Morgunblaðið - 29.07.2000, Blaðsíða 24

24 LAUGARDAGUR 29.
Meðganga
Nýtt rafpróf segir til
um hríðimar
Mannlíf
Hjónabandið sagt
vanmetinn heilsuvaki
JÚLÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Öldrun
Heilann má styrkja
með ýmsu móti
Rannsóknir sýna að bregðast má við minnistapi og andlegri hnignun
Heilinn þarfnast
þjálfunar ekki
síður en vöðvar
Washington. AP.
HEILINN er líkastur vöðva; ef hann er ekki
notaður rýrnar hann.
Sífellt fleiri rannsóknir vísindamanna gefa
til kynna að lélegt minni og minni andleg
árvekni séu ekki óhjákvæmilegir fylgifiskar
aldursins. Og fólk getur gert ýmislegt til að
„verja og vemda heilann" ef svo má að orði
komast eða öllu heldur heilastarfsemina.
Aldrei of seint að byrja
Svo virðist sem andleg iðja sé algjörlega
nauðsynleg í þessu viðfangi. Þetta ferli hefst
strax í bamæsku þegar foreldrar lesa fyrir
afkvæmi sín og yfir allan vafa er hafið að
andleg árvekni á efri ámm er tengd menntun.
Hins vegar segja vísindamenn að það sé aldrei
of seint að „koma heilastarfseminni í form“
með andlegum æfingum.
Eldri borgarar mega hins vegar ekki gleyma
líkamshulstrinu alveg. Lélegt minni er tengt
hjartveiki, sykursýki og óhollu mataræði. Við
þessum ógnum geta allir bragðist með
heilbrigðum lifnaðarháttum.
Vísindamenn telja jafnvel að menn geti eflt
vamir sínar gegn sjúkdómum á borð við alz-
heimer með andlegri áreynslu og líkamsæfmg-
um. Þetta er að vísu umdeilt mjög en dr. Amir
Soas, sem starfar við læknadeild Cleveland-
háskóla, segir að fólk, sem tilheyrir ættum þar
sem alzheimer sé algengur, geti ýmislegt gert
til að efla vamir sínar gegn þessum vágesti
áður en það tekur að reskjast. Þessi ráð eigi
einnig við um alla þá sem þjálfa vilji heilann
ekki síður en skrokkinn.
Lesið, lesið, lesið
„Lesið, lesið og lesið,“ segir dr. Soas. „Leys-
ið krossgátur, dragið fram manntaflið eða
Skraflið. Lærið erlend tungumál eða takið upp
nýtt áhugamál. Gerið allt það sem krefst starf-
semi hugans og þar með heilans," segir hann.
Hann varar ennfremur við athæfi sem hafi
hið gagnstæða í för með sér. „Minnkið
sjónvarpsgláp. Þegar horft er á sjónvarp fer
Ný verkefni og áhugamál halda huganum í formi. Associated Press
heilinn í hlutlausan gír,“ segir dr. Soas og bæt-
ir við að vísindamenn við Cleveland-háskóla
hyggist nú rannsaka tengsl sjónvarpsnotkunar
og alzheimer-sjúkdómsins. Kannað verði hvort
þeir sem horfa mikið á sjónvarp séu frekar í
hættu en aðrir á að fá þennan illvíga sjúkdóm.
Nýjar rannsóknir á heilanum hafa gjör-
breytt þeirri mynd sem menn höfðu áður af
starfsemi hans. Nú er vitað að heilinn endur-
nýjar sig með ýmsum hætti og að mótun hug-
arstarfseminnar lýkur ekki á bamsaldri. Að
auki hefur aðlögunarhæfni heilans reynst mun
meiri en áður var talið.
Kannanir hafa leitt í Ijós að fólk sem hefur
litla menntun er í meiri hættu en hinir mennt-
uðu þegar alzheimer-sjúkdómurinn er annars
vegar. Hins vegar er hér ekki aðeins um form-
lega menntun að ræða. Svo virðist sem lestrar-
venjur á milli 6 og 18 ára aldurs geti ráðið
miklu um hvemig heilastarfsemi viðkomandi
verður háttað mörgum áratugum seinna.
Þessar niðurstöður hafa því getið af sér eft-
irfarandi kenningu: Heilinn líkist um margt
vöðva. Hann þarf að fá verkefni þegar viðkom-
andi er ungur að áram til að hann geti byggt
upp „andlegan forða“ eða „heilastyrk“ til að
mæta þeirri rýmun sem verður þegar einstak-
lingurinn tekm- að reskjast.
REUTERS
Hdfíð sýnist best í kaffidrykkju eins og flestu öðru.
Hvað er liðagigt?
Mikil
kaffi-
drykkja
tengd
liðagigt?
New York. Reuters.
SVO virðist sem fólk er drekkur
mikið af kaffi fái frekar liðagigt en
þeir sem teljast til hófsemdar-
manna að þessu leyti. Þessi er nið-
urstaða rannsókna sem vísinda-
menn í Finnlandi gerðu opinberar í
vikunni.
í rannsókn sem dr. Maarku
Heliovaara gerði ásamt félögum
sínum er starfa við Finnsku heil-
brigðisstofnunina í Helsinki kom
fram að þeir sem drekka fjóra bolla
eða meira af kaffi á degi hverjum
vora tvöfalt líklegri til að fá liða-
gigt en aðrir. Grimmir kaffi-
drykkjumenn, þeir sem drekka 11
bolla eða meira á dag, era, sam-
kvæmt finnsku rannsókninni, í 15
sinnum meiri hættu en þeir sem
gæta hófs í þessu efni.
Liðagigt leggst fremur á konur
en karla og hennar verður yfirleitt
vart á aldrinum 36 til 50 ára. Talið
er að reykingar, blóðfitumagn,
ofeldi og ýmsir aðrir þættir er
varða mataræði fólks geti aukið lík-
ur á að menn fái þennan sjúkdóm.
Rannsókn finnsku vísindamann-
anna var víðtæk, tók til 19.000 heil-
brigðra karla og kvenna og náði yf-
ir 15 ára tímabil. Niðurstaða þeirra
er sú að þessar rannsóknir réttlæti
þá tilgátu að kaffineysla sé á ein-
hvern hátt orsakatengd liðagigt.
Hins vegar sé ekki ljóst hvers
vegna þetta efni hafi þessi áhrif.
Þeir telja hins vegar hugsanlegt
að efnið óþekkta í kaffinu sem
tengist liðagigt hverfi úr því við
síun en þeir sem þátt tóku í rann-
sókninni drakku almennt ósíað
kaffi sem naut mikilla vinsælda í
Finnlandi á áram áður en heyrir nú
sögunni til.
Tenglar
Annals of the Rheumatic Dis-
eases:
http://ard.bmJjournals.com/
Liðagigt eða iktsýki einkennist af
því að liðir líkamans bólgna upp
en mismargir í einu og getur
þetta bólguástand leitt til þess að
liðbijóskið eyðileggist. Sömuleið-
is geta komið skemmdir í bæði
beinið undir liðbijóskinu og
liðpokann í kring.
Helstu einkenni eru morgun-
stirðleiki, verkir, liðbólgur og
minnkuð hreyfigeta. Iktsýki er
svokallaður fjölkerfasjúkdómur,
þ.e. sjúklingurinn fær oft ein-
kenni frá öðrum líffærum og vefj-
um líkamans.
Um það bil 0,5-1% af öllum
fullorðnum íslendingum þjást af
iktsýki þ.e. 1500-2500 íslending-
ar era með sjúkdóminn og um 160
manns veikjast af iktsýki árlega.
Þrisvar sinnum fleiri konur en
karlar fá sjúkdóminn og þá oftast
á aldrinum milli 30 og 50 ára. Oft-
ast leiðir iktsýki til þess að við-
komandi liðir aflagast og stirðna
og missa þannig hreyfigetu sína.
Sjúkdómurinn er ólæknanleg-
ur en hægt er að seinka fram-
gangi hans og halda honum svo-
lítið í skefjum með þverfaglegri
samvinnu sérfræðinga.
Orsök iktsýki er óþekkt. Það er
líklegt að ýmsir utanaðkomandi
þættir eigi hér hlut að máli hjá
fólki sem af einhveijum ástæðum
er sérlega móttækilegt (t.d. sterk
fjölskyldusaga, þ.e. erfðaþáttur).
Einkenni
• Liðverkir: Á fyrstu stigum
sjúkdómsins eru hvíldarverkir
þegar sjúkdómurinn er í virk-
um fasa. Síðar meir fer svo að
bera meir á liðverkjum við all-
ar hreyfingar sem má þá rekja
til skemmda sem eru komnar í
liðbijóskið.
• Stirðleiki: Eitt aðaleinkenni
iktsýki er morgunstirðleiki
sem verður vegna vökvasöfn-
unar í og kringum liðina þegar
þeir hafa verið í hvfld yfir nótt-
ina. Þessi stirðleiki minnkar
svo þegar líður á daginn þegar
þessi vökvi rennur af við
hreyfingar liðanna.
• Hindruð hreyfigeta: Orsakast
bæði af verkjum og bólgu í lið-
unum sem og skemmdum sem
hafa orðið á liðbrjóskinu og
liðpokanum.
• Almenn einkenni: Margir liða-
gigtarsjúklingar þjást af
þreytu og slappleika. Stundum
eru þeir með smáhitavellu,
einkum ef sjúkdómurinn er i
virkum fasa. Allir liðir líkam-
ans geta orðið fyrir barðinu á
iktsýki. Sjúkdómurinn fer oft-
ast rólega af stað þar sem
áðurnefnd einkenni þróast á
vikum eða mánuðum lið íyrir
lið. í færri tilfellum kemur
sjúkdómurinn skyndilega og í
enn öðrum byija einkennin í
aðeins einum lið.
Einkennin eru mismikil og
ganga í bylgjum með góðum
og slæmum tímabilum. í
einstaka tilfellum virðist
sjúkdómurinn leggjast alveg í
dvala.
• Nánará Netinu:
www.netdoktor.is