Morgunblaðið - 21.10.2000, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 21. OKTÓBER 2000
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
AP
Chandrika Kumaratunge, for-
seti Sri Lanka, heilsar nýrri rík-
isstjórn landsins í Drottningar-
húsinu í Colombo í fyrradag.
Sprengjuárás
á Sri Lanka
Stjórnar-
kreppu
afstýrt
Colombo. Reuters.
AÐ MINNSTA kosti 23 særðust
þegar meintur liðsmaður skæruliða-
hreyfingar tamflskra aðskilnaðar-
sinna á Sri Lanka réð sér bana í
sprengjuárás í miðborg Colombo í
gær. Nokkrum minútum síðar sóru
ráðherrar nýrrar samsteypustjórn-
ar embættiseið eftir að forsetinn
hafði afstýrt stjórnarkreppu.
A fimmtudag var blaðamaður,
sem starfað hefur m.a. fyiir BBC,
myrtur er vopnaðir menn réðust inn
á heimili foreldra hans í borginni
Jaffna, nyrst á Sri Lanka en í norð-
urhéruðunum eru helstu vígi að-
skilnaðarsinna úr þjóðarbroti Tam-
fla. Talsmenn mannréttindahópa og
stjórnarandstæðinga fordæmdu
hart verknaðinn. Samtök um frjálsa
fjölmiðlun í landinu sögðust hafa
grun um að Lýðræðisflokkur Eel-
ams-þjóðarinnar (EPDP), sem er er
ein af hreyfingum Tamfla, hefði átt
þátt í morðinu en leiðtogi hennar,
Douglas Devananda, tók við emb-
ætti ráðherra fjölmiðlunar á fimmtu-
dag. Er hann fyrsti maðurinn úr röð-
um fyrrverandi uppreisnarmanna
Tamíla sem hefur tekið við
ráðherraembætti í landinu frá því að
uppreisnin hófst fyrir um tveim ára-
tugum.
Samráðherrar Devananda vörðu
hann og sögðu að hann og sögðu
ekki koma til greina að hann hefði
átt nokkurn þátt í tilræðinu.
Að minnsta kosti 40 manns biðu
bana í sprengjuárásum tamflskra
aðskflnaðarsinna fyrir þingkosning-
arnar á Sri Lanka í vikunni sem leið.
Barátta þeirra fyrir sjálfstæðu ríki
Tamfla hefur kostað um 61.000
manns lífið frá árinu 1983. Meirihluti
íbúa eyríkisins er úr röðum Sinhala.
Bróðir forsetans
kjörinn þingforseti
Chandrika Kamaratunga forseti
sór 42 ráðherra í embætti, meira en
helmingi fleiri en í fyrstu
samsteypustjórn forsetans 1994. Ut-
lit var fyrir að ekki yrði hægt að
mynda stjómina vegna deilu í sam-
starfsflokki Þjóðarbandalagsins,
flokki forsetans, um skiptingu ráðu-
neyta, en forsetanum tókst að leysa
deiluna og afstýra stjórnarkreppu.
Bróðir Kamaratunga, Anura
Bandaranaike, sem hefur troðið
illsakir við forsetann, var kjörinn
forseti þingsins án mótframboðs í
fyrradag. Bandaranaike gekk úr
Þjóðarbandalaginu eftir að hafa orð-
ið undir í valdabaráttu við systur
sína og gekk til liðs við stærsta
stjórnarandstöðuflokkinn. Móðir
þeirra, Sirimavo Bandaranaike, sem
varð íyrsta konan til að gegna emb-
ætti forsætisráðherra í heiminum
fyrir 40 árum, lést af völdum
hjartaáfalls eftir að hafa greitt at-
kvæði í þingkosningunum.
Er friðarferli Israela o g
Palestmumanna lokið?
Hið stríðskennda
ástand í Mið-Austur-
löndum er bein afleiðing
friðarumleitana síðustu
ára, segir Magnús
Þorkell Bernharðsson í
grein sinni.
AUNDANFÖRNUM vik-
um hafa borist skelfileg-
ar fréttir frá botni Mið-
jarðarhafs. Hin átakan-
lega mynd af hinum örvænt-
ingarfulla palestínska dreng í fangi
föður síns sem lést í kúlnahríð ísr-
aelska hersins og hin hörmulega at-
burðarás í Ramallah þar sem tveir
Israelar voru barðir til dauða af pal-
estínskum múg, segja meira en
mörg orð um það hatur sem ríkir á
milli þessara þjóða. Þessar svip-
myndir minna á og vekja spurning-
ar um hvort að diplómatísk lausn sé
möguleg í þessari erfiðu stöðu og
hvort þessar þjóðir muni yfir höfuð
nokkurn tíma lifa í sátt og sam-
lyndi.
Atburðir síðustu vikna mörkuðu
kaflaskipti í samskiptum þessara
þjóða. Þegar þessir atburðir eru
metnir í sögulegu ljósi er ofbeldið
og grimmdin nú á allt öðru stigi en
áður og nær til víðtækari hóps. Hin-
ar hörkulegu aðgerðir ísraelska
hersins voru langtum óvægnari en
til dæmis þegar þeir stóðu frammi
fyrir svipuðum mótmælum Palest-
ínumanna, í hinni svokölluðu Intif-
ada-uppreisn á hernumdu svæðun-
um á árunum 1987-1991. Að þessu
sinni voru viðbrögð ísraela ekki í
neinu samhengi við aðgerðir Palest-
ínumanna og mun ómanneskjulegri
en ástæða var til. Hinn óhugnanlegi
fjöldi fólks, mestmegnis Palestínu-
menn, sem hefur látið lífið í þessum
átökum, og hin örvæntigarfullu og
stjórnlausu viðbrögð Palestínu-
manna sýna að samskipti þjóðanna
eru á villigötum og hið svokallaða
friðarferli er gjaldþrota. Þetta
stríðskennda ástand nú er, í raun,
bein afleiðing friðarviðræðnanna
sem hafa átt sér stað undanfarinn
áratug, eins mótsagnarkennt og
það kann að hljóma.
Heimsókn Sharons
var olía á eldinn
Vissulega má skella skuldinni á
báða aðila að þessi átök þróuðust
eins og raun bar vitni, því að sjaldan
veldur einn þá tveir deila. Hinsveg-
ar má spyrja sig sem svo af hverju
Ehud Barak, forsætisráðherra
ísrael, leyfði Ariel Sharon, fyrrum
varnarmálaráðherra, og einum
helsta leiðtoga Likud-flokksins, að
heimsækja hina helgu staði í Jerú-
salem. Margir telja að þessi heim-
sókn hafi verið sem olía á eld, og
orðið kveikjan að átökum síðustu
vikna. Sharon, sem stjórnaði áras
ísraela í Líbanon 1982
þar sem Israelar m.a.
stunduðu fjöldamorð í
flóttamannabúðum Pal-
estínumanna, er pers-
ónugervingur alls hins
versta í ísraelsku samfélagi að mati
araba. Auk þess hefur hann verið
gjörsamlega andsnúinn viðræðum
við Palestínumenn yfir höfuð og
harðlega mótmælt að Jerúsalem
eigi nokkurn tíma að vera samn-
ingsatriði á milli þessara þjóða.
Hann gagnrýndi Barak kröftuglega
þegar Barak bauð Yasser Arafat
hluta Austur-Jerúsalem í viðræðum
þeirra í Camp David. Þess vegna
var heimsókn Sharon til helgu
svæðanna í Jerúsalem túlkuð af ar-
öbum sem bein yfirlýsing þess efnis
Reuters
Meðlimir Fatah-hreyfingar Palestínumanna beina byssum að táknræn-
um líkkistum í fánalitum fsraels og Bandaríkjanna í mótmælum á Gaza.
Samningar síð-
ustu ára á veik-
um grunni
að ísraelar ættu alla Jerúsalem og
þar með talið hin helgu svæði músl-
ima og kristinna í borginni. Eins og
við mátti búast, mótmæltu Palest-
ínumenn þessari heimsókn Sharon
með því að kasta steinum í gyðinga
og þar með hófst skriðan.
Vissulega hefði Barak mátt vita
að heimsókn Sharon myndi draga
dilk á eftir sér. Sannarlega hefði
Arafat getað reynt betur að
stemma stigu við mótmælum Pal-
estínumanna og sömuleiðis hefði
Barak átt að tilskipa mannúðlegri
viðbrögð hersins en raun bar vitni.
En úr því sem komið er, er það
tilgangslaust og alls ekki vænlegt
til árangurs að velta fyrir sér hvor
hafi rangt eða rétt fyrir sér. Hingað
til hefur það einmitt verið sú spurn-
ing sem hefur einkennt samskipti
þessara þjóða, nefnilega hver á rétt
á þessu tiltekna landi, hver hafi
gert rétt í ákveðinni stöðu, og
hvernig megi réttlæta, og hefna,
ranglætisins sem hefur átt sér stað
hjá báðum aðilum. Og þessi hugsun,
sem á sér rætur í fornri ættbálka-
heimspeki sem fyrirskipar auga
fyrir auga og tönn fyrir tönn, er
ekki líkleg til þess að mynda heil-
steyptan grunn að nútímalegum
heilbrigðum og friðsamlegum sam-
skiptum, þar sem þjóðirnar virða
hvor aðra og líta á sig sem efna-
hagslega og menningarlega jafn-
ingja.
Róttækar áherslu-
breytingar nauðsynlegar
Til að koma á raunverulegum
friði fyrir botni Miðjarðarhafs er
nauðsynlegt að gera róttækar
áherslubreytingar á hinu svokall-
aða friðarferli. Eins og atburðir síð-
ustu viku sýna hafa allar
viðræður síðustu ára og
allir þeir samningar sem
hafa verið undirritaðir
verið reistir á mjög veik-
um og viðkvæmum
grunni. í ágústmánuði sl. skrifaði
undirritaður grein í Morgunblaðið
um Camp David viðræðurnar er
nefndist „Stund milli stríða". Þar
var lögð áhersla á að sýndar-
mennska hafi einkennt þessar frið-
arviðræður og að þær hafi verið
framkvæmdar fyrst og fremst til að
uppfylla óskhyggju Vesturlandanna
frekar en að byggjast á forsendum
stjórnmála Mið-Austurlanda.
I öllum umræðum um ástandið
fyrir botni Miðjarðarhafs verður að
hafa í huga að þrátt fyrir margvís-
legar yfirlýsingar er það ekki endi-
lega einlægur vilji hjá stjórnmála-
mönnum þessara þjóða, eins og
staðan hefur verið, að koma á raun-
verulegum friði. Hinir ýmsu leið-
togar Palestínumanna hafa til
dæmis túlkað aukna sjálfstjórn Pal-
estínumanna sem ávísun á að auka
eigin velferð og eigið ríkidæmi frek-
ar en þjóðarinnar. Spilling og bruðl
hefur einkennt stjórn Palestínu-
manna og þessir aðilar hafa því
hagnast persónulega á þessu
ástandi.
Fyrir utan Israel, eru öll ríki á
þessu svæði ólýðræðisleg; flestum
er stjórnað af sterkum einræðis-
herrum. Slíkir leiðtogar, eins og
Muammar Gaddafi, Saddam Huss-
ein og jafnvel Hosni Mubarak, hafa
náð að ríkja lengi og stjórna sínum
löndum af festu og ákveðni. Þeir
hafa notið þess að vera í stríðs-
ástandi því það hefur gulltryggt
áframhaldandi stjórn þeirra, upp-
byggingu hersins á kostnað ann-
arra stofnana, og lagt stein í götu
lýðræðislegra umbóta. Hafa ber í
huga að á síðustu 40 árum hafa ekki
verið nein teljandi stríð milli
tveggja lýðræðislegra þjóða. Það
leiðir líkum að því að því fyrr sem
ríki Mið-Austurlanda verða lýðræð-
isleg í stjórnarháttum því fyrr mun
friður komast á.
Mikil áhersla á styrk hersins
Þótt Israel sé lýðræðisríki að
hætti Vesturlanda og hafi átt leið-
toga sem lýst hafa yfir friðarvilja í
eyru Vesturlanda hafa þeir ekki
fylgt því eftir á trúverðugan hátt.
Israelar hafa grætt á stríðsástand-
inu því þeir hafa náð að réttlæta
uppbyggingu öflugs hers og notið
til þess arna stórkost-
legs fjárstuðnings
Bandaríkjanna. Israelar
eru ekki einungis með
langsterkasta herinn í
Mið-Austurlöndum, þó
víðar væri leitað, heldur eru meðal-
tekjur þeirra töluvert hærri en hjá
nágrannaríkjunum. Margir Israel-
ar telja því að þeir hafi mestu að
tapa ef núverandi stöðu verði
breytt. Sérstaklega hafa flokkar
strangtrúaðra gyðinga vaxið veru-
lega á síðustu árum og áhrif þeirra
á stjórnmálaumræðu í ísrael eru
töluverð. Slíkir hópar eru algerlega
á móti því að gefa eftir neitt land til
Palestínumanna.
Frá stofnun ísrael 1948 hefur
áherslan í ísrael verið í þá átt að ör-
Palestínumenn
sjá lítinn
árangur
yggi þjóðarinnar væri best tryggt
með sterkum her. En hægt er að
stuðla að öryggi með öðrum hætti
en með uppbyggingu hernaðar-
máttar. í þessu tilfelli mættu friðar-
samningarnir sem undirritaðir voru
í Evrópu við endalok seinni heims-
styrjaldarinnar vera til ákveðinnar
fyrirmyndar. Þá sömdu stríðandi
þjóðir um frið sem leiddi til lang-
varandi friðar í Vestur-Evrópu.
Þjóðirnar fengu fjárhagslegan
stuðning (Marshall-aðstoðina) til að
koma á traustum stofnunum í sín-
um löndum. Þessar þjóðir treystu
böndin með því að fjárfesta í lönd-
um hver annarrar og auka til muna
menningarleg og félagsleg tengsl.
Ríkin líta á sig sem jafningja sem
virða stöðu hvert annars og reyna
nú eftir fremsta megni að gera
landamærin sín óþörf.
í stað þess að leggja alla áherslu
hvar landamæri eigi að liggja fyrir
botni Miðjarðarhafs ættu Vestur-
landabúar frekar að stefna að því,
þegar til lengri tíma er litið, að gera
landamæri einnig óþörf á þessu
svæði. Aður en slíkt verður væn-
lægt þarf að auka til muna efna-
hagslega velsæld á þessu svæði og
efla uppbyggingu lýðræðislegra
stofnana og hugarfars. Vissulega er
þetta langtímaverkefni, en hatrið er
slíkt á þessu svæði og deilan svo
flókin að það er útilokað að úr ræt-
ist á einni nóttu og með einu penna-
striki. Hafa ber í huga að það tók
sinn tíma fyrir friðinn í Vestur-
Evrópu að komast á traustan
grundvöll. Þangað til að ísraelar og
Palestínumenn líta á sig sem jafn-
ingja og fjárfesta í hagkerfum og
menningu hvorir annarra er ekki
líklegt að friður muni ríkja á þessu
svæði. Hér gætu því Vesturlöndin
komið til sögunnar enda eigum við
fjármagn, þekkingu, og reynslu til
að byggja upp ríki sem gætu fylli-
lega staðið á eigin fótum og tekið
virkan þátt í hinu alþjóðlega hag-
kerfi. Hingað til hefur öll áherslan
verið að fá þessar þjóðir til að skrifa
undir samninga. En ef það er ekki
fjárhagslegur og menningarlegur
grundvöllur fyrir friði, eins og stað-
an er nú, eru allar samningatilraun-
ir til lítils.
Eftir að hafa tekið þátt í þessu
svokallaða friðarferli í næstum tíu
ár sjá Palestínumenn tiltölulegan
lítinn árangur. Svæði þeirra eru
enn hernumin, þeir eru ekki enn
sjálfstæð þjóð, og þeir eru enn und-
ir járnhæl Israela sem geta lokað
hernumdu svæðunum að vild og
stjórnað að mestu leyti hvað og
hver fer út og inn. Það þarf að sann-
færa Palestínumenn um að sam-
vinna við Vesturlöndin og Israel sé
mun vænlegri leið til árangurs en
að beita ofbeldisfullum aðgerðum.
Nú vex til dæmis Hizbollah-samtök
sjíita í Suður-Líbanon fiskur um
hrygg. Þessi samtök sem og Ham-
as, sem er öfgahópur palestínu-
manna, telja að árangur hafi aðeins
náðst vegna þess að þeir stunduðu
hryðjuverk. Meðan að óbreytt
ástand ríkir munu áhrif þessara
samtaka aukast til muna
ef Palestínumenn sjá
ekki neinn annan kost í
baráttu sinni við ísrael.
Palestínumenn til-
kynntu að þeir myndu
lýsa yfir sjálfstæði Palestínumanna
13. september en því hefur nú verið
frestað um óákveðinn tíma. íslend-
ingar hafa oftast verið með þeim
fyrstu til að viðurkenna ný ríki, til
dæmis Eystrarsaltslöndin og ríkin
á Balkanskaga. Nú er spurning
hvað íslensk stjórnvöld gera þegar
Palestínumenn leggja drög að því
að lýsa yfir sjálfstæði.
Höfundur kennir sögu Mið-Austur-
landa við Hofstra University í
New York.