Morgunblaðið - 29.06.2000, Page 47

Morgunblaðið - 29.06.2000, Page 47
MORGUNBLAÐIÐ LISTIR FIMMTUDAGUR 29. JÚNÍ 2000 47 Naflaskoðun siðfræðinnar BÆKUR Siðfræði HVERS ER SIÐFRÆÐIN MEGNUG? SAFN RITGERÐA í TIL- EFNI TÍU ÁRA AFMÆLIS SIÐFRÆÐISTOFNUN AR Tdlf íslenskir heimspekingar. Ritstjóri Jón Á. Kalmansson. títg. Heimspekistofnun, Háskdlaútgáfan, 1999. KANNSKI er athyglisverðasta spui'ningin sem siðfræðin getur spui-t um sjálfa sig sú, hvort hún geti kennt siðferði. Það er svo aftur enn önnur spurning hvort siðfræðin geti sjálf svarað þessari athyglisverðu spurningu. I þessu safnriti, þar sem helstu heimspekingar íslands eiga framlag, virðist þessi spuming liggja í loftinu, og stundum er hennar næst- um spurt beint. Það er aftur á móti ekki alveg ljóst hvort mikið er um svör. Jón Á. Kalmansson ritstjóri grein- ir frá því í formála að ritið sé einskon- ar naflaskoðun siðfræðinnar þai' sem athygli höfundanna beinist að henni sjálfri, „hlutverki hennar, aðferðum og umfjöllunarefni, enda er tilgangur ritsins fyrst og fremst sá að kynda undir umræðu um greinina, forsend- ur hennar og markmið“ (bls. 8). Einnig kemur fram í formála Jóns, að í bókinni séu ritgerðir um siðfræð- ikennslu, og ennfremur um eðli þeirrar þekkingar sem siðfræðin leiti. Þá eru þar einnig ritgerðir sem eru fremur tæknilegs eðlis, ef svo má segja, greining á hugtökum, ritdeilur um merkingu og greinarmun, líkt og er háttur fræðinga. Þá hlýtur það einnig að vera ein ástæða útgáfunnar að Siðfræðistofnun er að vaxa fiskur um hrygg, en ástæðan fyrir því að stofnuninni vai- komið á fót, segir Jón í formála, var sú að aukin þörf er í samfélaginu fyi-ir skipulagða um- i’æðu um siðfræði og siðferði. En líka hin, að siðfræðimenntuðu fólki hefur fjölgað mikið. í stuttri umfjöllun er ekki hægt að fara nákvæmlega í saumana á öllum ritgerðunum, og verður hér vikið að fjórum, næstum af handahófi. Fyrst verður fyrir valinu ritgerð Kristjáns Kristjánssonar, Fjársjóður fordóm- anna. (Það er ekki vafi á að þetta er lang mest spennandi titillinn í efnis- yfirlitinu.) Kristján ætlar sér hvorki meira né minna en sýna fram á að fordómar séu kannski ekki alvondir. Þetta gerir hann með því að gera greinarmun á tvenns konai' fordóm- um, annars vegar því sem hann nefn- ir fljótadóma og hins vegar það sem hann kallar forherta dóma. Hinir fyrmefndu „endurspegla ýmsar erfi- skoðanir og alþýðuspeki, lausahjal og almælt sannindi sem viðkomandi hef- ui' ekki fyrir að staðfesta en étur upp eftir öðrum íhugunarlaust" (bls. 44). Forhertir dómar „eru dómar sem eru ekki einasta felldir áður en rök og réttmæti liggja fyrir heldur af að- ila sem veit eða á skilyrðislaust að vita betur en þrjóskast í villu sinni“ (bls. 45). Hugmynd Kristjáns er síðan sú, að fljótadómar séu nytsamlegir til þess að hefja umræðu og verða skotspón- ar gagnrýni. Til dæmis hin algenga afstæðishyggja ungs fólks, sem Kristján sýnir með dæmum að hægt sé að veikja hastarlega og gefa þar með í skyn að siðferðileg hugsun kunni að vera sammannleg. Sá „fjár- sjóður“ sem Kristján finnur í for- dómunum reynist þannig vera þau not sem hafa má af þeim. Hann ætlar sér því ekki, þegar allt kemur til alls, að hafna þeirri útbreiddu skoðun að fordómar séu einfaldlega slæmir. Það er samt forvitnilegt að sjá fræði- mann gera eitthvað annað við for- dóma en fordæma þá. Til er sú kenn- ing, sem kannski mætti vekja máls á hér, að síðan á tímum Upplýsingar- innar hafi fræði- og vísindamenn ver- ið helst til heittrúaðir á röklega skyn- semi og þessi trú þeirra hafi leitt af sér það sem nefnt hefur verið for- dómar gagnvart fordómum. Þýsku rómantíkinni er oftast eignuð þessi uppgötvun, en það má samt ekki ganga svo langt að segja þetta fela í sér að allri skynsamlegri og rökvísri hugsun sé hafnað. Kristján virðist þó ganga út frá því sem gefnu, að fordómar séu á endan- um af hinu illa og að þess vegna skuli unnið gegn þeim og þeir helst upp- rættir. En hversu raunhæf er þessi stefna? I framhaldi af skilgreiningu Kristjáns á fljótadómum, sem til- greind er hér að ofan, má spyrja hvort það sé yfirleitt hægt að stað- festa hvaðeina? Og um forhertu dóm- ana má spyrja hver nákvæmlega sé munurinn á því að maður haldi fram forhertum dómi og hinu að maður sé viss um eitthvað. Jú, auðvitað getur maður bara verið viss um það sem maður hefur sannreynt, en þá kvikn- ar sú spurning hvemig maður geti sannreynt aðferðina sem maður not- ar við að komast að hinu sanna og þannig er komin af stað vítaruna, því að maður situr alltaf uppi með óstað- festa aðferð, eða leið (eða frumfors- endur), til að sannreyna, og getur ekki með réttu beitt aðferðinni til að sannreyna hana sjálfa. Til dæmis er ekki hægt að sanna hina vísindalegu aðferð vísindalega. Af þessu öllu leið- ir einfaldlega það, að þekking manns, hversu sannreynd og skoðuð og rök- lega mótuð hún kann að vera, virðist óhjákvæmilega eiga sér óstaðfestar rætur. Það er að segja, maður er á endanum viss um eitthvað sem mað- m- hefur ekki sannreynt sjálfur - heldur reiðir sig á hefð og arfbundna þekkingu. Og það em fordómar. Með þessu er ekki verið að halda því fram að Kristján - og flestir aðrir fræðing- ar sem um fordóma skrifa - vaði í villu og svima. Bara verið að benda á að það eru kannski fordómar að vilja uppræta alla fordóma, því að þar með er hætt við að maður grafi undan möguleikanum á þekkingu yfirleitt. I ritgerðinni Siðfræðikennsla í skólum gerir Sigii'ður Þorgeirsdóttir gi'einarmun á lífsgildastefnu annars vegar og sjálfræðisstefnu hins vegar og telur að hinni síðarnefndu stefnu skuli fylgt í siðfi'æðikennslu. (Sigríð- ur segir áðumefndan' Kristján Krist- jánsson vera fylgismann lífsgilda- stefnunnar.) Munurinn á þessum tveimur stefnum virðist vera sá, að lífsgildastefnan geri ráð fyrii' að nemendum séu kennd einhver tiltek- in lífsgildi, en markmið sjálfræðis- stefnunnai' sé „að efla siðvit nem- enda, sem felst í því að örva siðferðilegt næmi, þroska siðferði- legt sjálfræði og siðgæðisvitund þeirra" (bls. 75). Þetta á að gera nemendum kleift að „taka gagnrýna, sjálfstæða og ígrundaða afstöðu til þeiira gilda, viðmiða og vandamála sem fjallað er um“ (bls. 80). Sigríður segh' þessa stefnu verða að svara ásökunum um að hún leiði til afstæð- ishyggju. Það má efast um að þetta sé helsti vandinn sem stefnan stend- ur frammi fyrir, og er öllu líklegra að svara verði þeirri ásökun að sjálf- ræðisstefnan sé á endanum tóm. Það er að segja, hvaðan koma nemendum forsendur sjálfstæðrar og ígrundaðr- ar afstöðu til mála, ef ekki úr þeim þekkingarbrunni sem þeir spretta úr og taka þannig í arf? Án slíks brunns væri ekkert að hafa nema tómið, en svona brunnur er nær því að vera eins konar lífs- gildabrunnur, og þar með andstæður þeirri stefnu sem Sigríður vfil fylgja. Hún segir að maður eigi að taka ákvörðun „í ljósi rökstuddra siðferð- isviðmiða" (bls. 82), en það er óljóst hvaðan þau viðmið koma, ef ekki úr einhverjum lífsgildabrunni. Á endan- um virðist sjálfræðisstefnan sem Sig- ríður vill fylgja vera sú stefna að kenna beri nemendum gagnrýna hugsun. Sigurðm- Kristinsson fer einnig í saumana á sjálfræðishugtak- inu í ritgerð sinni, Sjálfræði, löngun og skynsemi, og ver þá skoðun „að einstaklingur hafi því meira sjálfræði sem hann hefur betur ígrundað þau gildi og þær skoðanir sem ákvarðanir hans ganga út frá“ (bls. 96). Þannig virðist Sigurður í grundvallaratrið- um sammála Sigríði um að forsenda sjálfræðis sé gagnrýnin hugsun. Páll Skúlason hefur velt fyrir sér þessu sama efni, og skrifaði fyrir mörgum árum um þetta ritgerðina Er hægt að kenna gagnrýna hugsun? sem er að finna í Pælingum er út kom 1987. Það er hægt að vera sammála Sigríði (og Sigurði og Páli) um mikilvægi gagn- rýnnar hugsunar, en það má um leið efast um að kennsla á henni feli í sér höfnun á lífsgildaviðhorfinu sem Sig- ríður eignar Kristjáni. Því að hvað er gagnrýnin hugsun annað en hefð- bundið, vestrænt lífsgildi? Guðmundur Heiðar Frímannsson fer sennilega næst því í sinni ritgerð, Kennimenn og kennivald, að svara beinlínis spurningunni um það hvort siðfræði geti kennt siðferði, og því er ritgerð hans eiginlega sú athyglis- verðasta í ritinu. Guðmundur ræðst þannig á gai'ðinn þar sem hann er hæstur, en svar hans við spurning- unni er kannski af þeim sökum frem- ur óljóst. Hann byrjar á því að gera greinarmun á kennivaldi og kenni- mönnum, og telur að hvort tveggja sé mögulegt í siðferðilegum efnum. Hann virðist telja að siðfræðingar geti kennt siðferði. Þeir séu kenni- menn, því þeir hafi kennivald. Það er ekki alveg ljóst hvort Guðmundur gerir greinarmun á siðferðilegu kennivaldi og siðfræðilegu kenni- valdi, og dregur hann úr þeirri hefð- bundu venju að gera skarpan grein- armun á siðferði og siðfræði. Niðurstaða Guðmundar virðist vera sú (sé þetta ekki stórkostlegur mis- skilningur á ritgerð hans), að ef sið- ferðisleg þekking sé yfirleitt mögu- leg, hverjir geti þá helst haft hana ef ekki þeir sem eru sérfærðingar á þessu tiltekna þekkingarsviði? Og það eru siðfræðingar. En gallinn við þetta er kannski helstur sá, að þekk- ing í siðferðisefnum er öðru vísi en mörg önnur þekking. Til dæmis eru læknisfræði og siðfræði ekki „fræði“ í alveg sama skilningi. Munurinn er sá, að siðfræði, líkt og aðrar húman- ískai' greinar, er ekki vísindaleg fræði líkt og læknisfræðin er (að mestu leyti að minnsta kosti), og því er vafasamt að samanburður við læknisfræði komi að gagni í skrifum um siðfræði. Spm'ningin um það hvort siðfræð- ingar geti kennt siðferði er spurning- in um það hvort siðfræðingar eigi að hafa það sem kalla mætti siðferðis- legt yfirvald (hér er „yfirvald" notað til að þýða enska hugtakið „author- ity“). Þá verðm- að taka með í reikn- inginn, að það er til tvenns konar yf- irvald; annai-s vegar fonnlegt, og hins vegar það sem kalla mætti ekta (á ensku „authentic"). Formlegt yfir- vald er það sem menn hafa í krafti starfs síns eða opinberrar stöðu. Þannig hafa til dæmis ráðherrar fomlegt yfirvald, en ekki er þar með sagt að þeir séu ekta yfirvald. Aftur á móti eru foreldrar ekta yfirvald barna sinna. Ef spurningin frá í byrjun er vakin á ný má velta því fyrir sér hvort önn- ur hvor þessara gerða yfirvalds eða báðar eða hvorug sé möguleg í sið- ferðisefnum. Til dæmis má spyi'ja hvort það gefi manni siðferðislegt yf- irvald að maður þekki siðfræðikenn- ingai' og vinni hjá Siðfræðistofnun. Svarið virðist augljóslega vera nei- kvætt. Þetta bendir til þess að fom- legt yfirvald sé vart mögulegt í sið- ferðisefnum. Það er að segja, siðfræðingar eru ekki sérfræðingar í sama skilningi og til dæmis nýrna- sérfræðingar. En þótt maður hafni fomlegu yfirvaldi er ekki þar með sagt að öllu yfirvaldi sé hafnað. Þess vegna leiðir það ekki til afstæðis- hyggju að hafna formlegu siðferðis- yfii-valdi, því að allt bendir til þess að ekta yfírvald sé til í þeim efnum. (Að minnsta kosti útilokar höfnun á fomlegu yfirvaldi ekki ekta yfir- vald.) Hvert snýr maður sér þegar maður leitar svara við siðferðislegum spurningum? Til sémenntaðra sið- fræðinga? Það er ólíklegt. Reyndar virðist manni sem sú stétt vilji gjarn- an fara að líta á sig sem fomlegt yf- irvald í siðferðisefnum, samanber þá yfirlýsingu Jóns í fomálanum að vaxandi sérhæfing og þróun vísinda og tækni í nútímanum leiði til auk- innar þarfar fyiTr skipulega umræðu um siðferðisleg álitamál, og þess vegna hafi siðfræðistofnanir orðið til um víða veröld þar sem sérmenntað- ir siðfræðingar sitji. Sigurður Rrist- insson virðist eiginlega gefa sér að þetta sé hlutverk siðfræðinnar þegar hann segir í upphafi ritgerðar sinnar: „Það kemur í hlut siðfræðinnar að fella rökstudda dóma bæði um það hvenær fólki sé siðferðilega heimilt að breyta eftir eigin höfði, óháð kröf- um eða óskum annarra, en þó ekki síður um það hvaða siðferðilegar skyldur leiði af kröfunni um að virða sjálfræði einstaklinga" (bls. 93-94). En vandinn er sá, að fomlegt sið- ferðisyfirvald sémenntaðra siðfræð- inga er það sem virðist leiða til for- ræðishyggju í siðferðisefnum. Ekta siðferðisyfirvald gerir það kannski síður vegna þess að það er einstakl- ingsbundnara og geíúr ekki beinar fyrirskipanii', heldur er nær því að lu-efjast þátttöku einstaklingsins sjálfs. Það er líklega nálægt því sem Guðmundur Heiðar talar um sem visku, en í stað þess að líta svo á, eins og hann gerir, að viska sé einn þátt- urinn í siðferðilegu kennivaldi, er lit- ið á visku sem grundvöll siðferðislegs yfirvalds. I íslensku samfélagi, að minnsta kosti, fer afskaplega lítið fyrir virðingu fyrir fomlegu siðferð- isyfirvaldi, og reyndar finnst manni líklegt að Gallúpkönnun myndi leiða í ljós að íslendingum væri afskaplega í nöp við að siðfræðingar segi þeim hvað sé rétt og hvað sé rangt, en um leið séu þessfr sömu íslendingar al- veg til í að fylgja ráðum annarskonar sérfræðinga, til dæmis hjartasér- fræðinga. En eru íslendingar þar með siðferðislegir afstæðishyggju- menn? Það þarf alls ekki að vera. Þeiira ekta siðferðisyfirvöld eni skáldin og rithöfundarnir, og núorðið jafnvel íhugulir raunvísindamenn. Til dæmis má telja víst að Halldór Laxness hafi haft meiri áhrif á ís- lenskt siðferði en allir háskólamennt- aðir íslenskir siðfræðingar til sam- ans. Kristján G. Arngrímsson Sýningum lýkur Listasafn ASI Sýningum í Listasafni ASI á verkum Magdalenu Margrétar Kjartansdóttur í Ásmundarsal og M.E. Prigge í Gryfjunni lýkur 2. júlí. Magdalena Margrét sýnir verk unnin á mannhæðarháar pappírs- arkir, myndefnið er tileinkað ýms- um eftirtektarverðum konum, þekktum sem óþekktum, sem eru horfnar af sjónarsviðinu. I Gryfjunni sýnir M.E. Prigge grafíkverk þar sem áhrifa gætir af Islands- og Irlandsdvöl. Listasafn ASI, Freyjugötu 41 er opið alla daga nema mánudaga kl. 14-18. i8, Ingólfsstræti 8 Sýningu á verkum listamanns- ins Tony Cragg lýkur á sunnudag. Cragg varð þekktur í byi’jun 9. áratugarins fyrir verk sem hann gerði úr lituðum plasthlutum sem hann týndi gjarnan upp af götu, flokkaði eftir litum og raðaði sam- an á mismunandi hátt. Verk hans hafa tekið miklum breytingum í gegnum tíðina bæði hvað varðar efni og form þó enn sé hann í raun að fást við það sama. Á sýningunni í i8 eru ný verk eftir listamanninn úr bronsi og gifsi ásamt teikningum. i8 er opið fimmtudaga til sunnu- daga frá kl. 14-18. Ein myndanna á sýningunni. Hláturgas til Akur- eyrar * SJOTTI áfangi farandsýningarinn- ar Hláturgas, læknaskop frá vöggu til grafar, verður opnaður á Fjórð- ungssjúkrahúsi Akureyrar föstu- daginn 30. júní kl. 15, en sýningin kemur frá Heilbrigðisstofnun Eg- ilsstaða. Á sýningunni er að finna fjölda skopteikninga eftir innlenda og er- lenda höfunda, en af íslenskum teiknurum má nefna Þorra Hrings- son, Hallgrím Helgason, Brian Pilk- ington, Gísla Ástþðrsson og Halldór Baldursson. Efnið er ýmist gamalt eða unnið sérstaklega fyrir Hlátur- gasið. Hláturgas er unnið í sam- starfi við íslandsdeild Norrænna samtaka um læknaskop (Nordisk selskap for medisinsk humor). Það er Islenska menningarsamsteypan art.is sem stendur að þessari far- andsýningu sem er í boði Glaxo Wellcome á íslandi. Næst fer sýn- ingin til Heilbrigðisstofnunar Húsa- víkur. Lokatón- leikar í minningu Bach LOKATÓNLEIKAR orgeltón- leikaraðar í Skálholtskirkju sem borið hefui' nafnið Fimm fimmtudagar í júní verða í kvöld, fimmtudagskvöld, kl. 20.30. Tónleikaröðin er helguð minningu J.S. Bach á 250 ára dánarafmæli hans. Þeir sem leika eru Glúmur Gylfason, organisti í Selfoss- kirkju, og Örn Falkner. Báðir hafa gegnt stöðu dómorganista í Skálholi. Einnig koma fram Robert Darling, organisti í Þorláks- höfn, og Haukur Gíslason, org- anisti á Eyrarbakka. Orgelið í Skálholtskirkju hef- ur verið endurbyggt og bætt við fimm röddum.

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.