Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Blaðsíða 19

ÁSTFANGIN skessa og mennskur maður. Eftir Katrínu Björgvinsdóttur, 9 ára, Kársnesskóla í Kópavogi.
Stórkonur fyrri alda
íslenskum þjóðsögum er fjallað um baráttu mannsins
við óblíð náttúruöfl, þar á meðal þau öfl sem búa
innra með honum sjálfum og brjótast fram í einsemd
hans og ótta. Þar takast á tveir heimar: Mannheim-
ar og vættaheimar eða maður og náttúra. / mann-
I tröllasögunum - líkt og
öllum öðrum íslenskum
þjóðsögum - er að verki
hugmyndafræði hins
kristna karlveldis, ótti
mannsins við náttúruna
og öfl hennar, þrá hans
eftir skiljanlegum og
skorðuðum heimi og
löngun til valds.
Eftir ÓLÍNU
ÞORYARÐARDÓTTUR
heimi er lífið í föstum skorðum, þar er ör-
yggið í skjóli laga og mannasetninga, þar
ráða karlar ríkjum. / vættaheimi, úti í nátt-
úrunni brenglast allar skorður, þar eru ráð-
andi óbeisluð náttúruöfl og duldir kraftar
orðlausra raka - þar ríkja konur, einkan-
lega tröllkonur. Það er því ljóst að stór hluti
íslenskra þjóðsagna fjallar um átök og ótta
karla við konur, þar sem karleðlið birtist
okkur í mannsmynd en kveneðlið er sveipað
búningi tröllsmyndar.
Tröllskapur,
Fjölkynngi Og Heiðni
Flest þau tröllsheiti sem íslensk tunga
hefur á hraðbergi, fela í sér eitthvað hrika-
legt, risavaxið og um leið skelfilegt. Tröll
eru sögð tákna ... allar þær verur sem
meiri eru en menn að einhverju og sem eru
meir eða minna illviljaðar, t.d. drauga og
jafnvel galdramenn (JÁ 1:136). Er því ljóst
að íröWs-hugtakið lýsir bæði útliti og eigin-
leikum, einkum ófreskum eiginleikum á
borð við fjölkynngi.
í fornum íslenskum lögum er að finna
viðurlög við því að viðhafa tröllskap og
ennfremur að vekja upp tröll eða landvættir
í fossum eða haugum eins óg segir í Jóns-
bók (ísl.fbrs-2:224). Tröllskapur tengist
þannig ófreskigáfum og göldrum sem í þjóð-
sögum nefnast hin fornu fræði. Fjölkynngin
- eins og þessi vísindi hafa verið kölluð -
hefur frá örófí verið hluti af þekkingarforða
kvenna, enda bendir flest til þess að seiður-
inn sem framinn var í heiðni hafi verið
kvennaíþrótt. Fylgdi honum svo mikil ergi,
að ekki þótti karlmönnum skammlaust við
að fara, eins og segir í Ynglingasögu (19).
Það var Freyja sem kenndi ásum seið. Fyr-
ir vikið kallar Loki Laufeyjarson hana ford-
æðu í Lokasennu (Ekv:207) en Snorri Stur-
luson segir á öðrum stað að hún sé ágæt-
ust af ásynjum (SnE:43). Fordæðuskapur,
öðru nafni tröllskapur hefur því frá alda
öðli haft tvíþætta skírskotun til bæði samfé-
lagslegs og kynferðislegs hlutverks kvenna.
Þarf því ekki að koma á óvart þó ástleitni
sé ríkur þáttur í fari íslenskra tröllkvenna
eins og síðar verður komið að.
ÓGN ÓBYGGÐANNA
Það er táknræn staðreynd, að sögusvið
tröllasagna er yfirleitt utan samfélags eða
í útjaðri þess, uppi á heiðum eða öræfum.
Um leið og menn eru komnir að endimörkum
byggðar - eða útfyrir þau - steðjar váin að
í líki herfilegrar tröllskessu sem þrammar
fram á fjallabrún og grípur ferðalanginn í
hramm sinn. Hvernig manninum farnast
eftir að hafa lent í tröllahöndum, fer eftir
viðbrögðum hans og ráðsnilld: Oft enda
samskiptin með þeim ósköpum að tröllið er
drepið eða maðurinn étinn. Stundum tekst
þó góður vinskapur með tröllum og fólki,
jafnvel ástir og hjónabönd. En hverjar svo
sem málalyktir verða er óttinn ævinlega til
staðar við þessar náttúrumiklu stórkonur
sem birtast eins og frumkraftur: Hams-
lausar og hrikalegar; seiðandi og skelfilegar
í senn.
Fordæðan
Samsömun konu og náttúru er þekkt
fyrirbæri í bókmenntasögunni. Það er sömu-
leiðis þekkt, að sjálfstæðisviðleitni kvenna
er oft myndgerð sem óskapnaður. Hin sjálf-
stæða, gerandi kona birtist þá sem nokkurs-
konar skrímsli eða óvættur, eins og við
sjáum í fjölmörgum stjúpusögum ævintýra
þar sem stjúpan - sú sem leitast við að
hafa áhrif á líf sitt og umhverfi - er ford-
æða. Á sama hátt má líta á tröllkonur þjóð-
sagnanna sem táknmyndir sjálfstæðra
kvenna. Sú sjálfstæðisviðleitni getur stafað
af skapsmunum þeirra eða ytri aðstæðum
sem þær fá ekki ráðið við. í mörgum trölla-
sögum verðum við vitni að harðri og harm-
þrunginni lífsbaráttu einstæðrar tröllamóð-
ur, og fýllumst samúð með nefblárri skessu
sem horfír á krakkakrógann sinn veslast
uppi í sulti og seyru, því hún getur ekki
brauðfætt hann eftir að karlinn hennar dó.
Þar sjáum við e.t.v. hlutskipti einstæðra
kvenna sem fyrr á öldum lentu sumar á
vergangi - fóru m.ö.o. út úr samfélagi
manna, eða að endimörkum þess. Vafalítið
hafa einhverjar þeirra misst börn sín úr sjúk-
dómum sem fylgja vosbúð og hungri, og
þessar konur hafa þurft að beijast eins og
tröllskessur fyrir eigin tilvist og barna sinna.
Skapsmunir Stórkvenna
í íslendingasögum er einatt talað um
skapsmuni og skaplyndi í sambandi við
tröllamóð, og margar þjóðsögur draga óljós
skil milli manns og trölls. Mennskar konur
eiga það nefnilega til, ef þeim rennur í skap,
að ummyndast í tröll. Þannig var óvætturin
Jóra í Jórukleif venjuleg bóndadóttir í
Þykkvabæ áður en hún trylltist í bókstaf-
legri merkingu, þegar hestur hennar beið
lægri hlut í hestaati. Varð hún svo æf að
hún reif lærið undan hestinum og steðjaði
með það heldur stórstíg sem leið lá yfir
Ölfusá, upp Ingólfsfjall og alla leið í Heng-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. DESEMBER 1995 19