En það er kannski ekki efnið
sem verið er að miðla sem við
ættum að hafa hvað mestar
áhyggjur af heldur hvemig því
er miðlað. Miðlunarhæfni sjón-
varpsins (þar með talið gervi-
hnattasjónvarp), útvarps, kvik-
mynda og Netsins er þrátt fyrir
allt afar takmörkuð. Áfurð
þeirra er ekki veraleiki heldur
sýndarveraleiki. Þetta er tilbúin
heimsmynd, brot héðan og það-
an, heimsmynd sem verður til á
klippiborðinu í tæknikompu ein-
hvers af sjónvarps- eða kvik-
myndaveranum.
Við héldum að tæknin myndi
gefa okkur víðari og sannari sýn
á heiminn en nú vitum við að sú
sýn er brotakennd og ritstýrð,
frekar sýnd en reynd. Og spum-
ingamar sem vakna hljóta að
vera margvíslegar og aðkallandi:
Að hvaða leyti hefur þessi brota-
kennda heimsmynd hnattvæð-
ingarinnar áhrif á sýn okkar á
heiminn og sjálf okkur? Hvaða
áhrif hefur hún á skoðanamynd-
unina? Hefur hún ef til vill áhrif
á pólitíska afstöðu? Er hin nýja
fijálslyndispólitík (the new liber-
alism), sem einkennist af útjöfn-
un pólitísks ágreinings (sköpun
nýrrar miðju) og markaðsvæð-
ingu, ef til vill afleiðing þessarar
ritstýrðu, einsleitu heimsmyndar
hnattvæðingarinnar? Hefur hin
einsleita heimsmynd með öðrum
orðum leitt til einsleitrar pólitík-
ur? Kannski er það langsótt en
ef svo er, getur hún þá verið rétt
og góð?
UMRÆÐAN
Njálsbrenna
í útvarpsþætti
ÞÆTTIR Aithúrs
Björgvins Bollasonar,
Orðin í grasinu, eru
eitthvert allra bezta
efni, sem Ríkisútvarpið
hefur boðið upp á
langa lengi. Bæði þætt-
irnir í fyrrasumar og
þeir sem nýlokið er
núna, vora allt í senn,
fræðandi, skemmtOeg-
ir og afar vel fluttir.
Höfðu, með öðrum orð-
um, öU einkenni góðs
útvarpsefnis. Og - þeir
vöktu tfl umhugsunar,
sem er ekki minnsti
kosturinn. Og einmitt
vegna þess að ég hugs-
aði margt undir lestrinum, langar
mig að koma hér á framfæri tveim-
ur ábendingum, - sem aðeins mega
skoðast sem ábendingar, en varla
gagnrýni, og þaðan af síður last.
Þegar Víglundar saga var tfl um-
ræðu, var þess getið, að finna
mætti enduróm frá henni í skáld-
sögu Kfljans, Sjálfstæðu fólki. Rétt
mun það vera. En hér hefði ekki
sakað að minnast þess, að áratug-
um íyrir fæðingu Halldórs Laxness
var fátækur vinnupfltur í Norður-
landi að spreytá sig á vísunum í
Víglundar sögu. Hann hét Stefán
Guðmundur Stefánsson, og varð
síðar kunnur í tveimur heimsálfum
undir nafninu Stephan G. Steph-
ansson. Vísur Stephans era al-
kunnar, sú fyrri, Stundin harma sú
var sár, - þar sem þjalarför hins
unga vísnasmiðs era býsna augljós,
og hin síðari, sem ég get ekki stfllt
mig um að tilfæra hér:
Brýni kænu í brim og vind,
bylgjan græn þó vatni um hlíðar,
ef úr sænum yddir tind
yfir bænum Ketilríðar.
Þetta eru öldungis ekki nein
vettlingatök hjá sextán ára ung-
lingi, en vísurnar era í
Andvökum ársettar
1869, og höfundurinn
fæddur 1853, svo hér á
ekkert að þurfa að
fara á milli mála. - Já,
hefði ekki verið gaman
að minnast þess, að
Víglundar saga hefði
skilið eftir sig slík spor
í íslenzkum bókmennt-
um, og það með
margra áratuga mflli-
bili?
Síðasti þáttur
Arthúrs Björgvins að
þessu sinni fjallaði um
sjálfa Njálsbrennu, og
þar var viðmælandi
hans Magnús bóndi á Lágafelli í
Landeyjum, sem var mjög við hæfi,
Fornsögur
Atburðurinn gerðist að
vísu, segir Valgeir Sig-
urðsson, en frásögnin af
honum er tilbúningur.
þar sem slíkt efni var til umræðu.
Þar var ekki ráðizt á garðinn, þar
sem hann er lægstur, og víst var
tal þeirra félaga allt hið skynsam-
legasta, þó að seint muni þeim
stóratburði verða gerð fullnægj-
andi skfl. Enda var það svo, að hér
saknaði ég tveggja atriða, sem
nauðsynlegt er að taka með í reikn-
inginn, þegar rætt er um sennileik,
eða öllu heldur ósennileik þessarar
kynngimögnuðu frásagnar Njáls
sögu.
Þeir félagar vora að ræða,
hvernig herflokkur Flosa hefði get-
að komizt óséður heim undir bæ á
Bergþórshvoli, og komust auðvitað
ekki að mjög sannfærandi niður-
stöðu, sem varla var von. Enda gat
Magnús þess réttilega, að þeim
Bergþórshvolsmönnum hefði bor-
izt njósn um ferðir Flosa, eins og
sagan segir. En datt Lágafells-
bónda ekki hug, að það hefði verið
hundur á búi Njáls Þorgeirssonar?
Þeir hafa þó án alls efa verið að
minnsta kosti tveir, og ef tfl vill
fleiri. Njáll var mikfll bóndi og bjó
stóru búi. Og hundar gelta að gest-
um. Einhvem tíma hefur nú ís-
lenzkur fjárhundur heima í varpa
fundið minna grand í mat sínum
heldur en dyn af ferð tvö hundrað
hesta, þótt hægt sé riðið. Ætli að
herflokkurinn hefði komizt alla leið
heim í túnfót, án þess að glæsileg
hundgá heiman af hlaðinu boðaði
gestkomu?
En hafi Flosi og menn hans
komizt óséðir og óheyrðir heim í
túnfót á Bergþórshvoli, hvernig
komust þeir þá frá bænum að
verki loknu, án þess að öll sveitin
sæi til þeirra og vissi hvert þeir
fóru? Á þetta minntust þeir
Arthúr Björgvin og Magnús á
Lágafelli ekki með einu orði. Sag-
an segir, að þeir Flosi hafi verið
við eldana þangað til „mjög var
morgnað", enda er Geirmundur
karlinn lagztur í bæjaflakk ásamt
Bárði búa sínum og heilsar upp á
brennumenn heima á Bergþórs-
hvoli. Síðan ríður allur flokkurinn
upp yfir breiðar byggðir árla dags,
þegar menn eru að ganga tfl starfa
sinna á öllum bæjum, og hittir In-
gjald frá Keldum við Rangá. Samt
veit enginn hvert þeir stefna!
Halda menn að það verði ekki
auðrakinn ferill eftir tvö hundrað
hesta, hvort heldur sem er r loðn-
um sumarengjum eða í moldargöt-
um? Og aumingja karlarnir í sveit-
unum í kring, sem leita ódæðis-
mannanna, þeir þeysa um sveitina
þvera og endilanga, ríða auðvitað
oft þvert yfir traðkið eftir hesta
þeirra Flosa, en engum dettur í
hug að fylgja ferlinum og ná í
Valgeir
Sigurðsson
Listamenn
í Grjótaþorpi
í SÍÐUSTU viku
fóru listamennimir
Oddur Björnsson og
Þráinn Bertelsson,
íbúar í Grjótaþorpi,
mikinn á síðum dag-
blaðanna og í öðram
fjölmiðlum um mein-
tan hávaða sem þeir
segja berast frá húsa-
kynnum Hlaðvarpans.
Mér er þetta mál við-
komandi þar sem ég
var framkvæmdastjóri
Hlaðvarpans og Kaffi-
leikhússins frá október
1992 til apríl 1999.
í þau tæp sjö ár sem
ég starfaði sem fram-
kvæmdastjóri Hlaðvarpans barst
mér aldrei kvörtun frá íbúasam-
tökum Grjótaþorps vegna starf-
seminnar. Nú hefur hins vegar
bragðið svo við að þau hafa sent
stjórn Hlaðvarpans og borgaryfir-
völdum kvörtun vegna hávaða af
tónleikahaldi. I kjölfar þessa bréfs
hefur verið þyrlað upp moldviðri
um ástandið í Grjótaþorpinu og
hafa ofangreindir herramenn farið
þar fremstir í flokki og þannig í
raun gerst talsmenn samtakanna
út á við. í upphafi töluðu þeir um
Hlaðvarpann í sömu andrá og
klámbúlluna Club Clinton í
Fischersundi en nú
virðist sem sá staður
hafi alveg gleymst í
umræðunni um leið og
ásakanir þeirra á
hendur Hlaðvarpanum
verða æ háværari og
alvarlegri. Sú ímynd
sem birtist almenningi
eftir skrif þessara
manna er að Hlað-
varpinn sé sóðabúlla
þar sem stjórnendur
leggi sig fram við að
angra nágranna sína
sem mest með ærandi
hávaða, skrílslátum og
subbuskap, helli
brennivíni fyrir fætur
barnanna í Grjótaþorpi og helst
dreifi sprautunálum um stíga og
garða. Sem betur fer er almenn-
ingur betur upplýstur en svo að
trúa slíkum þvættingi. Skrif þeirra
um þær konur sem reka og rekið
hafa Hlaðvarpann era ekki svara-
verð, þau lýsa einungis kvenfyrir-
litningu og karlhroka þeirra
sjálfra.
Það sem alvarlegast er þó er að
með skrifum sínum eru „listamenn-
irnir í Grjótaþorpi" að gera lítið úr
starfssystkinum sínum sem undan-
farin ár hafa sannarlega auðgað
mannlíf í Kvosinni. Við skulum hafa
Hlaðvarpinn
Það sem alvarlegast er
þó, segir Ásta Richards-
dóttir, er að með skríf-
um sínum eru „lista-
mennirnir í Grjóta-
þorpi“ að gera lítið úr
starfssystkinum sínum
sem undanfarin ár hafa
sannarlega auðgað
mannlíf í Kvosinni.
nokkra hluti á hreinu. í Hlaðvarp-
anum hefur verið rekin menningar-
miðstöð í eigu kvenna í 14 ár og þar
og ekki síst í Kaffileikhúsinu í
Hlaðvarpanum hefur verið haldið
uppi öflugu listastarfi. Fjöldi þeirra
listamanna sem fram hafa komið í
Kaffileikhúsinu skiptir hundraðum.
Margir tugir leiksýninga, tónlistar-
sýninga og annarra uppákoma hafa
verið í Kaffileikhúsinu og skipta
kvöldin sem sýningar hafa verið
mörgum hundruðum á undanförn-
um 5 áram. I langflestum tilvikum
er ekki möguleiki á að þessi lista-