Morgunblaðið - 05.02.2000, Síða 38

38 LAUGARDAGUR 5. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
F E RÐAF ÉLAG ÍSLANDS
N orðlensk-
ar fj alla-
slóðir
Gönguleiðir um fjalllendið milli Skaga-
fjarðar og Austur-Húnavatnssýslu
✓
I þessari grein fjallar Páll Sigurðsson um
áhugaverðar gönguleiðir um skörð og
dali Norðanlands, á slóðum sem fáir þekkja
aðrir en þeir, sem í námunda búa, en
fleiri ættu að kynnast af eigin raun.
Ljóamynd/Páll Sigurðsson
í Tröllabotnum. Til hægri er Tröllakirkja, en um skarðið við hana liggur gönguleið vestur í Laxárdal fremri.
VIÐA um land
bjóðast göng-
umönnum góðir
kostir varðandi
ferðaleiðir um
eyðibyggðir,
um foma fjall-
vegi milli
byggða eða um fjalllendi í jöðrum
byggðanna. Margar eru þessar
óbyggðaslóðir, sem eigi liggja alltaf
ýkja fjarri byggðum bólum, grösugar
og hlýlegar. Oft má þar finna djúpa
dali með kliðmjúkum bergvatnsám
(þó úrillum í vorleysingum), bröttum
fjallshlíðum og fögrum tindum, sem
hvetja hina brattgengari til dáða.
Sjóndeildarhringurinn er oftar en
ekki fremur þröngur á þessum dala-
slóðum, en umhverfið býður ferða-
manninum þess í stað annað sjónar-
hom, sem oft er ekki síður áhugavert
en víðsýnið. Göngumaðurinn lítur sér
nær og finnur margt, sem gleður
hugann: Grónar tóttir í innanverðum
dal, þar sem byggð er sögð hafa lagst
af í Svartadauða, ískyggilegar kinda-
slóðir í hengibröttum hlíðum, sporða-
köst silunga í veiðilegum hyljum, stóð
á beit - vært úr fjarska en fælið og
spretthart þegar ferðamaðurinn
nálgast það - og forvitnilegt blóm-
skrúð við hvert skref að kalla má.
Landsvæðið
í fjalllendinu milli Skagafjarðar-
héraðs og Langadals og Svartárdals í
Austur-Húnavatnssýslu má finna
fjölmargar leiðir, sem hafa flest það
sér til ágætis, er ferðalangurinn sæk-
ist eftir á gönguferðum, og sama er
að segja um hestamenn - einkum þó
að sumri og fram á haust, því að vetr-
arríki er mikið á þessum slóðum og
illviðrasamt í skörðum og dölum. A
vetuma er þó víða í fjallaklasa þess-
um kjörlendi vélsleðamanna og leiðir,
er þeim henta, óteljandi og gefandi sé
varlega farið.
Fyrrum var víða búið í þessum
fjalldölum, þótt þar væri misjafnlega
gott - eða iUt - undir bú, en víst er að
allir bjuggu þeir afdalamenn við vetr-
arhörkur, oft með jarðbönnum fyrir
búfé talsverðan hluta árs, og þrot-
laust erfiði og áhyggjur um afkom-
una, að nokkru umiram stéttarbræð-
ur þeirra og -systur í hinum
búsældarlegri byggðum lágsveit-
anna.
í fjallaklasa þeim, sem hér um
ræðir, má enn víða finna ummerki
gamaUa býla, fombýla jafnt sem ann-
arra, er fyrst lögðust af fyrir fáum .
áratugum, og víst er að sums staðar
má þeim ferðamanni, sem aðeins fer
um dalina að sumarlagi en hefur
aldrei verið þegn Vetrar konungs á
þessum slóðum, virðast álitlegt undir
bú.
Sumardýrðinni einni er hins vegar
ekki treystandi. Um Gönguskörðin,
dalaþyrpingu Skagafjarðarmegin í
fjalllendinu, segir í kunnri vísu:
Dal í þröngum drífa stíf
dynur á svöngum hjörðum.
Mun þvi öngum of gott líf
uppiíGönguskörðum.
Um þessar slóðir, Gönguskörðin,
jafnt sem ýmsa aðra hluta þessa fjall-
lendis, sem skUur að Húnvetninga og
Skagfirðinga, hef ég oftsinnis rölt og
á mér minningar um „landkönnun"
þar allt frá unglingsárum mínum
austan megin fjallgarðsins. Fleiri eru
þó þær leiðimar um þessa fjalldaU,
sem ég á enn ógengnar, en hinar, sem
ég þekki vel af eigin raun. Fljótlega
fór ég að lesa mér til um sögu þessara
gömlu byggða, sem nú eru að mestu
eyddar, og jók það stórum ánægjuna
af gönguferðunum. Um þetta land-
svæði í heUd og einstaka hluta þess
má víða finna fróðleik, m.a. í ágætum
árbókum Ferðafélags íslands, sem
fjalla um Skagafjarðar- og Húna-
vatnssýslur, en jafnframt í aUoinnum
þjóðsagnasöfnum og frásagnaþáttum
eða æviminningum nokkurra þeirra
manna, sem þar þreyðu þorrann og
góuna, a.m.k. um eitthvert skeið ævi
sinnar.
Mun ég nú lýsa í fáum orðum
þremur áhugaverðum gönguleiðum á
þessum slóðum, sem ég hefi farið um,
mér tíl mikUIar ánægju, en vissulega
hefði hæglega mátt benda tU viðbótar
á nokkra göngukosti um dalagötur og
skarðaleiðir þar nærlendis, sem einn-
ig er óhætt að mæla með.
Gönguleiðin um Strjúgsskarð,
Litla-Vatnsskarð og Gyltuskarð
Fyrst skal sagt frá gamalli alfara-
leið milli Langadals og Sæmundar-
hlíðar í Skagafirði. Skulum við þá
hugsa okkur, að farið sé úr bifreið við
bæinn Móberg, sem stendur nærri
þjóðveginum, er Uggur um Langadal.
Er þá förinni heitið austur yfir fjall-
þyrpinguna, um skörð og dali, niður í
Skagafjörð. Fyrst er haldið upp
brekkur, er Uggja að Stijúgsskarði,
en um það lá fom almannavegur
gegnum fjallgarðinn milU Langadals
og Laxárdals „fremri“, er svo var al-
mennt nefndur til aðgreiningar frá
nafna hans, „ytri“, sem liggur vestan
fjaUsins Tindastóls við Skagafjörð.
Strjúgsskarð er víðast grösugt og
hlýlegt. Þar Uggur vel troðin gata,
sem hestamenn nota m.a. talsvert nú
á dögum. Leiðin er auðveld göngu-
manni en hins vegar nokkuð spor-
dijúg. Við eystra skarðsmynnið opn-
ast sýn yfir mikinn og fagran dal,
mjög gróinn í botni og upp eftir hUð-
um en krýndan bröttum fjöllum,
sumum hvassbrýndum, og víða með
flughömrum hið efra.
Laxárdalur var löngum þéttbyggð-
ur og fór meginhluti hans ekki í eyði
fyrr en komið var nær miðbiki þess-
arar aldar. Nú er einungis búið í
nyrsta hluta hans, auk eins bæjar,
Gautsdals, sem er mun sunnar þess-
um útsýnisstað okkar og sést ekki
Ljósmynd/Páll Sigurðsson
Móbergsselstjörn í Litla-Vatnsskarði. Á myndinni er horft til vesturs.
Ljósmynd/Páll Sigurðsson
Hinn fomfrægi Móbergsselsbrunnur í Litla-Vatnsskarði sem sagnaljóma stafar af.
þaðan, en vart er þess
að vænta að í Gautsdal
verði byggt til fram-
búðar. Má héðan sjá
ummerki (að vísu mis-
glögg) eftir nokkur býl-
anna um miðbik dals-
ins, sem er einmitt hvað
víðastur á þessum slóð-
um. Mjög er votlent í
dalbotninum en þó er
unnt með lagni að feta
sig þar yfir, sjónhend-
ingu frá Stajúgsskarði,
en vilji menn einungis
fara um þurrlendi er
nauðsynlegt að fara yf-
ir dalinn mun sunnar.
Upptakalindir Laxár-
innar, sem rennur í
Húnaflóa, eru skammt
frá útsýnisstað okkar
en lítt ber á ánni héðan,
enda er hún vatnslítil í
fyrstu.
Þegar komið er
framhjá rústum býlis-
ins Litla-Vatnsskarðs, í
austurhhð dalsins, opn-
ast samnefnt skarð út
úr dalnum í austurátt
og hggur botn þess
skarðs reyndar ekki
miklu ofar sléttlendinu
í botni Laxárdals, þar
sem við gengum um áð-
an. Auðveld verður
okkur gangan um
Litla-Vatnsskarð og
brátt fáum við útsýn úr
skarðinu austur til
Víðidals og Staðarfjalla
handan hans. Nálægt
austurmynni skarðsins
má enn greina um-
merki eyðibýlisins Mó-
bergssels, harðbala-
kots sem kennt er við
fyrmefnt Móberg í
Langadal. Þess er
sannarlega vert að
minnast, að árið 1889
fæddist hér Sveinn
Hannesson, er löngum
kenndi sig við Elivoga á Langholti
þótt lengst af byggi hann í Laxárdal
fremri, síðast á eignaijörð sinni Refs-
stöðum. Sveinn var þjóðkunnur ha-
gyrðingur á sinni tíð, snjallorður en
oft bitur - og öllum þeim ærið minnis-
stæður, er kynni höfðu af honum eða
kveðskap hans. Hið næsta bæjar-
stæðinu er snotur og allstór tjöm í
skarðinu, sem það dregur nafh sitt af,
en tjömin er nú kennd við Móbergs-
sel. Nokkrum sagnaljóma stafar af
uppsprettulind, svoköhuðum Mó-
bergsselsbmnni (eða Móbergsbr-
unni), eigi langt frá austurbakka
tjamarinnar, en þar var fyrram svo
mikil silungsveiði að furðu mátti
gegna, allt fram yfir síðustu aldamót,
er brunninum var spillt með steink-
asti, sem lokaði neðanjarðarleiðum
silungsins inn í vatnsbóhð. Á þessum
slóðum hggja umdæmamörk og við
tekur Skagafjarðarhérað.
Víðidalur í Staðarfjöllum, sem við
nú komum í, er svipfríður dalur, er
hggur frá norðri til suðurs eins og
granni hans, Laxárdalurinn, en er
bæði styttri og jafnframt þrengri,
víðast hvar. Dalurinn er vfða vel gró-
inn, ekki síst hér um miðbikið, þar
sem Litla-Vatnsskarð liggur vestur
úr honum. Hér vora áður nokkrir
bæir, sem sumir hveijir lögðust í eyði
í Plágunni miklu, ef trúa má gömlum
munnmælasögnum, en önnur býli
þraukuðu lengur þótt nú sé allt löngu
komið í auðn. Flestar munu jarðimar
hafa verið í eigu Reynistaðarklaust-
urs í Skagafirði og ábúendur þeirra
því átt þangað landsskuld að gjalda,
sjálfsagt stundum trauðgoldna eða
jafnvel vangoldna í harðindaáram.
Austan árinnar, sem rennur um
Víðidal, móts við minni Litla-Vatns-
skarðs, stóð fombýhð Þúfnavehir og
þar í grennd hefur Ferðafélag Skag-
firðinga nýlega reist einkar snotran
gönguskála, kenndan við býhð sem
nú sér hth merki um. Ekki er úr vegi
fyrir göngumanninn að eiga góða
næturhvhd í Þúfnavahaskála en
halda síðan, næsta morgun, áfram
norður og upp austurhhð dalsins, en
þar hggja skýrir götuslóðar, um svo-
kallaða Hrossastalla, upp á heiðar-
brún - leifar hins gamla alfaravegar
austur yfir Staðarfjölhn. Eftir að dal-
brún er náð, við Gyltuskarð, íylgjum
við bugðóttum slóðanum úr skarðinu
í austurátt, um velgróin og einkar