Morgunblaðið - 20.07.1999, Qupperneq 42

- 42 PRIÐJUDAGUR 20. JÚLÍ 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
STEINGERÐUR
, G UÐMUNDSDÓTTIR
Steingerður
Guðmundsdóttir
fæddist á Isafirði
12. október 1912.
Hún lést í Reykja-
vík 12. júlí síðastlið-
inn. Foreldrar
hennar voru Guð-
mundur Guðmunds-
son, sem þekktastur
var sem Guðmund-
ur skólaskáld, og
kona hans, Ólína
Þorsteinsdóttir.
Auk Steingerðar
eignuðust þau dæt-
urnar Hjördísi og
Droplaugu, sem báðar lifa syst-
ur sína. Steingerður var alla tíð
ógift og barnlaus.
Þegar Steingerður var á
fyrsta ári fluttist hún með for-
eldrum sínum til Reykjavíkur
og átti þar heima síðan. Þær
dætur voru allar ungar þegar
faðir þeirra andaðist 1919, að-
eins 44 ára gamall. Steingerður
vann á yngri árum
ýmis almenn störf,
sótti einkatíma í ís-
lensku og erlendum
tungumálum, nam
höggmyndalist hjá
Einari Jónssyni
1931-32 og var í leik-
listarskóla Lárusar
Pálssonar 1940-41.
Hún stundaði fram-
haldsnám í leiklist í
New York 1943-46,
fyrsta árið í The
American Academy
of Dramatic Art, en
tvö síðari árin í
einkaskóla hins fræga rússneska
leiksljóra Theodors Komissarjev-
skís. Jafnframt sótti hún tíma í
ballett- og látbragðslistarskóla
rússneska ballettmeistarans Mi-
hail Mordkins. Þá kynnti hún sér
leiklist í Svíþjóð haustið 1946 og
Bretlandi haustið 1947.
I námi sínu gerði Steingerður
monodramað, einleikinn, að sér-
Sumu fólki veitist að ná hárri elli
án þess að verða gamalmenni. Stein-
grímur Thorsteinsson skýrir fyrir-
” bærið í frægu ljóði með vísan í sér-
staka fegurð sálarinnar: „fögur sál
er ávallt ung undir silfurhærum",
segir skáldið. Vel má vitna til þeirra
orða nú, þegar Steingerður er öll.
það var yfir henni einhver kvikur og
glaðvær léttleiki, eitthvert fjaður-
magn eilífrar æsku, sem var svo víðs
fjarri að árin gætu unnið á, að það
virtist þvert á móti aukast, eftir því
sem þeim fjölgaði. An þess ég ætli
mér þá dul að reyna að rekja þann
leyndardóm til rótar, þá blandast
, mér ekki hugur um, að trúarsann-
færing sú, sem ljóð hennar bera
skýrast vitni um, átti ekki lítinn þátt
í honum. Afstaða Steingerðar til til-
verunnar var mýstíkersins, trú
hennar og listviðhorf féllust án
áreynslu í faðma; hún var fegurðar-
dýrkandi af þeim gamla og góða
skóla, sem sá enga mótsögn milli
hins fagra og hins sanna, gat unnað
öllu, sem gladdi fegurðarskynið, án
þess að afneita skuggum veruleik-
ans, og þurfti ekki að gera sér far
um að dvelja við ljótleikann til að
nema lífið af fullu raunsæi.
Samt var lífsreynsla Steingerðar
um margt á þann veg, að margur
hefði í hennar sporum fyllst beiskju,
^ teerst upp í gremju, byrgt sig inni í
ófrjórri sjálfsmeðaumkun. Listþráin
var einn meginþáttur eðlis hennar,
og þó var fram eftir ævi engu líkara
en illum örlögum myndi takast að
leggja í götu hennar þá steina, sem
mannlegum kröftum væri ekki ætl-
andi að bifa. Unga dreymdi hana um
að verða myndhöggvari og í tvö ár
var hún nemandi Einars Jónssonar,
en taldi sig þá ekki hafa líkamlega
burði til svo áreynslumikils starfa.
Þá fann hún hjá sér sterka köllun til
að þjóna leiklistinni, sem um þær
mundir var að ná hér fyrstu veiku
fótfestunni, og í því skyni lagði hún á
sig óvenjulega langt og strangt nám,
eins og menn geta lesið í æviágripinu
hér að ofan. I námi sínu í Bandaríkj-
unum lagði hún fyrir orð kennara
sinna, sem hún dáði auðheyrilega
rryög, sig sérstaklega eftir einleikn-
um, monodramanu, og vorið 1947,
þegar hún var komin heim að loknu
námi, gaf hún reykvískum leikhús-
gestum ágætt sýnishom af þeirri
íþrótt. Sýningin vakti ótvíræða at-
hygli og meðal þeirra sem skrifuðu
um hana var ekki ómerkari maður
en Halldór Kiljan Laxness, sem
hafði þá ekki fengist við reglu-
bundna leikgagnrýni um langt ára-
bil. Eftir ítarlega umfjöllun um sýn-
inguna, lýkur hann dómi sínum með
þessum orðiun: „Eg er sannfærður
um að íslenska leikhúsinu bætist
góður liðsmaður í Steingerði Guð-
mundsdóttur. Samviskusemi,
smekkvísi og nákvæmni virðist
henni í blóð borið, og hún hefur í list
sinni feingið skólun sem ætti að geta
orðið undirstaða alvarlegs lista-
starfs. Einginn sem sá leik hennar á
föstudagskvöld þarf að efast um að
hún hafi þetta eina prósent gáfna
móti 99 prósentum vinnu sem út-
heimtist til að verða listamaður."
Þó að Halldór væri á þessum ár-
um ekki sestur á þann stall, sem
hann átti síðar eftir að skipa, þarf
ekki að efa, að listrænir dómar hans
höfðu vægi hvað sem leið umdeild-
um stjóm- og þjóðmálaafskiptum
hans. Stóðu þá ekki vel menntaðri
og hæfileikaríkri leikkonu opnar all-
ar dyr í leikhúsinu? Öðm nær, engu
var líkara en ýmsir helstu atkvæða-
og forystumenn ungrar og óharðn-
aðrar listgreinar tækju höndum
saman um að halda leikkonunni sem
lengst fjarri hinum helgu véum. Er
það harla ófögur saga, eins og
Steingerður sagði mér hana, sem er
LEGSTEINAR
I rúmgóðum sýningarsölum okkar
eigum við ávallt fyrirliggjandi margar
gerðir legsteina og minnisvarða.
Hvergi meira úrval. Yfir 45 ára reynsl;
Verið velkomin til okkar,
eða fáið myndalista.
(Bfc
8
S.HELGASON HF
STEINSMIÐJA
7 SKEMMUVEGI 48, 200 KÓP. SÍMI 557 6677 / FAX 557 8410
grein sinni og hélt sjálfstæða
einleikssýningu í Iðnó, þegar
hún kom heim frá námi vorið
1947. Sviðshlutverk hennar
urðu eftirtalin: Anna í Orðinu
eftir Kaj Munk hjá Leikfélagi
Reykjavíkur 1942-43, María
mey í Gullna hliðinu eftir Davíð
Stefánsson hjá L.R. 1948-49 og
Celía í Sem yður þóknast eftir
William Shakespeare í Þjóðleik-
húsinu 1952. Árin 1955-60
starfaði hún sem leiklistar-
gagnrýnandi; fyrst hjá Fijálsri
þjóð, en síðar og lengst Sunnu-
dagsblaði Alþýðublaðsins. Hún
samdi fjölmarga einleiki og
flutti sjálf í útvarp um þrjátíu
ára skeið. Frá hendi hennar
komu út eftirtaldar bækur:
Rondo, leikrit, 1952 (flutt í út-
varp 1956), Noeturne, leikrit,
1955, Börn á flótta, einleiks-
þættir með teikningum eftir Jó-
hannes S. Kjarval, 1974, og
ljóðabækurnar Strá, 1969,
Blær, 1972, Kvika, 1976, Log,
1980, Fjúk, 1985, Kvak, 1995,
og Vindharpan, prósaljóð,
1997.
Utfor Steingerðar fer fram
frá Áskirkju í dag og hefst at-
höfnin klukkan 15
ekki ástæða til að rifja upp í smáat-
riðum hér og nú. Fátt sýnir hins
vegar betur táp konunnar að missa
ekki móðinn við slíkar aðfarir, held-
ur taka óbilug að sér leiklistargagn-
rýni, þegar henni bauðst það nokkr-
um árum síðar. Ferill hennar á því
sviði varð að vísu ekki ýkja langur,
en mun þó um það er lauk hafa ver-
ið orðinn miklu lengri en æðstu
máttarvöldum leikhússins þótti
hæfilegt. Hér varð framlag Stein-
gerðar með þeim hætti, að ekki mun
fyrnast yfir á meðan krítísk hugsun
má sín einhvers í íslensku leikhúsi.
Það var mér því mikil ánægja að fá
að gefa út alla dóma hennar í fyrsta
bindinu af fyrirhugaðri ritröð um ís-
lenska leiklistarsögu, sem kom út á
liðnum vetri, og ég fann glöggt, að
Steingerði var síður en svo á móti
skapi að þeir væru dregnir fram í
dagsljósið. Ekki spillti heldur gleði
hennar, þegar hún varð þess vör,
hversu vel þessum gömlu skrifum
var almennt tekið, m.a. af leikhús-
fólki, sem margt hefur furðað sig á
því að annar eins gagnrýnandi
skyldi geta fallið í gleymsku.
Reykvísk leikstarfsemi stóð á
fyrri hluta þessarar aldar og raunar
langt fram eftir á talsvert lægra
stigi en þau fáu yfirlitsrit, sem til
eru um hana, veita nokkurt hugboð
um. Ekki var nóg með að allar ytri
aðstæður í gömlu Iðnó stæðu list-
inni fyrir þrifum; leikendaflokkur-
inn sjálfur var einnig ofboð fámenn-
ur og um margt harla takmarkaður.
Þar voru að vísu einstakir yfir-
burðamenn, sem náðu ótrúlegum
listþroska, en þeir voru ekki margir,
og víst er, að sumir burðarleikar-
anna spönnuðu mun þrengra svið en
sagnaritarar hafa áttað sig á eða
kosið að halda á lofti. Þegar Stein-
gerður hóf að skrifa leiklistargagn-
rýni snemma árs 1955, tók hún þá
stefnu að segja skoðun sína undan-
bragðalaust, án minnsta tillits til
þess, hversu skammt leikhúsið var
komið frá áhugamennskunni. Úr því
íslenskir leikarar og leikstjórar
voru á annað borð búnir að ná því
marki að verða atvinnumenn, urðu
þeir að hennar dómi að standast ná-
kvæmlega sömu kröfur og gerðar
voru til slíkra hjá menningarþjóð-
unum. Viðhorf hennar, í senn víð-
sýnt og strangt, kemur einkar vel
fram í upphafi eins leikdóms hennar
frá 1957, og af því að það gefur
einnig góða mynd af hinum sér-
stæða og afar persónulega stfl
hennar, ætla ég að leyfa mér að
taka kaflann hér upp í heild.
Steingerður skrifar:
„Hvað er leiklist? Því verður
aldrei svarað. Hið mystíska myrkur
sköpunarinnar umlykur hana ilm-
andi töfrum, eins og alla ódauðlega
fegurð. Listin á helgan reit í því
myrkri - þeirri órjúfanlegu þögn, -
sem betur fer. Það er ekki aðlaðandi
hugsun að geta skilið allt. Hins veg-
ar er hægt að skilja, meta og vega
túlkun eða meðferð leikenda á hinum
ýmsu sviðspersónum skáldanna.
Fullnaðardómur verður þar vitan-
lega aldrei upp kveðinn, enda við-
horfin jafnmörg og mannsálimar.
Hliðstæð mælikvarða þeim, sem not-
aður er við gagnrýni á túlkun t.d.
hljómlistar, þarf vogin að vera, sem
vegur hjóm og hismi frá kjama leik-
listarinnar. Engum kæmi til hugar
að dæma um efnismeðferð fiðluleik-
ara, sem ekkert skynbragð bæri þar
á. I túlkun leiklistar em reglur - og
þær margar og erfiðar. Leikari lærir
að leika - þ.e. hann lærir ekki leik-
list - hana getur enginn kennt - eng-
inn numið. Annaðhvort býr hún
innra með manninum eða ekki. En
birting þeirrar listar er lærð, engu
síður en tónlistar - og sá skóli er
langur og strangur. Hlutverk gagn-
rýnandans er að vega og meta þá
birtíngu, í Ijósi þekkingar sinnar á
leik og leikstjóm, svo og öllu því ytra
sem viðkemur leiksýningum, svo
sem tímabilum, stflum, o.þ.h.“
Þessari stefnuskrá reyndi Stein-
gerður að framfylgja af þeirri alúð,
sem hún hafði tamið sér í þeirri list,
sem henni var nú neitað um að
stunda. Enda þótt hún skrifaði ekki
í víðlesnustu blöð landsins, fór ekki
hjá því að dómar hennar kölluðu á
sterk viðbrögð, og nú komst hún að
því af eigin raun, að ekki fer ætíð
saman að vera mikill listamaður og
mikill maður. Hún var frá unga
aldri vel kunnug, jafnvel nákunnug,
sumum fremstu leikaranna, og í
samtölum okkar bar hún þeim yfir-
leitt eins vel söguna og henni var
frekast unnt. Ekki duldist þó, að
hún mat þá miklu meir, sem höfðu,
þegar á hólminn kom, reynst menn
til að taka skeleggum dómum henn-
ar, svo sem Indriða Waage, sem
hún sýndi sannarlega ekki meiri
hlífð en öðrum. Hinn næmi og gáf-
aði listamaður skildi hins vegar, að
hún var sem gagnrýnandi ekki að
vega að persónu hans, þegar hún
fann veilur á listsköpun hans, og
Birting afmælis- og
minningargreina
MORGUNBLAÐIÐ tekur afmælis- og minningargreinar til birtingar
endurgjaldslaust. Greinunum er veitt viðtaka á ritstjóm blaðsins í Kr-
inglunni 1, Reykjavík, og á skrifstofu blaðsins í Kaupvangsstræti 1,
Akureyri. Þá er enn fremur unnt að senda greinarnar í símbréfi (569
1115) og í tölvupósti (minning@mbl.is) — vinsamlegast sendið grein-
ina inni í bréfinu, ekki sem viðhengi.
Um hvem látinn einstakling birtist ein uppistöðugrein af hæfilegri
lengd, en aðrar greinar um sama einstakling takmarkast við eina örk,
A-4, miðað við meðallínubil og hæfilega línulengd, - eða 2.200 slög (um
25 dálksentimetra í blaðinu). Tilvitnanir í sálma eða ljóð takmarkast
við eitt til þrjú erindi. Greinarhöfundar era beðnir að hafa skírnarnöfn
sín en ekki stuttnefni undir greinunum.
Við birtingu afmælisgreina gildir sú regla, að aðeins era birtar grein-
ar um fólk sem er 70 ára og eldra. Hins vegar era birtar afmælisfréttir
ásamt mynd í Dagbók um fólk sem er 50 ára eða eldra.
Mikil áhersla er lögð á, að handrit séu vel frá gengin, vélrituð eða
tölvusett. Sé handrit tölvusett er æskilegt, að disklingur fylgi útprent-
uninni. Það eykur öryggi í textameðferð og kemur í veg fyrir tvíverkn-
að. Auðveldust er móttaka svokallaðra ASCII-skráa sem í daglegu tali
era nefndar DOS-textaskrár. Þá era ritvinnslukerfin Word og
Wordperfect einnig auðveld í úrvinnslu.
gerði sér sérstakt far um að láta
hana finna það. Steingerður hefði
aldrei getað stundað gagnrýni upp á
þau býti að gefa mönnum afslátt
fyrir vináttu sakir, auk þess sem
hún leit svo á, að sú upphefð, sem
fylgdi því að gerast atvinnumaður á
framfæri ríkisins, hefði stigið of
mörgum fyrri kollegum hennar til
höfuðs. Skýrir sú skoðun, sem hún
greindi mér einhverju sinni frá í
samtali, en kom hvergi bert fram í
skrifum hennar, trúlega betur en
flest annað, hversu harðskeytt hún
gat orðið í dómum sínum. Hún var
ekki að hefna eigin ófara, ef ein-
hverjum skyldi detta það í hug;
henni gekk ekki annað til en vand-
læting fyrir hönd listar, sem var
henni heilög.
Að öðra leyti er hér hvorki staður
né stund til að fjalla um leikdóma
Steingerðar, enda geta allir, sem um
það kæra sig, leitað þá uppi í fyrsta
bindinu af Safni tfl sögu íslenskrar
leiklistar og leikbókmennta. Fyrir
grúskara og áhugamann um leik-
sögu og raunar menningarsögu yfir-
leitt var hún hreinasta gullnáma; það
var óviðjafnanlegt að sitja á tah við
hana og hlýða á frásagnir hennar af
þeim listamönnum sem hún kynntist
best, myndlistarfólki eins og Einari
Jónssyni, Jóhannesi S. Kjarval og
Nínu Tryggadóttur, sem var mikil
vinkona hennar og hún hefur minnst
einstaklega fallega, hinni sérstæðu
og svipmiklu skáldkonu Ólöfu Sig-
urðardóttur frá Hlöðum, að ekki sé
minnst á allt leikhúsfólkið: Stefaníu
Guðmundsdóttur, sem stóð henni
ljóslifandi íyrir hugskotssjónum,
Guðrúnu Indriðadóttur og systram
hennar, Amdísi Bjömsdóttur, sem
hún kynntist ung þegar hún vann í
hannyrðaverslun Ágústu Svendsen,
kennara hennar Lárusi Pálssyni og
mörgum fleiri. Það var mikill skaði,
að hún skyldi aldrei taka saman end-
urminningar sínar með skipulegum
hætti, en því var hún með öllu frábit-
in, e.t.v. vegna þess að henni fannst
sem hún kynni þá að bregðast trún-
aði við löngu látna vini sína.
Sem fyrr segir var í raun og vera
merkilegt hversu sátt Steingerður
virtist vera við hlutskipti sitt og
laus við allan biturleik. En hún var
ekki að sýta hið liðna, heldur horfði
sífellt fram á veginn, viss um að enn
ætti lífið eftir að leiða hana í ýmis
ævintýri. Þvi afréð hún, eftir að
leiðir lokuðust henni í myndlist og
síðar leiklist, að helga sig ljóðlist-
inni og urðu ljóðabækur hennar alls
sjö talsins. Einnig sendi hún frá sér
tvö leikrit og einleiksþætti, sem hún
flutti marga í útvarp. Með þeim
hætti tókst henni að finna sköpun-
arþörf sinni framrás og halda hugs-
unum sínum og tilfinningum lifandi
og sífrjóum. Síðasta misserið, sem
hún lifði og var við þokkalega
heilsu, vann hún að úrvali úr ljóðum
sínum, sem á vonandi eftir að koma
út á bók. Hún var hugsjónakona og
þegar ég var að spyrja hana út í
mat hennar á lífsstarfi einstakra
listamanna, gleymdi hún aldrei að
taka mið af því, hvort þeim, sem um
var rætt, hefði verið svipað farið.
Hún gat fyrirgefið marga og mikla
bresti, ef henni fannst þeir hafa lát-
ið stjórnast af æðri sýn og sannri
fórnfýsi í þjónustu sinni við listina.
I síðustu ljóðabók Steingerðar,
Vindhörpunni, sem er safn prósa-
ljóða, er að finna ljóð, sem lýsir fal-
lega hugsun hennar um hinsta mark
mannlegs lífs. Á því fer vel að birta
það nú, þegar leiðir hefur skilið og
tími er kominn til að þakka fyrir
samveru, sem varð ekki löng í
stundum talið, en alltaf skemmtileg
og auðgandi. Það heitir þrá og
hljóðar svo:
Á djúpsævi hugar míns býr kyrrð -
dimmblá kyrrð.
Þangað leitar sífellt löngun mín og þrá. En
mýrarljós og gjörnmgaveður hindra fór.
Þvígetur
mig aðeins langað.
Huggun mín er sú, að ég veit hvar hún
býr, veit að
hún bíður mín um síðir - kyrrðin
dimmbláa-veitir
mér hvíld og frið - um síðir.
Guð blessi minningu Steingerðar
Guðmundsdóttur.
Jón Viðar Jónsson.