Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1943, Blaðsíða 79

79
veirið annaðhvort lægri tala eða engin. Þegar skipun hreppa var langt
á veg komin, hefði slík breyting valdið miklum ruglingi og tæplega
náð samþykki, nema þá að hrepparnir hafi víðast verið orðnir nógu
mannmargir áður.
Hins vegar virðist landsbyggðin í fyrstunni hafa verið afar strjál
í flestum sveitum og mörg lögbýli seinni tíma ekki verið reist fyrr en
seint á 10. eða á 11. öld.1) Samt var meðaltala bæja í hreppunum fyr-
ir 100 árum, meðan víðast hvar voru svo til öll gömul lögbýli byggð,
í 10 sýslum landsins aðeins milli 20 og 30, að meðtöldum öllum
byggðum hjáleigum (í Borgarfjarðar-, Mýra-, Hnappadals-, Dala-,
Barðastrandar-, ísafjarðar- og Stranda-, Norður-Þingeyjar- og báð-
um Múlasýslum, eftir Jarðatali Johnsens frá 1847). Margir hreppar
höfðu jafnvel færri en 20 bæi. Hvernig á þessu stendur, hvort það
er sprottið af seinni skiptingu hreppa eða einhverju öðru, verð ég að
láta liggja hér milli hluta. Ég held, að það séu samt ekki til minnstu
líkindi fyrir því, að hreppaskipunin hafi verið orðin almenn, fyrr en
langflest lögbýli seinni alda voru byggð, að minnsta kosti á Vestur-
og Austurlandi. En svo hefur varla verið fyrr en eftir kristnitöku.
Tíundarlögin, sem voru lögtekin árið 1096, fela fimm manna nefnd
í hverjum hreppi að annast innheimtu allra tíunda og úthlutun þurfa-
mannatíundar (Dipl. Isl. I, 77 og næstu bls.). Hreppaskipunin mun
því hafa verið almenn fyrir 1100. Það hefur þó tekið töluverðan tíma,
áður en þessu stigi var náð. Það sanna umskiptin í myndun hreppa-
nafnanna — bæja- og sveitanöfn í staðinn fyrir íbúanöfn —. Við
megum telja það víst, að landsmenn hafi ekki tekið upp þessa nýjung
almennt, fyrr en nóg reynsla var fengin fyrir því, að hún kæmi að
góðu gagni, og enn fremur, að þeir hafi ekki gert það í einum áfanga.
Það er því einnig af þessum ástæðum sennilegt, að Hreppamenn hafi
alls ekki myndað framfærslu- og vátryggingarfélög sín seinna en um
miðja 11. öld.
Á þessari öld var ísland orðið kristið og áhuginn á því að tryggja
öllum ómögum einhverja framfærslu líklega orðinn meiri en áður.
Bústaður fyrstu biskupanna var í nágrenni Hreppanna. Það getur vel
verið, að þeir Isleifur og Gissur hafi átt þátt í því að innleiða skipulag
þeirra á öllu landinu, ekki sízt vegna þess, að þeim hafði ekki tekizt að
skipuleggja prestaköll og kirkjusóknir, sem hefðu getað tekið að sér
hlutverk hreppanna. Elztu tíundarlögin sanna það til hlítar, að hreppa-
skipunin er eldri en skipun kirkjusóknanna.
Ólafur Lárusson, Byggd og saga, ])ls. 9—36.