Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1927, Page 35

37
16. öld1). Hitt má telja víst, að á þessum stað heíur áin brotið meira
af austurbökkum sínum, frá því nokkuð fyrir ofan Kaliaðarnes og
alla leið til sjávar. Mestu munar næst sjónum. Þar var bærinn Drep-
stokkur á Eyrarbakka. (Sbr. hér síðar: Útfallið). Hann var fluttur
undan sjó og árbroti fyrir nokkrum öldum.
Næst tók við Afes-land (Nes í Flóa, Ferjunes, Óseyrarnes). Mega
allir ímynda sér hvílíkan usla áin hefur gert þessari jörð, því talið
er víst, að bærinn hafi verið fluttur frá ánni 5 sinnum, og sést enginn
örmull eftir af yfirgefnu bæjarstæðunum. — Slíkur flótti held eg sé
einsdæmi í landbrotasögu landsins. — En þrisvar hafa nokkrir bæir
verið færðir.
Fyrir aldamótin 1700 var að sögn (Jarðabók Árna Magnússonar)
búið að flytja Nes 4 sinnum. En síðast var bærinn fluttur 1728, eða
litlu síðar, og settur á síðara (eða síðasta?) »Refstokkstúnið«. Þar er
hann síðan, og eitt býli síðan á 19. öld.
Norður frá Nesi tók við Straumnes. Má ekki vita hve mikið af
því er brotið, en líkast er að alt sé það í burtu, sem svo hét í fyrstu.
1) Svo segir Þorv. Thoroddsen (Ferðabók II. 217): »Upp í ána er mælt, að
fyrrum hafi verið lagt hafskipum, upp í Bulkhúsós. Fyrir vestan Arnarbæii var
kot, sem hét Búlkhús, sem lagðist í eyði um aldamót 17. og 18. aldar; er mælt
að þar hafi farmur verið tekinn af því skipi og öðrum fleirum, er Ögmundur
biskup lét til Noregs sækja timbur á«. Þessi munnmæli hefur Þorvaldur Thor-
oddsen eftir Sóknarlýsing Hálfdanar lögréttumanns á Reykjum 1703. Ögmundur
biskup hefur þö víst ekki flutt nema litið af kirkjuviði (1527) þessa leiö, þvi
hann er ekki nær Skálholti en Eyrarbakki, svo neinu nemi, en þar á móti tvö
ferjuvötn á þeirri Ieið. Vel má þó vera, að hann hafi sent þá leið lítinn hafskips-
farm — fremur á minna skipi eða svo nefndu »farmaskipi« — til hægðarauka
fyrir bændur i Ölfusi, með skylduflutning að Soginu, og Grímsnesinga og fleiri
þaðan að Brúará. Annars var venjuleg skylda Flóamanna, að flytja Skálholts-
kirkju við að Hraungerði, og efri sveita þaðan að Skálholtsferju á Hvítá. Sagnir
eru líka til um trjáfarma á hafskipum sömu leið, bæði Auðuns biskups á Hólum
(1313—21), í timburstofuna stóru, er stóð nærri 5 aldir; og líka Jóns Ögmunds-
sonar biskups (1106—21), i fyrstu dómkirkju á Hólum. Fengu þeir Sunnlendinga
til að flytja norður á fjöll, en Norðlendinga þaðan heim að Hólum. — Búlkós
er elsta og rétta nafnið. Þar hafa verið losaðir farmar (sennilega matvörur) úr
búlka hafskipa, og bygt yfir þá til geymslu »Búlk(a)hús« við ósinn. En kotið
samnefnda, löngu síðar, og ekki um langt skeið að líkindum. Á síðustu öldum
eru nöfnin bæði afbökuð í Bjákhús og Bjálkhúsós. Og er svo gert í Sóknarlýs-
ing (Jóns prests Matthíassen?) þar í sveit. Nefnir hann og Bjálkhóla, sem sönnun
fyrir sigling þangað, og »Sauðaklöpp, hvar skurðarfé var tekið, og hefur þá
skipalegan orðið að vera túnið(?!) fyrir sunnan bæinn, fáa faðma frá landi«).—
Forirnar bak við Arnarbæli nefnir hann Botnsmýri. Þar hafi fyr verið að mestu
þurt slægjuland. Nú sé það orðið sökkvandi dýki, lægra en áin um flóð og
flæðigjarnt. En hæglega geti einn maður slegið þar á 30 hesta á dag. — í eyj-
um hafi verið æðarvarp, nú slægja (um 1840).