Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1975, Blaðsíða 48

52
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Fyrsta sunnudag í jólaföstu var hafður vökustaur; það var allgóð
matarveizla að kvöldi. Og fyrir bragðið varð vinnufólkið náttúr-
lega miklu ötulla og kappsamara við tóvinnuna allar löngu kvöld-
vökurnar á jólaföstunni.
Þessar fjórar heimildir sem og áðurnefnd þjóðsaga um vökustaurs-
kveldið ættu því allar að vera eldri en fyrsta útgáfa þjóðsagna Jóns
Árnasonar 1862—64, en allar yngri heimildir, sem samsinna þjóð-
sögunum í því efni, að vökustaur sé sama og augntepra, verður að
taka með þeirri varúð, að fólki hættir einatt til að trúa því fremur,
sem einu sinni er komið á prent. Eru jafnvel dæmi þess, að hinir
bókfróðu Islendingar hafi tekið upp áður ókunna siði eftir fyrir-
sögn þjóðsagnanna.
Kemur þá að þeim heimildum um vökustaur í merkingunni augn-
teprur, sem eldri eru en fyrsta prentun þjóðsagnanna. Aðalheim-
ildin um þetta er vitaskuld áðurnefnd frásögn Hólmfríðar Þorvalds-
dóttur, og því miður verður ekki fundið, að Jón Ámason tilgreini
aðrar. Hinsvegar gæti þessi skoðun haft stuðning af endurminning-
um Hólmfríðar Hjaltason, sem Elinborg Lárusdóttir skráði í bókinni
Tvennir tímar, Akureyri 1949, bls. 23:
Þá voru ekki notaðir vökustaurar, en gamall maður sagði Hólm-
fríði frá þeim, er hún var í Fljótum. Hafði amma hans notað
vökustaura.
Hólmfríður var fædd 1870 á Siglufirði, en var í Fljótum í Skaga-
firði á barns- og unglingsárum fram undir 1890. Sé gert ráð fyrir,
að þessi óskýrgreindi gamli maður hafi þá verið um sjötugt, hefði
hann getað vitað ömmu sína tala um eða nota vökustaura um 1820—
30. Hinsvegar er allsendis óvíst, hvað bam eða unglingsstúlka telur
vera gamlan mann. Það gæti verið maður um fertugt, sem hefði
munað ömmu sína fram um 1870.
Næsta heimild um notkun vökustaurs sem augnklemmu er svo hjá
Theodór Friðrikssyni í bókinni 1 verum, I 225:
Steina gamla var drjúg við prjónana. Gekk svo langt, að aum-
ingja kerlingin setti á sig vökustaura, og hef ég ekki séð þau
ósköp í annan tíma.