Morgunblaðið - 19.12.2000, Blaðsíða 46

46 ÞRIÐJUDAGUR19. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
FJ Ö R Ð U R
LISTIR
BÆKUR
Sagnfræði
DULSMÁL 1600-1900
Fjórtán dómar og skrá.
Már Jónsson bjó til prentunar og
skrifar inngang. Sagnfræðistofnun
Háskóla íslands. Háskólaútgáfan,
Reylqavík 2000. 286 bis.
DULSMÁL var það kallað er kon-
ur fæddu barn á laun og reyndu að
dylja fæðinguna með því að fyrir-
koma barninu. Það var gert með
ýmsum hætti. Sumar mæður aflíf-
uðu böm sín þegar eftir fæðingu og
reyndu að breiða yfir verknaðinn
með því að grafa líkið, stinga því í
gjótu, kasta því í sjóinn, og aðrar,
sem fæddu úti á víðavangi, hreinlega
gengu á brott og skildu líkið eftir. I
sumum tilvikum var um það að
ræða, að börnin fæddust andvana,
önnur gátu hafa látist í fæðingunni
og enn önnur létust nánast strax eft-
ir fæðingu, oft vegna vanrækslu
móðurinnar, sem undantekningalítið
var ein til frásagnar af atburðum.
Dulsmál voru tíð hér á landi á
íyrri öldum, nánast ótrúlega algeng,
og samkvæmt upplýsingum, sem
fram koma í þessari
bók, fæddist bam í
dulsmáli á íslandi að
meðaltali þriðja hvert
ár á tímabilinu 1600-
1900, og era þá vita-
skuld aðeins talin þau
mál sem upp komust.
Hversu hátt hlutfall
þau vora af heildinni
vitum við ekki, en bafa-
lítið vora þau æði mörg
málin, sem aldrei kom-
ust upp eða þagað var
yfir.
Konur sem fæddu
börn í dulsmáli vora
flestar tiltölulega ung-
ar, ógiftar og fátækar. Ástæður þess
að þær reyndu að dylja fæðingu
vora margar en flestar munu þó
hafa leiðst út í verknaðinn sökum fá-
tæktar, vanþekkingar og ótta við
samfélagið, ekki síst barnsfeður
sína, sem margir þvinguðu þær til
þessara athafna. Einstæðar mæður
gátu sjaldan vænst skilnings, vel-
vilja eða aðstoðar samfélagsins á
fyrri öldum, hvorki á Islandi né ann-
ars staðar, og vinnukonur eða ungar
stúlkur, sem urðu bamshafandi af
völdum húsbænda sinna, áttu fæstar
von á góðu á heimlinu ef þær fæddu
böm sín og reyndu að
hafa þau hjá sér. Ör-
vinglun og ráðaleysi
réð því oft athöfnum
þeirra er dró að fæð-
ingu og margar munu
hafa litið svo á, að
möguleikar bama
þeirra til sómasamlegs
lífs væra hvort eð væri
svo litlir að þau væra
jafnvel betur komin
dauð en lifandi.
Á dulsmál var litið
sem alvarlegan glæp
og viðurlög vora hörð.
Á 17. öld voru flestar
konur, sem sekar voru
fundnar í dulsmáli, teknar af lífi, en
er leið á 18. öld var æ fleiri dauða-
dómum skotið til konungsnáðar. Var
þá ýmist að kóngur staðfesti dóminn
eða breytti honum í langa, oftast
ævilanga, refsivist sem þó var í raun
lítið betri, og meirihluti þeirra
kvenna sem þannig vora dæmdar
lést eftir skamma hríð í fangelsi. Á
fyrri hluta 19. aldar tóku viðhorf til
slíkra mála að breytast veralega,
refsingar vora mildaðir og jafnframt
fækkaði afbrotum af þessu tagi.
Væra bamsfeður í vitorði með sek-
um mæðram beið þeirra tíðum þung
refsins, oft dauðadómur, en margir
þeirra virðast þó hafa sloppið furðu
vel, jafnvel með smávægilega refs-
ingu.
Margvíslegar heimildir hafa varð-
veist um dulsmál á íslandi og era
þær flestar varðveittar í Þjóðskjala-
safni. Már Jónsson sagnfræðingur
hefur manna ýtarlegast kannað
þessar heimildir og hann hefur veg
og vanda af útgáfu þessa rits. Hann
skrifar ýtarlegan og fróðlegan inn-
gang um dulsmál á Islandi á tíma-
bilinu 1600-1900 og lítur þar jafn-
framt til rannsókna, sem gerðar
hafa verið á þessu sviði í ýmsum öðr-
um löndum. Þá era birtir dómar í
alls fjórtán dulsmálum frá tíma-
bilinu 1656-1877 og á eftir fylgir
annáll dulsmála frá 1595 til 1913. í
bókarlok er rækileg heimildaskrá.
Allur frágangur þessarar bókar er
með ágætum og að henni er góður
fengur. Alltof lítið hefur verið gert
af þvi á seinni áram að gefa út sögu-
legar framheimildir hér á landi og
vonandi að þessi útgáfa marki upp-
haf að öðra meira í þeim efnum.
Textar dómanna era allir prentaðir
með nútímastafsetningu og eykur
það almennt notagildi ritsins að
mun. Er ekki að efa að margir
áhugamenn um íslenska sögu munu
fagna útkomu þessarar bókar þótt
efni hennar sé, eðli málsins sam-
kvæmt, enginn skemmtilestur.
Jón Þ. Þór
Fróðleg heimildaútgáfa
Már Jónsson
Vörður
og skart
MYNDLIST
Morgunblaðið/Halldór B. Runólfsson
Frá sýningu Sifjar Ægisdóttur og Helga Skj. Friðjónssonar.
Listmnnahus ðfeigs,
Skólavörðnstíg 5
SILFURSMÍÐ
& TEIKNINGAR
SIF ÆGISDÓTTIR
& HELGI SKJ.
FRIÐJÓNSSON
Til 24. desember.
Opið á verslunartíma.
SKARTGRIPIR og 113 teikning-
ar af vörðum era til sýnis í sýning-
arsalnum á efri hæð Listmunahúss
Ófeigs við Skólavörðustíg. Lista-
mennirnir era Sif Ægisdóttir, sem
nam gullsmíði í Lahti í Finnlandi,
og Helgi Skj. Friðjónsson, en hann
stundaði listnám í Maastricht í Suð-
ur-Hollandi.
Hið sérstæða við sýningu þeirra
er hvernig Sif notar tilbúnar vörður
sem landslag fyrir silfurskart sitt,
meðan Helgi fyllir veggina með inn-
römmuðum smáteikningum af vörð-
um, en teikningar hans era varla
stærri en frímerki, hver og ein. Á
meðan skartgripirnir, sem era nú-
tímaleg afbrigði við víravirkið til
forna, liggja eins og glatað fé í nátt-
úranni sem flutt hefur verið undir
gler, er vörðunum stráð á veggina
eins og hráviði.
Þannig spegla sýnendumir sig
BÆKUR
Tígrisdýriö
lærir að lelja
Barnabók
Eftir Janosch. íslensk þýðing
Lydia Ósk Óskarsdóttir.
Bókaútgáfan Bjartur 2000.
ÞAÐ er hægt að telja allt í heim-
inum og ef maður kann ekki að telja
verður maður undir, kennir litli
bjöminn litla tígrisdýrinu í þýsku
ævintýri eftir Janosch. Fyrst kemur
talan 1 því kennarinn er 1 björn og
nemandinn 1 tígrisdýr. Böm sem
ekki læra að telja geta náð tökum á
því um leið og litla tígrisdýrið og þau
sem kunna að skrifa mega færa tölur
inn í þartilgerða reiti í bókinni. Þá
eru stundum reikningsdæmi þar
sem lítil tígrisdýr mega telja það
sem dýrin í bókinni borða, svo sem
fiska, kartöflur, hindber og sveppi.
Maja Papæja heitir vinkona litla
tígrisdýrsins og litla bjamarins og
fær stundum að sofa í rúminu á milli
þeirra, „því það verður að halda hita
á stelpum, þær hafa engan feld“.
Litla tígrisdýrið á líka enn minni vin,
tígrisöndina, og dulbýr sig dag nokk-
urn með pilsi, hatti og krallum og fer
í skólann með Maju því það er svo
gaman að læra að telja.
hvor í öðram með því að byggja
sýninguna upp á gegnumgangandi
náttúramótífi sem krefst dálítillar
landkönnunar líkt og þegar maður
rekur sig áfram eftir vörðum í úfnu
landslagi.
Ef til vill hefðu þau Sif og Helgi
mátt sýna meiri fjölbreytni innan
mótífsins úr því þau vora á annað
borð að slá sér saman um sal utan
Eins og hendi sé veifað kann litla
tígrisdýrið að telja upp að 13 og það
er svo sannarlega leikur að læra.
Upp kemst um litla tígrisdýrið í
skólanum og allar stelpurnar kyssa
það svo oft að kossamir breytast í
kirsuber og síðan í litla talnaæfingu.
Á leiðinni heim telur tígrisdýrið öll
trén og ref að gabba gæs og kynnist
núllinu þegar allt er farið og ekkert
er eftir. Hann telur líka alla vini sína,
gæs frænku, köttinn Mæka og
Gunna frosk og gestina hjá Kvisti
skógarverði og Vöndu. Á einum stað
er lítill reitur fyrir stóra og litríka
tölu og þegar bömin verða 31 árs
geta þau flett henni upp og munað
þegar þau lærðu að telja með tígr-
um vörður sínar. Það er eins og
verk beggja verði ákveðinni endur-
tekningu að bráð. Burtséð frá því
verður þeim ekki frýjað leikni og
það er ef til vill meira og mikilvæg-
ara atriði en streð við fjölbreytni
þegar fínlegt og fágað handverk er
annars vegar.
Halldór Björn Runólfsson
isdýrinu. „Svona mun það verða.
Minningar um skemmtilegan tígris-
tíma.“
Þótt sitthvað sé talið era bófar
ekki taldir með, sérstaklega ekki
þeir Himmi, Pimmi og Snoppungur.
Úði bóndi á ofurdráttarvélinni kem-
ur við sögu og nytsömu hænurnar
hans og þeir sem era ekki á staðnum
eru ekki taldir.
Eins og ljóst má vera af framan-
sögðu er sagan um talnaþroska tígr-
isdýrsins hin besta skemmtun, auk
þess að kenna litlum áheyrendum
eða lesendum sitthvað nytsamlegt.
Frábærar teikningar fylgja sögunni
af litríkum persónum, textinn er
þjáll og fullorðna fólkið fær sitthvað
fyrir sinn snúð, þótt það kunni von-
andi að telja. Því annars verður mað-
ur undir í lífinu.
Helga K. Einarsdóttir
Skemmtilegur tígristími