Dagblaðið Vísir - DV - 25.05.2002, Blaðsíða 30

30
Helqarblac) DV l_A.UGARDA.GU R 25. MAf 2002
Það er undrunarefni hvernig alræði komm-
únismans íSovétríkjunum umbreyttist í
harðsvíraðan kapítalisma á örfáum árum.
Sinnaskiptin áttu sér nokkurn aðdraqanda
og hefðu ekki getað átt sér stað nema
vegna þess að áhrifamiklir menn innan
gömlu valdaklíkunnar sáu sér leik á borði
að hagnast vel á nýja auðvaldsskipulaginu
sem þeir áttu sinn þátt íað koma á. Það var
Gorbatsjov aðalritari sem lék fgrsta leikinn
oq undir hans forgstu hófst trglltur auð-
valdsdans sem erfitt regndist að stöðva. I
örvæntingarfullri tilraun til að framlengja
valdatíð kommúnismans hóf hann per-
estrjoku sfna um miðjan níunda áratuginn
og ætlaði að fjörga upp á bágborið atvinnu-
líf með þvíað legfa samvinnufgrirtæki. Var
það í fgrstu bundið við smáiðngreinar en
fór fgrr en varði úr böndunum og þegar
hann var hrakinn frá völdum lentu helstu
auðlindir landsins íhöndum spilltra ein-
staklinga og völdin hreppti drgkkjusjúkur
og að mörgu legti veiklaður tækifærissinni.

V JB
SI3I •m Ir.lrT
» , —* « <5*
Hverjir stálu auði
Kommúnistaflokksins ?
ÚT ER KOMIN BÓK UM NÝJU rússnesku auðmenn-
ina, oligarkana, efti David E. Hoffmann, sem var að-
alfréttaritari Washington Post í Moskvu um skeið.
Heiti bókarinnar er The Oligarcs - auöur og völd í
Nýja Rússlandi. Höfundur gerir grein fyrir hvernig
kommúnisminn umhverfðist í einkavætt auðvald á
nokkrum árum og var eins og ekkert gæti komið í veg
fyrir hvernig stjórnvöld misstu tökin á allri efnahags-
þróun í hendur nýríkra sem böðuðu sig í illa fengn-
um auöi.
í bók sinni tekur Hoffmann dæmi af manni sem
kunni að grípa tækifærið þegar samvinnuhugsjónin
greip aðalritarann, en úr henni varö aldrei fugl né
fiskur heldur tók harðvítug einkavæðing við af
kommúnismanum. Gusinski var útlærður leikstjóri
og gyðingur. Honum varð á að gagnrýna sovétið og
var þar með úthýst úr öllum leikhúsum. Hann sá fjöl-
skyldu sinni farborða með því að aka leigubíl milli
Moskvu og flugvallarins í námunda við borgina. Á
þeirri leið tók hann eftir koparköplum sem lágu í
reiðileysi við vegarbrúnina. Trúr samvinnuhugsjón-
inni fékk hann keyptar þrjár rúllur af koparnum. Á
þeim tima var auðvelt að fá lán undir borðið til fram-
kvæmda enda áttu bankamenn von á ágóðahlut.
Gusinski sneið koparinn og bjó til armbönd með
trúarlegum myndum sem komu í veg fyrir sjúkdóma
og ráku illa anda á brott. Konur keyptu armböndin
sér til verndar og til skrauts. Ekki leið á löngu þar til
unnið var á þrem vöktum í armbandaverksmiðjunni
sem spýtti úr sér 50 þúsund verndargripum á sólar-
hring. Laun ofsótts gyðings og fyrrum leikstjóra
námu sem svarar 500 prófessoralaunum.
Lögin um samvinnufyrirtæki opnuðu tækifæri til
að færa út kvíarnar. Gusinski lagði grunninn að
fyrsta auðvaldsstórveldinu sem blómstraði eftir að
kommarnir misstu endanlega öll völd. Samsteypan
efndi til fasteignabrasks og kom á fót verktakafyrir-
tækjum, bönkum og eignaðist dagblöð og útvarps- og
sjónvarpsstöðvar. Síðar stakk athafnamaðurinn af til
Spánar og er útlægur frá Rússlandi fyrir svindl og
svínarí.
Oligarkarnir hugsuðu flestir ekki um annað en að
græða mikið á skömmum tíma. Vissulega komu þeir
mörgu í framkvæmd sem var nauðsynlegt fyrir nýtt
þjóðfélag sem reisa þurfti á rústum kommúnismanns.
En aðferðir þeirra og takmarkalaus græðgi kom óorði
á frjálst framtak og einkavæðingu. Velferð almúgans
kom gróðapungunum ekki við. Á meðan tiltölulega
fáir högnuðust vel í nýju skipulagi var þorri fólks af-
skiptur og bjó við mun verri lífskjör en á tímum Sov-
étríkjanna.
Tilraunin
Þegar valdahafar kommúni'smans sáu hve hægt var
að auðgast á samvinnuhreyfingunni nýju ákváðu þeir
að gera tilraun með áður fordæmda einkavæðingu. Þeir
völdu ungan efnismann til að gera tilraunina. Hann
heitir Mikhail Khodorkovskí, og er í dag einn auðug-
asti maður Rússlands og á meðal annars næststærsta
olíufirma landsins.
En árið 1987 var hann enn fyrirmyndarstúdent og bjó
í fjölfjölskyldnaíbúð í Moskvu, heima hjá foreldrum
sínum. Hann nam efnafræði og varði öllum frístundum
sinum í þágu ungkommúnistasamtakanna, Kosmosol.
Að loknu prófi var hann kallaður fyrir flokksklíku og
var honum sagt að búið væri að kjósa hann til að gera
tilraun með kapítalisma. Hann og ungir félagar voru
látnir stofna tilraunafyrirtæki á fleiri sviðum og fengu
afhent fé úr flokkssjóðum til að standa undir kostnaði.
Umtalsverðu fjármagni var varið til að kaupa timb-
ur í austurhluta Rússlands og selja vestur fyrir. Með
því hófst arðbær verslun með hálfunna vöru og hráefni
sem eftirspurn var eftir á Vesturlöndum og nóg var til
af í Rússlandi. Að því kom að Khodorkovskí stofnaði
eigin „samvinnufélög“ sem stunduðu jöfnum höndum
útflutning og innflutning á eftirsóttri lúxusvöru sem
seldist á margföldu verði í Sovétríkjunum miðað við
innkaupsverðið. Það var varningur eins og tölvur, kon-
íak og forþvegnar gallabuxur. Svo stofnaði pilturinn
eigin samvinnubanka, án þess að kommastjórnin veitti
neina mótspyrnu.
Aftur á móti fékk bankinn leyfi til að yfirfæra pen-
inga í ríkiseigu yfir til einkafyrirtækja. Menatepbank-
inn tók við miklu fé frá ríkinu til fjárfestinga og keypti
arðbær fyrirtæki af ríkinu og auðgaðist vel fyrir milli-
gönguna. Svo fékk hann leyfi til að færa út kvíarnar og
var brátt orðinn eigandi í bönkum í Gíbraltar, á Kýp-
ur, á eyjunni Mön, en í þeim plássum er vinsælt að
stunda peningaþvott og koma illa fengnu fé fram hjá
skattheimtu.
Hvernig það mátti vera að ungur maður sem var í
náðinni hjá flokksgæðingum fengi að ráðstafa öllu
þessu fé og verða sjálfur vellauðugur á því að koma
peningum fyrir i skúmaskotum fjármálaheimsins kann
að þykja undarlegt. En sé litið á hrun sovétsins og
hraðan uppgang fantakapítalismans og þá atburðarás
alla þarf enginn að vera hissa.
Eitt best varðveitta leyndarmálið varðandi endalok
kommúnismans er hvað varð af gífurlegum auðæfum
sem flökkurinn réð yfir þegar hann var bannaður með
lögum eftir uppreisnartilraun gömlu kommanna í ágúst
1991. Ekki er hægt að spyrja gamla flokksgjaldkerann
Krutjina, því hann sveif út um glugga á háhýsi fimm
dögum eftir ágústtilraunina til stjórnarbyltingar. Sex
vikum síðar hlaut fyrirrennari hans Georgí Pavlof
sömu örlög.
Mörgum sýnist liggja í augum uppi að tilraunadýrið
og fjármálasnillingurinn Khodorkovskí hafi veriö
áhrifamönnum innan flokksapparatsins innan handar
að koma flokksauðnum undan. Til þess hafði hann
burði, tækifæri og bankastofnanir sem auðvelt var að
nota til að flytja fjármuni úr landi og fela fyrir stjórn-
völdum.
Fyrsti forsætisráðherra lýðveldisins Rússlands,
Jegor Gajdar, greiddi erlendu einkaspæjarafyrirtæki
nær milljón dollara til að hafa uppi á milljörðum doll-
ara og annarra gjaldmiðla og gullbirgðum sem hurfu úr
vörslu flokksins. En ekkert fannst. Bæði bandaríska og
rússneska leyniþjónustan voru einnig á höttum eftir