Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1975, Síða 63

VÖKUSTAUR
67
um með eitthvað". Orðtakið „að rembast eins og rjúpan við staurinn“
hefur verið útskýrt á þennan hátt í þjóðsögum Jóns Árnasonar, I 618:
Þessi talsháttur er svo til orðinn, að þegar maður finnur fyrst
rjúpnahreiður skal ekki taka eggin undan henni, heldur láta hana
verpa við. En það má með því móti að maður setji lítinn staur
upp á endann niður, sumir segja í mitt hreiðrið milli eggjanna,
en aðrir utan við hreiðrið, og hinir þriðju segja að það nægi að
leggja tréspæni í hreiðrið svo hærra beri á þeim en eggjunum.
Þegar búið er að þessu og maðurinn er genginn burtu sezt rjúpan
á eggin og verpir við þangað til hún hefur orpið svo mörgum
eggjum að staurinn fer í kaf eða að eggjahrúgan taki jafnhátt
honum, sé hann settur utan við hreiðrið, og þaðan er orðskviðurinn
dreginn og er hann einnig hafður um það sem örðugt veitir að
koma af.
Miklu sennilegi’i er skýring sú, sem fram kemur í riti Björns
Þórðarsonar, Islenzkir fálkar, Rvík 1957, bls. 81—82. (Safn til
sögu Islands og íslenzkra bókmennta, Annar flokkur I 5, bls. 565—
66). Þar vitnar hann í lýsingu Niels Horrebow úr Tilforladelige Efter-
retninger om Island, Köbenhavn 1752, en Horrebow dvaldist hér á
landi á árunum 1749—51. Þar segir svo um fálkaveiðar:
Tveir stólpar eru reknir í jörð niður, hvor skammt frá öðrum.
Við annan þeirra er bundin rjúpa, dúfa eða ef þess er ekki kostur
hani eða hæna með 3—4 álna langri snúru um annan fót fuglsins,
svo að hann geti flögrað dálítið í loft upp og fálkinn geti fremur
komið auga á hann.
Og við þetta gerir Björn svofellda neðanmálsathugasemd:
Héðan mun komið orðtakið: „Að rembast eins og rjúpa við
staur“.
En þetta kynni auðvitað einnig að vera síðari tilgáta, og eigi
talshátturinn „að eiga staurinn með eitthvað" sér eldri rætur, gæti
upphafleg merking átt við hið eilífa bjástur blessaðrar rjúpunnar
hvítu fyrir tilverunni. En þá gæti líka vökustaur nánast merkt vöku-
erfiði og glaðningurinn erfiðislaun.
Þrátt fyrir nokkra viðleitni hefur ekki reynzt unnt að finna
neinar beinar hliðstæður vökustaursins í nærliggjandi löndum. Mat-
arglaðningur þekktist vitaskuld víða, en þá undir alls óskyldum heit-
um.