Morgunblaðið - 15.07.2000, Blaðsíða 26

MORGUNBLAÐIÐ
Læknisfræði
Sagt frá mörgum
orsökum munnþurrks
26
íþróttir
Börnum oft ofgert
við þjálfun?
LAUGARDAGUR 15. JÚLÍ 2000
Alzheimer-faraldur
yfirvofandi?
Sjúkdómar
Alzheimersfar-
aldur yfírvofandi?
Washington. AP.
Því er spáð að eftir 50 ár verði um 45 milljónir manna
haldnar Alzheimer-sjúkdómi.
Hvað er
Alzheimer?
TILFELLUM Alzheimerssjúk-
dómsins fer svo hratt fjölgandi að
rúmlega 22 milljónir manna munu
verða fyrir sjúkdómnum er kemur
fram á 2025 að því er sérfræðingar
segja. Hvetja þeir til aukinna rann-
sókna er miði að því að greina allra
fyrstu einkennin, sem eru mjög
óljós og geta gert vart við sig áratug
áður en hrörnun hefst.
Læknar hafa þegar uppgötvað að
vægt minnistap, sem oft er talið
stafa af venjulegri elli, geti þróast
yfir í Alzheimers. Þessi vægu ein-
kenni eru hin hættulega leið til Alz-
heimers, að sögn dr. Ronalds Peter-
sens við Mayo-heilsugæslustöðina í
Bandaríkjunum.
Engin lækning er til við Alz-
heimers, sem nú hrjáir um 12 millj-
ónir manna í heiminum. Ekki er vit-
að hvað veldur því að í heilanum
verður úrfelling sem smám saman
drepur taugafrumur uns minnið
hverfur og verður sjúklingnum á
endanum að bana.
Rannsóknir standa nú yfir á
fjölda áhættuþátta. Tilteknir arf-
berar gera að verkum að sumar ætt-
ir eru í rneiri hættu en aðrar. Höf-
uðáverkar kunna að auka hættuna,
og hár blóðþrýstingur er nú einnig
talinn meðal áhættuþátta. Aftur á
móti virðist sem mikið menntað fólk
eigi síður á hættu að fá Alzheimers.
Samkvæmt sænskri rannsókn á tví-
burum, þar af öðrum með sjúkdóm-
inn en hinum heilbrigðum, virðist
sem bókhneigð í æsku og á fullorð-
insárum veiti nokkra vernd gegn
sjúkdómnum.
Aldur skiptir mestu
En stærsti áhættuþátturinn er
einfaldlega hækkaður aldur. Fjöldi
tilfella Alzheimers tvöfaldast á
hverjum fimm árum meðal fólks á
aldrinum 65-85 ára. Þar eð jarðar-
búar eru að eldast að meðaltali
„stefnir í faraldur,“ sagði Edward
Truschke, forseti Alz-
heimerssamtaka Bandaríkjanna.
„Ef ekki finnst lækning munu yfir
22 milljónir manna verða haldnar
sjúkdómnum eftir 25 ár.“
Þá má ætla að um 2050 verði 45
milljónir manna í heiminum haldnar
sjúkdómnum, sem er álíka og fjöldi
krabbameinssjúklinga, að sögn dr.
Roberts Katzmans við Háskólann í
Kaliforníu í San Diego. „Við verðum
að minnsta kosti að tefja fyrir því að
sjúkdómurinn fari að herja á,“ sagði
Katzman, því þótt ekki fyndist nema
meðferð sem hindraði einkennin í
fimm ár myndi byrðin af sjúkdómn-
um minnka um helming.
Væg hrörnun heilastarfsemi
(MCI) er á milli þess að vera eðlilegt
minnistap og byrjunarstig Alzheim-
ers, en 12% þeirra sem þjást af
slíkri hrörnun fá Alzheimers á loka-
stigi. Nú standa yfir fimm rann-
sóknir sem um 4.000 sjúklingar taka
þátt í og beinast að því að finna út
hvort notkun Alzheimerslyfja eða
annarra efna, til dæmis E-vítamíns,
geti dregið úr þróun MCI í Alzheim-
er. Sagði Petersen að niðurstöður
gætu legið fyrir eftir tvö ár.
Alzheimer-sjúkdómur leiðir til
hrörnunar heilans og vitglapa
(dementia). Einkenni sjúkdómsins
koma fyrst og fremst fram í lélegu
minni og þverrandi hæfni til að
takast á við líflð og tilveruna.
Sjúklingurinn missir raunveru-
leikatengsl. Sjúkdómurinn þróast
hægt á nokkrum mánuðum allt upp
í hálft ár. I byrjun getur verið erf-
itt að átta sig á hvort um er að
ræða sjúkdóm, það kemur þó fljót-
lega í ljós þegar einkennin fara að
segja til sín.
Sjúkdómurinn er einkum algengur
hjá rosknu fólki en til eru dæmi um
að hann herji á ungt fólk. Sjúk-
dómurinn þróast hægt en bítandi
og leiðir til dauða eftir 7 til 10 ár.
Alzheimer-sjúkdómur er algeng-
asta orsök andlegrar hnignunar,
vitglapa. A Islandi hafa u.þ.b. 1500
einstaklingar greinst með Alzhei-
mer-sjúkdóm, miðað við tölur frá
nágrannalöndum.
Orsakir
alzheimer
Alzheimer-sjúkdómur veldur því
að sjálfar taugafrumurnar (í mörg-
um hlutum heilans) eyðileggjast
hægt og sígandi, sennilega vegna
ójafnvægis í boðefnaskiptum í heil-
anum. Sjúkdómurinn sem slíkur er
ekki arfgengur, en hins vegar virð-
ist hættan aukast ef foreldrar hafa
þjáðst af honum.
Einkennin
• Á byrjunarstigi Alzheimer-
sjúkdóms er sjúklingurinn með-
vitaður um að minnið byrjar að
bresta. Þegar á líður minnkar
þessi meðvitund.
• Tímabilið fram að þessu getur
valdið óþægindum.
• Tilfinningar eins og hræðsla,
ringulreið og vonleysi geta verið
áberandi. Þessar óþægilegu til-
finningar hverfa hjá sjúklingn-
um þegar sjúkdómurinn ágerist.
Hins vegar eykst vandi að-
standenda.
Batahorfur
Án meðhöndlunar verður Alz-
heimer-sjúkdómur kominn á það
stig innan árs að sjúklingurinn
þarf að leggjast inn á stofnun,
sjúkrahús eða elliheimili. Vitglöpin
versna stöðugt á næstu 7 til 10 ár-
um og leiða loks til dauða.
Sjálfshjálp
• Ef einkenna verður vart skal
hafa samband við lækni til að
ganga úr skugga um orsakirnar
°g byrja hugsanlega meðferð.
• Sem aðstandandi skal forðast
aðstæður þar sem margt er um
manninn, mikill hávaði sem og
staði sem eru sjúklingnum
ókunnugir. Slíkar aðstæður
vekja óöryggi hjá sjúklingnum.
Meðferð og lyf
• Hægt er að hægja á sjúkdómn-
um með lyfinu donepezil (Ar-
iceptá ) en ekki lækna hann.
Meðferðin á sér þá stað á tauga-
sjúkdómadeild eftir nákvæma
greiningu á sjúkdómnum.
• Auk lyfjameðferðar er nauðsyn-
legt að leita félagslegrar aðstoð-
ar því í fæstum tilvikum er
hægt að annast sjúklinginn
heima.
• Nánar á Netinu: www.netdoktor.is
TENGLAR
Félag óhugafólks og aðstandenda alshei-
merssjúklinga og annarra minnissjúkra:
www.obi.is/FAAS/
Afhverju stafar munnþurrkur?
Magnús Jóhannsson læknir svarar spurningum lesenda
Spurning: Síðustu mánuðina hef-
ur mikill þurrkur í munni þjakað
mig. Vakna ég oft sökum þessa á
næturnar. Ég hef einnig átt við
mjög þurra húð á höndum og fót-
um að glíma en hvað hendurnar
varðar hefur ástandið aðeins
skánað. Hvað veldur þessu og er
eitthvað hægt að gera?
Svar: Munnþurrkur getur átt sér
margvíslegar orsakir. Ein versta
tegund af munnþurrki sem þekk-
ist orsakast af sjúkdómi sem kall-
aður er Sjögrens-heilkenni. Þessi
sjúkdómur einkennist af þurrki í
augum, munni og slímhúðum og
honum fylgja oft liðabólgur en
hann getur stundum verið tak-
markaður við þurrk í augum eða
munni. Einstaka sjúklingar fá
einnig þurra húð. Sjögrens-heil-
kenni er sjaldgæfur sjúkdómur
sem talinn er stafa af galla í
Margvís-
legar
orsakir
ónæmiskerfi líkamans, svo-
kallaður sjálfsnæmissjúkdómur.
Annar sjaldgæfur sjúkdómur er
sarklíki (sarcoidosis) sem getur
valdið skemmdum á ýmsum líf-
færum og valdið ýmiss konar
sjúkdómseinkennum. Sarklíki
leggst stundum á munnvatnskirtl-
ana og veldur þá langvarandi
munnþurrki. Ymsar veirusýking-
ar geta sýkt munnvatnskirtlana
og valdið munnþurrki og má þar
nefna hettusótt, inflúensu og al-
næmi. Alnæmi getur valdið lang-
varandi alvarlegum munnþurrki.
Mörg lyf geta valdið munn-
þurrki og má þar nefna sum geð-
lyf eins og lyf við þunglyndi og
parkinsonssjúkdómi, sum maga-
lyf, sjóveikilyf, ofnæmislyf, blóð-
þrýstingslækkandi lyf, astmalyf
og þvagræsilyf (þessi upptalning
er ekki tæmandi). Þeir sem þjást
af munnþurrki og taka einhver lyf
ættu að kanna hvort lyfjunum
gæti verið um að kenna því að þá
gæti verið einfalt að laga ástandið
með því að minnka skammta eða
skipta um lyf.
Stundum getur munnþurrkur
stafað af sykursýki, en henni fylg-
ir oft vökvatap vegna mikils syk-
urs í þvaginu. Einnig er talið að
munnþurrkur geti stundum átt
sér geðrænar orsakir en þá veldur
geðröskunin minnkaðri munn-
vatnsmyndun.
Ekki má gleyma því að munn-
þurrkur er einn af fylgifiskum ell-
innar. Þegar fólk eldist dregur úr
starfsemi slímhúðarkirtla og
kirtla sem framleiða meltingar-
safa, þ.m.t. munnvatn, og afleið-
ingin er þurrar slímhúðir. Einnig
veldur vökvatap, á hvaða aldri
sem er, munnþurrki og getur það
stafað af uppköstum, niðurgangi,
heitu umhverfi eða af því að of lít-
ið er drukkið af vökva.
Þeir sem eru með langvarandi
munnþurrk verða að beita ýmsum
brögðum til að gera ástandið
bærilegt og koma í veg fyrir mikl-
ar tannskemmdir sem geta fylgt
munnþurrki. Munnvatnið hreins-
ar munninn stöðugt og ef það er
ekki fyrir hendi í nægjanlegu
magni eiga bakteríur auðvelt með
að setjast á tennurnar og valda
skemmdum og einnig er aukin
hætta á sveppasýkingum í munni.
Það sem helst er til ráða er að
forðast lyf sem minnka munn-
vatnsmyndun, forðast sykur,
drekka mikið vatn og vera að súpa
á allan daginn og einnig má hafa
gagn af sykurlausu tyggigúmmíi.
Bréfritari nefnir einnig þurra
húð. Hugsanlega gætu verið
tengsl á milli munnþurrksins og
þurrar húðar en það er ekki mjög
líklegt. Þurrk á höndum og fótum
má laga með ýmsum ráðum og má
þar nefna að forðast sterkar sáp-
ur, bera á sig handáburð og nota
rakakrem eftir að farið er í bað.
Á NETINU: Nálgast má skrif
Magnúsar Jóhannssonar um
læknisfræðileg efni á heimasíðu
hans á Netinu. Slóðin er: http://
www.hi.is/~magjoh/
*Lesendur Morgunblaðsins geta spurt lækn-
inn um það sem þeim liggiir á hjarta. Tekið
er á móti spurningum á virkum dögum milli
klukkan 10 og 17 í síma 5691100 og bréfum
eða símbrófum merkt: Vikulok. Fax
5691222. Einnig geta lcscndur sent fyrir-
spurnir sfnar með tölvupósti á netfang
Magnúsar Jóhannssonar: elmag@hotma-
il.com.