Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1975, Side 105

SKÝRINGAR YFIR ÖRNEFNI
109
Svo vill til að dagbækur Kálunds frá ferðalögum hans á íslandi, þegar liann
var að safna efni í bók sína, eru hér í Landsbókasafni, þangað komnar úr búi
Sigfúsar Blöndals. 1 Lbs. 3749 8vo er dagbók hans frá þeim dögum þegar hann
fer um Svarfaðardal. Hann er hjá séra Páli á Völlum 4. sept. 1874 og getur
hans að góðu í dagbókinni. Út á spássíu hefur hann skrifað sér til minnis:
„M. h. t. örnefni í Svarfdæla saga mxrk: optegnelser fra en bonde i Svfd., nu
hos síra Páll á Völlum, der tænker pá at udarbejde en sóknarlýsing“.
Eftir þessu er það ekki alveg rétt sem í riti Kálunds stendur, að séra Páll
hafi átt handritið, heldur hefur hann haft það að láni („nu hos síra Páll“)
frá bónda nokkrum í dalnum, og sagt hefur hann Kálund að hann hygðist gera
sóknarlýsingu og þá ætlað að nota handritið við það verk og væntanlega skila
því síðan eigandanum. Sóknarlýsinguna hefur hann að því er best er vitað ekki
samið, enda fór að styttast í dvöl hans á Völlum, fluttist til Viðvíkur 1878. En
handritinu liefur hann skilað, því að ekki leikur á tveim tungum að það er
einmitt þetta rit Þorsteins Þorsteinssonar, sem hér birtist, sama handritið, því
að ekkert bendir til að fleiri uppskriftir séu til af því. Allt sem Kálund tilfærir
eftir þessu riti, sem hann gerir svo dularfullt og nafnlaust af því að honum
hefur ekki þótt neinu máli skipta hvaða bóndakarl úr dalnum hafði skrifað
það, kemur prýðisvel heim við þetta rit Þorsteins.
Hér er þá fram komið áður óþekkt heimildarrit sem Kálund hefur notað.
1 sjálfu sér eru það nokkur tíðindi. Þegar þar við bætist að ritið er skrifað fyrir
meira en öld af glöggum og staðkunnugum manni, sem spurt gat marga sem enn
lengra mundu aftur en hann, og í riti hans er ýmis fróðleikur sem ekki er
annars staðar að finna, virðist ekki nema sanngjarnt og þarflegt að það birtist
nú loks á prenti í riti sem höfundurinn kann að hafa ætlað það þegar hann
sendi Sigurði Vigfússyni handritið. Einstakar miður vel heppnaðar skýringar
og sjálfsagðir hlutir varpa engum skugga á þann haldgóða staðfræðilega fróð-
leik sem í ritgerðinni er.
Upphaflega hefur Þ. Þ. ætlað að binda sig við Svarfdælu og Valla-Ljótssögu
í ritgerð sinni. Skýringar við þessar tvær sögur hefur hann fært inn í dálítið
heft kver, 14,6X11,5 sm að stærð, alls 72 blöð, þar af þau 18 öftustu óskrifuð.
Seinna hefur honum svo dottið í hug að bæta við kafla um svarfdælsk örnefni í
Bollaþætti Laxdælu og skrifað um það efni á þrjú blá blöð, líklega uppkast
sem hann hefur ætlað að hreinrita í kverið en aldrei komið í verk, heldur lagt
þau innan í það eins og þau voru. Ef til vill hefur hann séð að ekki var
mikilsvert það sem hann hafði þarna fram að færa. En á þessa lund er nú
handrit hans á sig komið.
Þegar Þ. Þ. samdi ritgerð sína var aðeins til ein útgáfa af bæði Svarfdælasögu
og Valla-Ljótssögu, nefnilega í Islendinga sögum II, Kaupmannahöfn 1830,
sem Þorgeir Guðmundsson og Þorsteinn Helgason sáu um. Það er því öldungis
víst að á þessari útgáfu frá 1830 byggir Þ. Þ. ritgerð sína og ýmis ófullkom-
leiki útgáfunnar speglast í ritgerðinni, þótt hann hins vegar sökum staðþekk-
ingar sinnar hafi séð gegnum sumar villurnar.
Laxdælasögu með Bollaþætti er varla ætlandi að Þ. Þ. hafi fengið í hendur
Prentaða fyrr en 1867, er hún kom út á Akureyri. Áður var aðeins til Kaup-
mannahafnarútgáfan frá 1826, sjá Isl. fornrit V, bls. LXXXI. Ef þetta er rétt
eru skýringar Þ. Þ. við Bollaþátt ekki skrifaðar fyrr en í fyrsta lagi nokknim
árum eftir að hann lauk við skýringarnar við Svarfdælu og Valla-Ljótssögu.