Morgunblaðið - 29.07.2000, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 29. JÚLÍ 2000
FRETTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Miklar breytingar eiga sér stað f svínarækt á fslandi
Þróunin í átt
til fækkunar
og stækkun-
ar á búum
Svínarækt mun vera æði gömul búgrein
hér á landi. En á síðasta áratug eða
svo hafa orðið miklar breytingar í þeim
geira, m.a. fækkun svínabúa úr 126 í 41
frá árinu 1992 til þessa dags. Sigurður
Ægisson kannaði þá sögu nánar.
SVÍN ERU talin hafa borist til ís-
lands með landnámsmönnum og
mörg ömefni hér benda til þess að
útbreiðsla svína hafi verið töluverð
áður fyrr. Oddur Einarsson biskup
getur svína í íslandslýsingu sinni frá
því seint á 16. öld, en þau svin dóu út
á 17. öld. Ekki er vitað hvaðan sá
svínastofn kom. Þá geta Eggert Ól-
afsson og Bjarni Pálsson um það á
18. öld, að farandkaupmenn flytji
stundum inn með sér svín, en þeir
vilja ekki teija þau innlend. í lok 19.
aldar eru engin svín í landinu, en um
það leyti er farið að ræða um að flytja
þau inn til að nýta úrgang frá rjóma-
búunum.
Hinn íslenski svínastofn nútímans
rekur því ættir sínar til innflutnings
ýmissa erlendra dýra um 1930, og
eiginleg svínarækt í núverandi mynd
er talin hefjast þá, í íyrstu í mjög litl-
um einingum. I dag er svínakjöt önn-
ur stærsta kjötgreinin á íslandi, með
um 23% markaðshlutdeild; neysla
þess hefur fjórfaldast á síðustu
tveimur áratugum.
Rannsóknir á íslenska
svínastofninum
Mjög litlar eða engar upplýsingar
voru til fram að árinu 1980 um fijó-
semi íslenskra gyltna, vaxtarhraða
og fæðingarþunga grísa, kjötgæði
o.s.frv. En á árunum 1980-1983 var
byrjað á viðtækum rannsóknum á
svínastofninum og hafði slíkt ekki
verið gert með sambærilegum hætti
áður. Var nú i fyrsta sinn hægt að
leggja mat á það hvemig stofninn var
á þessum árum miðað við svínastofna
í nágrannalöndum. Sá samanburður
sýndi að svínarækt á Islandi stóð
svínarækt á Norðurlöndum langt að
baki. Vöxtur grísa var hægur, mun
lengri tíma tók að koma grísum upp í
sláturstærð á íslandi heldur en ann-
ars staðar á Norðurlöndunum og
fitusöfnun íslensku grísanna var mun
meiri. Þessar niðurstöður opnuðu
augu svínaræktenda fyrir því að um-
bóta væri þörf í íslenskri svínarækt.
Einnig var augljós þörf á víðtæku
skýrsluhaldi til að hægt væri að bæta
íslenska svínastofninn, annað hvort
með ströngu úrvali undaneldisdýra
eða með innflutningi á kynbótadýr-
um. Allt frá árinu 1984 hefur verið
lögð mikil áhersla á að koma til móts
við kröfur neytenda um fitulítið og
bragðgott svínakjöt. Svínaræktend-
ur telja að þetta hafi tekist að mestu
leyti þar eð nú teljist til undantekn-
inga að neytendur kvarti undan of
mikilli fitu í íslensku svinakjöti.
Kynbætur
nauðsynlegar
í mars 1994 flutti Svínaræktarfé-
lag Islands inn tíu norskar Land-
kynsgyltur. Eftir gotið voru 40 gylt-
ur teknar til undaneldis ásamt tíu
göltum og gutu þær á árunum 1995
og 1996. Grísina var leyfilegt að taka
úr einangrun í Hrísey og voru 642
gripir fluttir í land frá því í ágúst
1995 og fram í nóvember 1996. 120
grísir voru aldir til slátrunar en 522
notaðir til kynbóta og dreifðust á
svínabú um allt land. Innflutningur
norska Landkynsins skilaði góðum
árangri. Blendingsgrísir af norska og
íslenska kyninu uxu 20% hraðar en
hreinir íslenskir og notuðu minna
fóður, jafnframt því sem frjósemi
jókst.
Eftir margra áratuga einangrun
íslenska svínastofnsins þótti inn-
flutningur á norska Landkyninu ekki
nægjanleg breyting.
Arið 1997 var mótuð kynbóta-
stefna og ákveðið að hefja kynbætur
með nýjum svínastofnum. Gerði hin
nýja stefna ráð fyrir því að svína-
ræktin yrði byggð upp á þríblend-
ingsrækt. Grunnstofnamir yrðu
Landkyn og Yorkshire-svínastofn.
Yorkshire-stofninn yrði fluttur inn
frá Finnlandi í Einangrunarstöð
Svínaræktarfélags Islands í Hrísey
og gert var ráð fyrir að honum yrði
viðhaldið í framtíðinni með innflutn-
ingi á sæði frá Finnlandi. Þriðji
stofninn yrði svo Duroc, sem er
brúnt eða rauðbrúnt svínakyn. Dur-
oc kemur upphaflega frá Kanada en
var fluttur inn til Noregs fyrir um tíu
árum.
Móðurlínan yrði þá blendingur af
Landkyni og Yorkshire en föðurlínan
blendingur af Landkyni og Duroc,
Yorkshire og Duroc eða af hreinu
Duroc-kyni. Allt gekk þetta eftir.
Voru nú flutt inn Yorkshire-dýr
frá Finnlandi og þá komin tvö svína-
kyn á íslandi. Menn gerðu sér þó
grein fyrir því að þeir yrðu að fá Dur-
oc eða Hamshire, ef átti að fara út í
svipaða hluti og Danir voru með. Til
að uppfæra Landkynið frá 1994 voru
fengnar 5 gyltur af því kyni frá
Finnlandi og komu þær með
Yorkshire-dýrunum. Þessi tvö kyn
eru notuð frá 1997-1999 og á þeim
tíma er um 700 ásetningsdýrum
dreift inn á búin í landinu, flestum af
Yorkshire-stofninum. Hinn 19. nóv-
ember 1999 flytja menn svo inn í
landið 28 kynbótasvín frá Noregi;
þar voru 15 gyltur af norsku Land-
kyni og 2 geltir, 4 gyltur af Landkyni
sem sæddar höfðu verið með sæði úr
Duroc-göltum, 5 finnskar Yorkshire-
gyltur með fangi, og 2 geltir af Dur-
oc-kyni. Voru nú komin þrjú svína-
kyn á íslandi og þannig er staðan í
dag.
Áskrifendur
að erfðaefni
Með kynbótastarfinu hefur tekist
að auka vaxtarhraða, bæta fóðumýt-
ingu og fá þyngri en jafnframt meg-
urri sláturgrísi. Á sumum búum eru
sláturgrísirnir 35-40% þyngri en áð-
ur. Samt flokkast þeir betur vegna
þess að þeir eru kjötmeiri og meg-
urri. Fyrir þessa vinnu hlaut Svína-
ræktarfélag Islands viðurkenningu
Matvæla- og næringarfræðifélags
. , Morgunblaðið/Ámi Sæberg
Islensk svínarækt í núverandi mynd er talin hefjast um 1930.1 dag er svínakjöt önnur stærsta kjötgreinin á Is-
landi, með um 23% markaðshlutdeild; neysla þess hefur fjórfaldast á síðustu tveimur áratugum.
Kjötneysla á Norðurlöndum árið 1998
Kíló á íbúa
60-----------
50
40
30
20
10
0
a
t
I fil I
IIAAJ
lca
Nautakjöt Svínakjöt Kindakjöt Fuglakjöt
□ Danmörk || Finnland g (sland B Noregur [JSvfþjóð
íslands í október 1999, svokallað
„Fjöregg MNÍ“.
Islenskir svínabændur eru nú
orðnir áskrifendur að erfðaefni fyrir
svín frá Noregi fyrir stofnana.
Fékkst þessi áskrift með samningi
Svínaræktarfélagsins við Norsvin
International, sem er útflutningsfyr-
irtæki samtaka norskra svínabænda.
Nú er ráðgert að flytja ekki oftar inn
lifandi dýr, a.m.k. að svo stöddu,
heldur einungis sæði úr bestu göltum
í Noregi. Með því er gert ráð fyrir að
svínaræktin tryggi sér aðgang að há-
gæðaerfðaefni úr sjúkdómalausum
og heilbrigðum svínum og endumýi
þannig svínastofninn hér á landi.
Þetta er álíka og ef hrossaræktendur
í Noregi fengju skammta úr Orra frá
Þúfu. Með þessum samningi eru ísl-
and, Noregur og Finnland komin í
ræktunarsamstarf, og Svíþjóð er
einnig að ganga inn í þetta. Munu
Yorkshire-dýrin verða ræktuð í
Finnlandi, en Landkyn og Duroc í
Noregi. íslendingar eru með þessu
samstarfi komnir með fulltrúa inn í
norska ræktunarráðið og hafa þann-
ig áhrif á hvernig norsku svínin eru
ræktuð.
Fækkun og stækkun
Frá 1970 hefur þróunin í svína-
rækt hér á landi verið í átt til fækk-
unar og stækkunar á búum. I árslok
1999 voru þau 50; í dag eru þau 41.
Fjöldi svína (lífdýra) var um 4.000,
en fjöldi sláturdýra liðlega 66.000.
Heildarframleiðsla svinakjöts var
næstum 5.000.000 kg og höfðu 15
aðilar leyfi til svínaslátrunar.
„Jú, það er rétt að það hefur orðið
mjög hröð fækkun svínabúa hér á
undanförnum árum, um meira en
þriðjung á rúmum áratug," segir
Kristinn Gylfi Jónsson, formaður
Svínaræktarfélags íslands. „En
þessi rúmlega 40 svínabú sem nú eru
starfandi á íslandi framleiða 250%
meira magn en þau 130 svínabú sem
voru hér fyrir tólf árum. Um það
leyti fóru að verða dálítil vatnaskil;
þeir menn komu fram, sem ætluðu að
hafa þetta sem aðalatvinnugrein.
Áður fyrr gátu menn lifað af 25-30
gyltum, en núna verða menn að vera
með 70-100 gyltur til að hafa góðan
rekstur. Meðalbúið í dag er að nálg-
ast hundrað gyltur, stórt er með 300
og yfir. Stærsta búið er með 650 gylt-
ur.
Fækkunin varð sem sagt vegna
þess að menn sérhæfðu sig í þessari
grein og búin stækkuðu þar af leið-
andi mikið. Síðan voru margir með
mjög litla framleiðslu, sem skipti
ekki máli fyrir þá, og sem voru að
bregða búskap til að fara út í eitthvað
annað. Þannig að margt stuðlaði að
þessari breytingu. Margt bendir til
að þessi þróun haldi áfram, að búun-
um haldi áfram að fækka. Það er ekki
langt síðan við vorum 80; okkur hef-
ur fækkað um helming á um þremur
árum.“
Ekki sáttur við þróunina
Fimm stærstu búin í dag eru í
Brautarholti á Kjalarnesi, á Minni-
Vatnsleysu, Hraukbæ í Eyjafirði,
Vallá á Kjalamesi og Hýrumel í
Borgarfirði. Þessi bú eru með helm-
inginn af gyltunum, og hin 35 svína-
búin með helming.
Már Haraldsson í Háholti í Gnúp-
verjahreppi er svínaræktandi og
telst í hópi þeirra minni. Hann segist
ekki hafa verið sáttur við þróunina í
gegnum tíðina, en þessi staða núna
sé þó engin ný frétt. „Þetta er það
sem menn fyrir 10-15 árum sáu að
myndi gerast. Þá fór þessi umræða
af stað, að búin þyrftu að stækka, að
áður en margt um liði yrðu þau fá og
stór, og þar fram eftir götunum. Og
þetta hefur í raun og veru allt gengið
eftir. Á fundum með svínainnleggj-
endum hefur Sláturfélag Suðurlands
boðað þessa stefnu, að fækka og
stækka. Það eina sem e.t.v. kemur á
óvart, er að þróunin hin síðustu ár
hefur verið ívið hraðari en menn sáu
fyrir.“
Stærðarhagkvæmnin nokkur
Már er spurður að því, hvort fækk-
un og stækkun búa leiði ekki til ýmis-
konar hagræðingar.
.Auðritað er stærðarhagkvæmnin
einhver í þessu eins og öðru, en hvar
þau mörk liggja nákvæmlega er erf-
itt að festa hendur á. Það þarf t.d.
vissa stærð til að standa undir fóður-
blöndunarstöðvunum sem margir
eru komnir með núna; þetta er fjár-
festing upp á töluvert margar millj-
ónir. En svo er auðvitað ýmislegt í
umhverfinu sem hefur stutt þetta.
Þessir stærri aðilar hafa fengið tölu-
vert forskot; þeir hafa t.d. fengið
meiri afslætti á fóðri, sem er kannski
„eðlilegt“. Þeir hafa líka haft töluvert
sterka stöðu gagnvart sláturleyfis-
höfunum með að losna við afurðir
sínar, en hafa þar leikið tveimur
skjöldum, sumir hverjir; þeir hafa
lagt inn hjá þessum stóru sláturleyf-
ishöfum, eins og t.d. Sláturfélagi
Suðurlands, sem ég skipti sjálfur við,
hluta af framleiðslu sinni, en svo
selja þeir hinn hlutann í beinni sam-
keppni og hafa tök á markaðnum
með þessu.“
Einhverjir étnir í viðbót
En hvernig skyldi Már sjá fyrir
sér þróunina á næstu árum?
„Það endar auðvitað með því að
það verða einhverjir étnir í viðbót,
langflestir hinna smæstu. Það getur
verið að það skrimti einn og einn á
einhverri sérstöðu, en það þarf tölu-
vert mikla sérstöðu til að þessir litlu
sleppi og nái að keppa við þetta verð.
Svo er þetta vitanlega spurning um
löggjafarvaldið og almenning, hvað
þeir koma til með að gera. Ætla þeir
að láta þetta þróast alveg stjómlaust,
eða hvað? Það eru nú þegar ýmis við-
vörunarmerki komin fram, eins og
t.d. í umhverfismálunum. Það er allt
of mikið einblínt á að keyra niður
verðið á kostnað umhverfis og félags-
legra þátta. Þetta er nánast trúar-
atriði hjá sumum.
Nú eru tvö mjög stór svínabú inn-
an borgarmarkanna og eins og menn
vita hefur komið þar upp smá nún-
ingur í þessum efnum. Þetta eru
hlutir sem margir telja að þurfi að
taka mun fastar á, og ég held að það
hljóti að verða gert í framtíðinni."