Morgunblaðið - 19.12.2000, Page 44

44 ÞRIÐJUDAGUR 19. DESEMBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Þjóðarsálin
og sauðkindin
BÆKUR
Þjððfræði
ÍSLENSKA
SAUÐKINDIN
eftir Jón Torfason og
Jón Viðar Jónmundsson.
174 bls. Bókaútg.Hofi.
Prentun: Grafík. 2000.
GUÐNI Ágústsson landbúnaðar-
ráðherra fylgir bók þessari úr hlaði.
»Ekkert er jafn nátengt íslenskri
þjóðarsál,« segir hann. Ekki mun
það ofmælt. Hann nefnir íslenska
forystuféð sem er einstakt meðal
sauðfjárstofna veraldar. Og hann
minnir á dilkakjötið sem er ein af úr-
valsafurðum íslensks landbúnaðar.
Nú er raunar hætt að minnast á
dilka. Orðið skilst ekki lengur, hvorki
merking þess né uppruni. Þess í stað
er talað um lambakjöt sem er ekki
beint enskusletta en samt notað fyrir
áhrif frá enskunni. Dilkur er lamb
sem sýgur móður sína, skylt diet á
ensku. En Guðni segii- fleira. Meðal
annars upplýsir hann að í Bandaríkj-
unum og Kanada búi um sextíu
bændur með íslenskt fé, hafi með sér
samtök og stundi kynbætur í sam-
ráði við sérfræðinga hér á landi.
Að loknu ávarpi ráðherra fer svo
saga sauðfjárins aldimar í gegnum.
Landnámsmenn fluttu með sér öll
sín húsdýr, þar með talið sauðféð. í
fyrstunni hugðust þeir búa hér með
sama hætti og þá tíðkaðist í Noregi.
Til dæmis hófu þeir strax að reka bú-
smalann til selja þar sem unnið var
úr málnytinni yfir sumartímann. I
Noregi háttaði víða svo til að slíkt var
óhjákvæmilegt. Hérlendis gerðist
þess óvíða þörf. Eigi að síður hélst
hér öldum saman einhver selja-
búskapur að sögn höfunda. Vetrar-
forðinn - smjör og skyr - var unninn
úr sauðamjólkinni. Fært var írá um
allt land þar til er fráfærur lögðust
alveg niður um 1900. Graslömbin,
sem færð voru frá, uxu
afarhægt og voru því
engan veginn hæf til
frálags að hausti. Þess
vegna voru sauðir aldir.
Þeim var slátrað
tveggja til fjögurra
vetra. Hallgrímur í
Hvammi í Vatnsdal
segir frá því er hann
gisti hjá Bjarna bónda í
Vigur haustið 1948
vegna fjárskiptanna.
Bjami bóndi ól sauði
sem þá var orðið mjög
fátítt. Hallgrími tjáði
hann »að sér fyndist
hann ekkert kjöt hafa
að leggja til heimilisins
ef hann hefði ekki sauðakjöt.« Frá-
færumar, eins og raunar flestallir
búskaparhættir fyrri tíðar, útheimtu
vinnu margra handa. Allt hlaut það
að breytast þegar fækkaði í sveitun-
um. Bændastéttin gat ekki keppt við
sjávarútveginn um vinnuafl.
Þrisvar sinnum var nærri sauð-
fjárstofninum höggvið vegna sjúk-
dóma sem hingað bámst með inn-
flutu búfé, síðast með
karakúlhrútunum sem bám með sér
mæðiveikina í upphafi fjórða áratug-
arins. Ekki bætti það þjóðarhag í
kreppunni.
íslenski sauðfjárstofninn er sem
fyrr segir frá Noregi kominn eins og
annar bústofn í landinu. Með ald-
anna rás hefur hann aðlagast um-
hverfinu. Hann er fádæma þraut-
seigur, ratvís og harðgerður og gæti
sem best lifað hér villtur. Það sann-
aðist á villifénu sem gekk í Núps-
staðaskógi og á Eystraíjalli og höf-
undar greina frá. Það varð flest um
hundrað talsins á sjöunda tug 19.
aldar að því er þeir telja. Því miður
var það að lokum fellt og stofninum
eytt.
Síðustu árin hefur andað köldu í
garð sauðkindarinnar. Henni er
kennt um uppblástur og gróðureyð-
ing. Höfundar telja að það sé mjög
orðum aukið. Dilkakjötið er sjaldan á
matseðli í löndum þeim
sem Islendingar
ferðast mest til og telja
til fyrirmyndar. Þess
vegna þykir það ekki
lengur nógu fínt! Það
er þó hreinasta og
ómengaðasta afurð
sem völ er á hérlendis.
Ullin, sem skýldi þjóð-
inni fyrir næðingum
aldanna, þykir gróf og
nýtist ekki með sama
hætti og fyrrum. Það er
dapurleg sjón að sjá ær
á afrétti draga á eftir
sér reyfið. Oft er kvart-
að um verð á landbún-
aðarafurðum þótt þær
séu sífellt að lækka í verði. Pólitísk
staða bændastéttarinnar var lengi
vel afar sterk en er nú orðin að sama
skapi veik. Menn, sem mark er tekið
á, hafa jafnvel krafist þess að íslend-
ingar hættu með öllu að framleiða
búvörur. Þeir virðast ekki hugsa til
þess að þjóð, sem engin fi’amleiðir
matvælin, getur hvenær sem er verið
í óvæntum háska stödd.
Höfundar minna á að fyrst eftir
landnám hafi nautgriparækt verið
hér mun meiri en síðar varð. Þegar
bændur tóku að kynnast gögnum og
gæðum landsins hafi þeir fækkað
nautpeningi en fjölgað sauðfénu.
Þannig urðu smám saman til þeir bú-
skaparhættir sem íslendingar
bjuggu við allar götur síðan, allt til
miðrar 20. aldar.
Þessi bók þeirra Jónanna styðst
við sagnfræðina og náttúruvísindin
en er fyrst og fremst þjóðfræðirit.
Textinn er aðgengilegur og efninu
skipulega fyrir komið. Með prýðis-
góðum litmyndum af ám og hrútum
eru útskýrð heiti á litarafbrigðum og
hornalagi. Prentvillur eru óþarflega
margar, reyndar allt of margar, þar
með talin ein í stuttu ávarpi landbún-
aðarráðherra. Það er ekki nógu þjóð-
legt!
Erlendur Jónsson
Jón
Torfason
Ævi brautryðjanda
BÆKUR
Æ v i s a g a
MAGNÚS ORGANISTI
BARÁTTUSAGA
ALÞÝÐUMANNS
Eftir Aðalgeir Kristjánsson.
Almenna útgáfan, Reykjavík,
2000, 248 bls.
DR. AÐALGEIR Kristjánsson,
sem margar góðar bækur hefur
skrifað, hefur nú tekið sér fyrir
hendur að grafa úr gleymsku ævi-
feril merks manns. Það er Magnús
Einarsson brautryðjandi tónlistar-
lífs á Akureyri.
Magnús Einarsson var Þingey-
ingur, fæddur 18. júní 1848 á Björg-
um, nyrsta bæ í Kaldakinn. Sjö ár-
um síðar andaðist móðir Magnúsar
og var hann lengstaf eftir það - uns
hann komst til fullorðinsára - nið-
ursetningur eða hreppsómagi á
ýmsum bæjum þar nyrðra. Mennt-
un hlaut hann að sjálfsögðu litla sem
enga, en árið 1875 tókst honum að
bjjótast í því að læra smávegis á
orgel og gerðist organisti við Ak-
ureyrarkirkju. Þá var hann orðinn
27 ára gamall. Eftir það var hann
vígður tónlistinni. Vai-ð hann sér tví-
vegis úti um meira nám. Umsvif
hans jukust. Auk organistastarfa í
kirkjunni, stundaði hann söng-
kennslu í bamaskólanum, á Möðru-
völlum og síðar í Gagnfræðaskólan-
um á Akureyri, kenndi orgelleik og
söng einkalega, stjómaði kórum og
lúðrasveit og var yfirleitt lífið og sál-
in í tónlistarlífi á Ákureyri. Hann fór
meira að segja með
karlakór sinn, Heklu, í
mikla söngför til Nor-
egs. Var það fræg ferð
og hápunktur á ferli
Magnúsar.
Öll vom störf Magn-
úsar að tónlistarmálum
svo illa launuð að hann
þurfti jafnframt að
vinna erfiðisvinnu.
Lengi vel átti starfsemi
hans litlum skilningi að
mæta hjá bæjaryfir-
völdum, svo að ekki sé
meira sagt. Þessi fyrr-
um hreppsómagi og
vinnumaður taldist
varla til „betri“ borgara
hins mjög svo stéttskipta samfélags.
Ekki bætti úr að hann var á köflum
nokkuð drykkfelldur og hefur þá
sennilega eitthvað vantað upp á fín-
heitin. Það var ekki fyrr en á síðustu
ámm, sem Magnúsi var sýndur sá
heiður og virðing sem honum bar.
Og sjálfsagt hefur þurft sveitunga
og frænda til að skrifa ævisögu
hans.
Magnús organisti andaðist 12.
mars 1934 og var þá orðinn hálfní-
ræður.
í formálsorðum Jóns Þórarins-
sonar segir svo: „Lífsbraut Magn-
úsar Einarssonar var ekki blómum
stráð. Þó er saga hans um margt
ævintýri líkust. En henni hefur ekki
verið mikill gaumur gefinn, og veit
ég að mörgum gömlum Norðlend-
ingum hefur fundist þessi fmmherji
tónlistar í heimahögum sínum hafa
legið alltof lengi óbættur hjá garði.
Með þessari bók sem dr. Aðalgeir
Kristjánsson hefur
unnið að um árabil af
kunnri vandvirkni og
nákvæmni er bætt
myndarlega úr þessu.
Undir þessi orð er
vissulega hægt að
taka. Þessi bók er
prýðilega vel gerð og
auðséð á öllu að í hana
hefur verið lögð mikil
vinna. En ég þykist
líka sjá að verk höf-
undar hefur síður en
svo verið auðvelt.
Heimildir um Magnús
Einarsson er afar fá-
skrúðugar. T.a.m. er
afar lítið vitað um
uppvöxt hans, vinnumennsku- og
sjómannsár annað en dvalarstaði
eftir kirkjubókum. Magnús verður
því lesandanum nokkuð fjarlægur.
Og í raun em heimildir um starfsár
hans á Akureyri minni en ætla
mætti að óathuguðu máli. Sendibréf
frá honum eða til hans em ekki fyrir
hendi, nema bréf til og frá bæjar-
stjórn, sem bera þeirri síðarnefndu
lítt fagurt vitni, en segja nokkuð um
bág kjör Magnúsar. Mér sýnist höf-
undur hafa nýtt sér það litla, sem úr
var að spila, ágætavel og sýnt þar
mikla þjálfun og fæmi. En eðli
málsins samkvæmt verður hann oft
að draga ályktanir af veikum for-
sendum.
Vissulega er það því ekki sök höf-
undar þó að í frásögnina vanti þá lif-
andi nærvem sögupersónunnar,
sem maður kynni að hafa óskað sér.
Sigurjón Björnsson
Aðalgeir
Kristjánsson
Uppvaxtarár
Strandamanns
BÆKUR
Sjál fsævisaga
STRANDAMAÐUR
SEGIR FRÁ -
ENDURMINNINGAR
Eftir Torfa Guðbrandsson.
Fyrra bindi. Vestfirska forlagið,
Hrafnseyri, 2000, 275 bls.
TORFI Guðbrandsson, kennari og
skólastjóri, er fæddur á Heydalsá í
Kirkjubólshreppi 22. mai’s 1923. Af
dugmiklum Strandamönnum er hann
kominn og ólst upp hjá foreldrum sín-
um í stóram systkinahópi
á sjávarjörðinni Hey-
dalsá.
Þegar Torfi var
þriggja ára gamall veikt-
ist hann af berklum
ásamt þremur systkinum
sínum. Varð hann að
liggja fimm ár á sjúkra-
húsinu á ísafirði, lengst
af í gifsi og mátti sig
hvergi hræra. Eftirstöðv-
amar vom varanleg
bæklun.
Eftir að frásögn af
ættmennum, foreldmm
og ýmsum ytri aðstæðum
lýkur, hefst langur kafli
(66 bls.), þar sem segir frá sjúkrahús-
vistinni á Isafirði. Er það að vonum
áhrifamikil frásögn, sem gleymist les-
andanum varla strax.
Megnið af því sem eftir lifir bókar
em frásagnir af bemsku og unglings-
áram heima á Heydalsá. Er þar frá
fjöldamörgu sagt: leikjum, störfum,
skólagöngu, en einkum sveitalífi og
sjósókn. Er þar líklega á flestu gripið,
sem varðar dagleg störf á þeim tím-
um. Frásögnin er afar eðlileg, alveg
tildurslaus og virðist höfundi í mun að
lesandinn fái sem gleggsta og besta
fræðslu.
í lokaköflum bókar segir frá skóla-
vist í Reykjaskóla og síðar í Gagn-
fræðaskóla ísafjarðar. Eftir það tók
við farkennsla í heimahögum í sjö ár.
Þá fyrst vom aðstæður til að fara í
Kennaraskólann, en frá skólavist þar
og því sem á eftir fylgir verður vænt-
anlega sagt í næsta bindi.
Eg lokaði þessari
bók að enduðum lestri
með góðri tilfinningu.
Mér fannst ég hafa
kynnst við einkar
notalega frásögn sem
ég gæti treyst. Það er
meira en sagt verður
um allar sjálfsævisög-
ur. Þijú orð fóra um
huga minn: „hispurs-
laus, einlæg, hreinskil-
in“. Höfundur er á
engan hátt að gera sig
til og setja sig í stell-
ingar. Hann kemur til
dyranna eins og hann
er klæddur og er það
líka óhætt. Stíllinn er einkar lipur og
þægilegur. Málfar er gott, skrúðlaust
og án óþarfa mælgi, hreint og vandað.
Þetta er vel gerð ævisaga í hefð-
bundnum frásagnarstíl eins og hann
gerist bestur.
Sigurjón Björnsson
Torfi
Guðbrandsson
Skyggnst undir
gólfborðin
BÆKUR
Harnabók
UNDIR BERUM HIMNI
Eftir Terry Pratchett. Þorgerður
Jömndsdóttir þýddi. Kápuhönnun
Ámundi Sigurðsson. Útgefandi Mál
og menning, Reykjavík, 2000.
Prentuð íSvíþjóð. 151 bls.
ÞÝDDUM barnabókum hefur
fjölgað á íslenskum markaði á und-
anfömum ámm og jafnframt koma
þær víðar að úr heiminum en áður.
Þannig má segja að menningaráhrif í
íslenskum barnabókmenntum komi
nú víðar að en oft áður. Þar við bæt-
ist að íslenskir höfundar sem búið
hafa erlendis leitast við að lýsa
menningarheimi þeirra landa sem
þeir þekkja í bókum sínum.
Terry Pratchett er breskur rithöf-
undur, fæddur 1948. Hann er þekkt-
ur í Bretlandi og víðar fyrir vísinda-
skáldsagnaritröðina Diskworld, en
hann hefur einnig skrifað þrjár bæk-
ur fyrir böm. Undir berum himni er
hluti af þeirri ritröð. Hún fjallar um
sérkennilegar verur, sem á íslensku
hafa fengið heitið nálfar. Ekki er
auðvelt að greina hvers eðlis nálfarn-
ir era, en þeir virðast að ýmsu leyti
hafa eðlisþætti búaálfa eða dverga
úr íslenskri þjóðtrú. Þýðandinn virð-
ist meta þá með þeim hætti, sé hlið-
sjón höfð af nafngiftum persónanna.
Magni, Gyrðir, Völundur, Skreppur
og Nefjólfur em bara nokkur dæmi
og einhvern veginn koma dvergarnir
sjö,vinir Mjallhvítar, fljótt upp í hug-
ann.
í upphafi sögunnar um nálfana er
sögusviðið verslun A. Ai-nalds, eða
réttara sagt veröldin undir gólfborð-
unum í versluninni. Þar skiptist hóp-
urinn eftir því hvar innan verslunar-
innar þeir búa. Sumir búa í
vefnaðarvömdeildinni, aðrir í rit-
fangadeildinni og aðgreinast hóp-
arnir eftir því. Sá dagur rennur þó
upp er hópurinn þarf að yfirgefa
vistarvemr sínar og flytja í yfirgefna
námu og þar reynist þeim heldur
ekki vært alltof lengi. Sitthvað drífur
á daga þeirra, og kænska og sam-
staða reynast heldur betur mikils
virði.
Nálfarnir hafa n'ka mannlega eig-
inleika. Þeir hafa nánast mannlegt
eðli, sem kemur hvað skýrast fram
þegar þeir tala um mannfólkið. Þeir
hugsa eins og manneskjur, en sjá
veröldina með öðrum augum. Þeim
finnst mennirnir vera heimskir og
klunnalegir og skilja ekki alltaf allt
sem þeir segja og gera. Elstu nálf-
amir hafa næmari skilning á eðli
þess heldur en þeir yngri.
Bókin byggist á ótrúlegu hug-
myndaflugi. Höfundi tekst að skapa
nýja sérstæða veröld og sjá hana
með sínum augum. í sögunni er fólg-
in mikil heimspeki og lífsviska sem
er hvort tveggja í senn ólík mörgu af
því sem manneskjumar þekkja en
samt ótrúlega lík.
Þýðing bókar af þessu tagi er án
efa vandaverk. Meðal þess sem erfitt
er að þýða eða réttara sagt íslenska
em óvenjuleg nöfn nálfanna, en þar
hefur Þorgerður Jömndsdóttir farið
þá leið eins og fyrr segir að leita í
smiðju sagna af dvergum. Þýðanda
hefur tekist vel til og á stóran þátt í
að skapa rétta andrúmsloftið og gera
bókina eins skemmtilega og raun ber
vitni.
Á bókarkápu segir að Terry
Pratchett sé einn vinsælasti höfund-
ur heims, þekktur fyrir bækur ætl-
aðar bæði börnum og fullorðnum.
Það kemur fullorðnum lesanda ekki
á óvart og eflaust mun fjöldi barna
skemmta sér við lestur þessar bókar
þar sem listin að leika sér með
tungumálið og lífið og lífsspekina er
eitt mikilvægasta tæki höfundar og
þýðanda. Það er gleðiefni að sjá
vandaðar þýddar barnabækur á borð
við Undir bemm himni. Vonandi
fáum við að sjá meira af slíku enda
hefur það ekki aðeins jákvæð áhrif á
íslenska höfunda, heldur breikkar
það sjóndeildarhring lesenda og
opnar þeim annan menningarheim.
Sigurður Helgason