Frjáls verslun - 01.07.1996, Side 46

segja að hið pólitíska eðli forseta-
kosninga hafi komið fram á þann hátt,
að þá hafi þjóðin jafnan hafnað þeim
frambjóðendum sem stóðu næst ráð-
andi öflum í þjóðfélaginu á hverjum
tíma. Jón Baldvin orðar þetta þannig:
„í forsetakosningum fær þjóðin útrás
fyrir þá þörf sína að setja valdaklík-
unni í þjóðfélaginu stólinn fyrir dyrn-
ar, þannig að hún sölsi ekki allt undir
sig. Þá getur þjóðin gert uppreisn,
vegna þess að forsetakosningar
snúast ekki um raunveruleg völd. Þá
fær hún tækifæri til að segja þeim,
sem fara með völdin, að þessu ætli
hún að ráða.“
HIÐ SÖGULEGA SAMHENGI
Þessi tilgáta virðist standast vel ef
skoðaðar eru þær forsetakosningar
sem fram hafa farið frá lýðveldisstofn-
un. Kosning Sveins Björnssonar,
fyrsta forseta lýðveldisins, fellur að
En hafi forsetakosningar 1952
verið uppgjör gegn ríkjandi valdakerfi
og flokksræði, þá voru næstu for-
setakosningar 1968 það enn frekar.
Gunnar Thoroddsen bauð sig þá fram
til forseta, en varð að sæta því að lúta
í lægra haldi fyrir Kristjáni Eldjám
þjóðminjaverði, sem helst hafði verið
orðaður við stuðning við Framsókn-
arflokkinn en hafði þó lítt haft sig í
frammi í stjómmálum. Kristján sigr-
aði með algerum yfirburðum og fékk
65,6 % atkvæða, en Gunnar aðeins
34,4%. Gunnar hefur vafalítið goldið
þess að margir sjálfstæðismenn
höfðu ekki fyrirgefið honum að hafa
vikist undan flokksmerkjum í forseta-
kosningunum 1952, en hitt hefur þó
ráðið meiru að þjóðin var ekki hrifin af
þeirri tilhugsun að innleiða einskonar
ættarveldi að Bessastöðum, með því
að láta hann taka við forsetaembætt-
inu af tengdaföður sínum. Þá hefur
árs 1980, í andstöðu við vilja for-
manns Sjálfstæðisflokksins og meiri-
hluta þingflokksins. Fylgi sjálfstæðis-
manna dreifðist því ýmist á Albert,
Pétur Thorsteinsson sendiherra eða
Guðlaug Þorvaldsson, fyrrum Há-
skólarektor. En það var á endanum sá
frambjóðandi sem stóð fjærst öllum
valdaöflum, Vigdís Finnbogadóttir
leikhússtjóri, sem sigraði með naum-
um meirihluta. Vigdís fékk 33,8 %
atkvæða og munaði aðeins tæpum 2
þúsund atkvæðum á henni og Guð-
laugi.
HVERJU BREYTTU FYRRIKOSNINGAR?
En þá liggur næst fyrir að spyrja
hvort þessar pólitísku kúvendingar
þjóðarinnar í forsetakosningum hafi
skilað sér í þeim alþingiskosningum
sem á eftir komu. Þegar litið er á
meðfylgjandi mynd af úrslitum þing-
kosninga á þessum tíma, er augljóst
ÚRSLITIN G-LISTA EKKITIL FRAMDRÁTTAR?
Fátt bendir til að úrslit forsetakosninganna verði Alþýðubandalaginu til mikiis
framdráttar heldur er þvert á móti ýmislegt sem bendir til hins gagnstæða.
Framboð Ólafs Ragnars ýfði til að mynda upp ágreininginn innan flokksins.
vísu ekki undir þetta, þar sem hann
var fyrst kjörinn af Alþingi á lýðveldis-
hátíðinni 1944, en sat síðan sjálfkjör-
inn í embætti þar til hann lést. Þjóðin
fékk því fyrst að velja forseta í kosn-
ingunum 1952 og þá voru atkvæða-
mestu frambjóðendumir annars veg-
ar Ásgeir Ásgeirsson sem verið hafði
þingmaður fyrir bæði Framsóknar-
flokk og Alþýðuflokk og um skeið for-
sætisráðherra, en hins vegar séra
Bjami Jónsson Dómkirkjuprestur.
Þótt Ásgeir væri vissulega hluti
valdakerfisins, eins og bakgmnnur
hans bendir til, var séra Bjarni það
enn frekar, því hann var opinberlega
studdur til embættisins af bæði Sjálf-
stæðisflokki og Framsóknarflokki
sem þá sátu saman í ríkisstjóm.
Gunnar Thoroddsen, þingmaður
Sjálfstæðisflokksins, sem var tengda-
sonur Ásgeirs, rauf þó samstöðu
flokksins í þessu máli og barðist fyrir
kjöri tengdaföður síns. Sá klofningur
átti vafalaust mikinn þátt í að Ásgeir
sigraði með naumindum og hlaut
46,7% atkvæða, en séra Bjami fékk
44,1%.
það heldur ekki orðið honum til fram-
dráttar að samstjórn Sjálfstæðis-
flokks og Alþýðuflokks, eða svonefnd
Viðreisnarstjóm, hafði þá setið að
völdum í samfleytt 9 ár. Gunnar hafði
áður verið fjármálaráðherra þeirrar
stjómar og hafði því enn frekar á sér
ímynd fulltrúa þeima sem með völdin
fóm.
Klofningur sjálfstæðismanna í
kringum Gunnar Thoroddsen var
reyndar einnig afgerandi þáttur í for-
setakosningunum 1980, sem voru að
því leyti flóknari að þar stóð baráttan
á milli fjögurra frambjóðenda. Einn
frambjóðenda, Albert Guðmundsson
þá heildsali, borgarfulltrúi og þing-
maður Sjálfstæðisflokksins, reyndi
sérstaklega að draga upp mynd af sér
sem talsmanni hins almenna borgara
gegn valdakerfinu eða „vini litla
mannsins" eins og hann orðaði það
gjarnan. En sú mynd virkaði ekki
sannfærandi fyrir landsbyggðarfólk.
Auk þess hafði Albert glatað trausti
stórs hluta sjálfstæðismanna með því
að styðja ríkisstjórn sem Gunnar
Thoroddsen hafði myndað í byrjun
að mjög erfitt er að sjá þannig fylgni
þama á milli að hægt sé að segja að
forsetakosningar gefi einhverja for-
spá um kosningahegðun almennings.
Breytingar á fylgi gömlu flokkanna
fjögurra í kjölfar forsetakosninganna
1952 eru óverulegar og það kemur
Alþýðuflokknum að litlum notum þótt
Ásgeir Ásgeirsson hafi verið þing-
maður hans. Að sama skapi boðar það
engan ávinning fyrir Framsóknar-
flokkinn þótt Kristján Eldjám hafi
verið talinn eiga með honum pólitíska
samleið. Á hinn bóginn hefur Sjálf-
stæðisflokkurinn misst fylgi í kjölfar
mikilla átaka um forsetaframbjóðend-
ur úr hans röðum.
Hins vegar er vert að gefa því
gaum að línuritið sýnir að nýjum fram-
boðum hefur vaxið mjög ásmegin í
kjölfar undangenginna forsetakosn-
inga. Þetta er ekki síst umhugsunar-
efni vegna þess að slík framboð hafa
jafnan átt mjög erfitt uppdráttar og
orðið lítt ágengt í að raska hinu hefð-
bundna flokkakerfi að nokkru marki.
Þarna er hins vegar um að ræða áber-
andi sveiflur í öll skiptin og þær hafa
46