Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Page 27

um kaffihúsum. Og þegar haldið var heim
var ekið í lystikerrum og vagnstjórarnir
voru yfirmáta hjálpsamir og vingjarnlegir.
Hún lagði af miklum ákafa og forvitni stund
á sígild tungumál í skóla fyrir dætur betri
borgara, og fór seinna að þýða bókmenntir
úr þeim, sér í lagi bundið mál.
En eins og stormsveipur komu bolsjevik-
arnir og allt breyttist, þeir fóru án tafar
að rífa niður og eyðileggja flest sem í þeirra
augum var tákn gamla Rússlands. Lokuðu
stórverslunum og einkaskólum, ráku fólk
úr húsum sínum og létu hjarðir af fulltrúum
öreigastéttarinnar yfirtaka þau. Óttinn var
mikill og spurningin hvort gamla yfirstéttin
lifði af var þrúgandi. Fjölskylda hennar fékk
að, lifa, en varð að yfírgefa fallega húsið í
Arbat. Seinna þynntist um ættarmeiðinn í
borgarstríðinu er fylgdi, og einn af bræðrum
hennar varð fórnardýr hreinsana Stalíns
1930.
Þrátt fyrir að Davydovna líti með sökn-
uði til fyrri tíma, viðurkenndi hún sitthvað
nytsamt sem byltingin leiddi af sér, eins og
baráttuna gegn ólæsi, en hún og nokkrir
námsfélagar hennar voru sótt í skólann til
að leggja sitt af mörkum í því skyni, og
það þótti henni mikilsvert. Samtímis gaf
hún einkatíma, stundaði þýðingar og orti
ljóð.
í október 1919 varð hún meðlimur rithöf-
undasamtakanna. í því tilefni bauð hún
nokkrum vinkonum sínum á Dóminó, sem
var í senn kaffíhús og skáldaklúbbur á
Tverskaja, einni af aðalgötum Moskvuborg-
ar. Þetta kvöld átti sjálfur Serge Jesenin
að lesa upp úr ljóðum sínum, elskaður og
virtur af lesendum og gagnrýnendum, dýrk-
aður af kvenþjóðinni. Davydovna dáði hann
einnig og kunni ljóð hans utanbókar, en
þegar hún kom á staðinn hafði Jesenin ein-
hverra hluta vegna hætt við að troða upp.
Það tók á hana, sem ákvað að tala um fyr-
ir skáldinu, fékk bróðir sinn sem var kunn-
ugur því til að fylgja sér til hans og kynna
þau. Við skáldmögurinn sagði hún, og lagði
í róminn, að hann gæti einfaldlega ekki
verið þekktur fyrir að valda samkomunni
slíkum vonbrigðum. Jesenin horfði um stund
á hana, stökk svo upp á sviðið og fór með
nokkur af sínum stórbrotnu ljóðum. Og þá
var það skeð með hana, og hann einnig,
að því er skáldið sagði seinna. Munurinn
var, að hjá henni var það fyrir allt lífið ...
Þetta kvöld fylgdi Jesenin henni heim,
einnig næstu kvöld og þarnæstu. Árin sem
fylgdu lifðu þau „hérumbil" saman í her-
bergi sem Davydovna leigði í Arbat, en
skáldið átti eiginkonu og börn, skildi, giftist
á ný, og nú amerísku danskonunni Isadoru
Duncan - en sneri alltaf aftur til Davydovnu
sinnar.
Er hér var komið sögu, varð hann stöð-
ugt háðari áfengi, og því fylgdu hatrömm
þunglyndisköst. „Það var ekki auðvelt að
lifa með Sergej, en ég hef aldrei iðrast eina
mínútu,“ sagði Davydovna. Hún varð þung-
uð árið 1923 og ákvað að eignast barnið,
þótt það væri mikið mál í Rússlandi þeirra
tíma að vera einstæð móðir, en hvorki Jesen-
in né foreldramir gátu talið henni hug-
hvarf. Jesenin reyndist góður faðir og heim-
sótti Alik oft, færði honum gjafir og las
fyrir hann ljóð.
í hönd fóru ógnþrungnir tímar og í desem-
ber 1925 framdi Sergej Jesenin sjálfsvíg,
vegna yfirþyrmandi vonbrigða með bylting-
una. Undir sterkum áhrifum áfengis skaut
hann sig í höfuðið á hótelherbergi í St.
Pétursborg, rétt þrítugur að aldri. Hann lét
eftir sig ljóð, skrifað með eigin blóði og þar
koma fram ljóðlínurnar: „Að deyja, nú ég
veit, er naumast nýtt; / og þó, lífið var einn-
ig til fyrir löngu.“
Byltingarskáldið Serge Jesenin, var rödd
allra þeirra sem fundu sig svikna og útskúf-
aða, og þeir voru ófáir sem fylgdu dæmi
hans. Þeim var einfaldlega um megn að
horfa upp á ómenntaðan öreigalýðinn rífa
niður menningarverðmæti aldanna, og
hvernig ráðamenn sviku ftjálsa hugsun,
hnepptu listir í fjötra.
Vinsældir Serge Jesenins náðu út yfir
gröf og dauða, og ollu því að ráðamenn
fordæmdu þessa dýrkun á skáldinu, nefndu
hana Jesenerí, sögðu hana „óæskilegt sam-
bland iðjuleysis og sjúklegrar einstaklings-
hyggju“, brennimerktu um leið. Stalín
reyndi svo einnig að hindra endurútgáfu
bóka hans.
En orð og andagift skáldsins lifðu blóð-
hunda einræðisins, og með vaxandi vinsæld-
um ljóða hans síðustu áratugi, einkum þar
sem hann tekur afstöðu gegn ruddalegri
aðför að búskaparháttum dreifbýlisins, varð
hann aftur fremsta skáld Rússlands, sem
hann stefndi alltaf að.
Ástsælasta skáld Rússlands á þessari öld,
Serge Alexandrowitsch Jesenin, var í heim-
inn borinn 3. október 1895 í þorpinu Konst-
antinowo við Rajsan, sem í dag nefnist Jes-
TOVE Engilberts. Myndin er tekin á fullorðinsárum hennar og birtist í ævi-
sögu hennar, „Eins manns kona“, sem Jónína Michaelsdóttir skráði.
ræni spuruli og hugsandi svipur, stafaði
frekar ljúfu mildi frá ásjónu Tove, og stutt
var í eirilægt bros er uppljómaðri birtu brá
á. Undarlegt er svo til þess að hugsa,
þegar aðrar konur héldu aftur til síns
heima, því þær sættu sig hvorki við hið
kaldhamraða framandi land, néfólkið sem
margt dró dám af hráslaganum, svo ekki
sé minnst á skilningsleysið og fátæktina.
Að það reyndist yfírstéttarkonan Tove,
sem ótrauð stóð við hlið manns síns þar
til yfir lauk, og hugsaði um hann af fá-
gætri ósérhlífni. Líf hans var þó áveðurs,
og var að auki ekki auðvelt að lifa með
þessum skapmikla og órólega persónu-
leika, þannig að hann var trúlega erfiðari
í sambúð en hinir, hafi þær sögur sem
fóru af honum einhvern sannleiksneista.
Þeir miklu og fjölþættu hæfileikar sem
Jón var gæddur, féllu að-auki í grýttan
jarðveg í heimalandi listamannsins, og þar
fyrir utan var hvorki skilningur né aðstaða
til ýmissa þeirra athafna sem helst lágu
fyrir listgáfu hans. Tilveran var Jóni þann-
ig mótdræg, jafnframt því sem slíkir eru
undir smásjá fjöldans og stutt í baktalið,
eins og verða vill um stórhuga afburða-
menn í litlu landi. Mun honum réttilega
hafa fundist hann vera sem útlagi á út-
skeri, sem hann hafði raunar oftar en
ekki orð á við vini sína. Jón var heimsmað-
ur og kunni að umgangast konur, þar með
talið freyju sína, og þó breyskur væri eins
og margur eirðarlaus listamaðurinn, var
hann hér oftar en ekki tillitssamari höfð-
DAVYDOVNA með soninn Alek
(1925.)
enino. Þegar bóndasonurinn kom til Péturs-
borgar árið 1915, aðeins tvítugur að aldri,
var hann hylltur sem,hið sanna skáld almúg-
ans. Hann orti ljóð til hjarðanna og náttúr-
unnar, rússnesku þorpanna og landslagsins
í Miðrússlandi, og ljóð hans, magnþrungin
og döpur, skáru 5 merg og bein. Hróður
hans barst til keisarans, sem kallaði hann
á sinn fund og spurði hversu það sætti, að
ljóð hans hefðu yfir sér þennan angurværa
blæ?
Sonur þeirra Davydovnu, Alexander Jes-
enin Volpin, hlaut ástríkt og vandað upp-
eldi. Er tímar liðu var gagnrýnin afstaða
hans til kerfisins vel þekkt í hópi mennta-
manna Moskvuborgar. Brésjnefstjórnin setti
honum stólinn fyrir dyrnar 1974, annað
tveggja fangelsi eða útlegð. Hann valdi
seinni kostinn og hélt til Bandaríkjanna, þar
sem hann er virtur stærðfræðingur, og í
fremstu röð. Eftir þíðuna og Gorbatsjov
opnuðust landamærin, og hann heimsækir
móður sína reglulega. Davydovna vill þó
ekki flytjast til hans, því hún er samgróin
landi forfeðranna og mannsins, sem ný og
endurskrifuð uppsláttarrit segja, að hafi
verið einn af mestu persónuleikum rúss-
neskrar bókmenntasögu. Davydovna þakkar
guði fyrir að hafa fengið að vera nálægt
þessum manni og fylginautur um stund, því
þar með varð hún einnig hluti rússneskrar
sögu. Hún var eitt með skáldinu, lifði með
honum í reisn og niðurlægingu, - eins manns
kona.
-o-
SNJÓR OG SLÉTTUR BREÐl, BLEIKUR MÁNI SKÍN,
BREITT ER YFIR LANDIÐ NAPURT GRAFARLÍN.
DRÚPIR BJÖRK AF HARMI, HVÍT VIÐ FENNTAN VEG.
HVER ER TÝNDUR? DÁINN? ER ÞAÐ KANNSKIÉG?
Serge Jesenin (I925)/Geir Kristjánsson
Á björtum og litríkum veturnóttum, sem
borið hafa með sér meiri mannskaða en í
langan tíma hér á landi, hefur umtalsvert
lið náinna samferðamanna kvatt þessa
jarðvist, meðal þeirra hin danskfædda
Tove Fugman, sem varð freyja málarans
Jóns Engilberts (1908-1972).
Þeir eru nokkrir íslenzku málararnir,
sem sótt hafa sér kvonfang til útlanda,
en engin róðan held ég að hafí verið betur
ættuð en Tove. Faðir hennar var virtur
húsasmíðameistari og verktaki í Kaup-
mannahöfn, er reisti margar nafnkenndar
byggingar, sem standa sem minnisvarðar
mikilhæfs og hámenntaðs fagmanns.
JÓN Engilberts. Myndin er tekin þegar málarinn var að störfum
í Múlakoti 1953.
ingi og nærfærnari ástmaður, en margur
er minni sögur fara af. Enn einu sinni
gefst tilefni til að minnast spakmælisins
frá Frans, „heyrir þú mikils manns getið,
spurðu þá hvað konan hans heitir“, A það
naumast betur við annan íslenzkan lista-
mann listamann en Jón Engilberts, og
aðra konu sem orðið hefur á vegi mínum,
eða ég hef spurnir af, en Tove Engilberts.
Það voru með fyrstu og hátíðlegustu
bernskuminningum Tove, að móðir hennar
fór með þau systkini á söfn og listsýning-
ar, einkum Glyptotekið, sem var í næsta
nágrenni. Þeirri venju hélt hún að sjálf-
sögðu áfram er hún nam við listaskóla og
trúlega enn frekar eftir að þau Jón gift-
ust, en hann fylgdist vel með hræringum
í myndlist. Það sópaði að þeim hjónum á
mannamótum hér í borg og var upplit á
ungum listspírum er þau bar að garði við
opnun sýninga þeirra, þótti vísast meiri
virkt en margir litríkir blómvendir. Og til
hins síðasta mátti sjá Tove bregða fyrir á
listsýningum og þótt aldurinn væri mjög
farinn að segja til sín var stutt í fallega
brosið sem yljað hafði svo mörgum um
dagana. Örlögin vefa einstaklingum sér-
stæð og svipmikil örlög, jafnt í austri og
vestri; þótt ólíku sé saman að jafna um
litla Island og óravíddir Rússlands. Hér
má minnast orða skáldjöfursins Rainer
Marie Rilke; „Hið smáa er jafnlítið smátt,
og hið stóra er stórt. Það gengur mikil
fegurð í gegnum veröld alla og henni er
réttlátlega dreift yfir stóra og smáa hluti.“
Með einstakri fómfýsi og mannkærleika
gaf Tove Engilberts okkur hlutdeild í
mannlegri reisn og fegurð, eiginmanni sín-
um líf sitt og ást. Mikil manneskja, - eins
manns kona.
Serge Jesenin.
Heimili Frederiks Fugmanns var menning-
arsetur og gegnir nokkurri furðu, að bláfá-
tæk listaspíra ofan af Fróni, skyldi um-
svifalaust vera boðin velkomin í húsið, og
ber vott um verðmæta innviði húsráðenda.
Eftir fyrstu kynni af Jóni, á Fugmann að
hafa sagt við dóttur sína; „mér likar mun
betur við þennan fátæka pilt, en þessa
ríku vini þína.“
Ef reisn og manngildi skulu metin í
djúpri jarðbundinni ást til lífs og gróandi,
trúnni á hugsjónir og sannfæringu sína,
svo sem fram kemur í undangengnu skrifi
um Nadezjdu Davydovnu og Serge Jesen-
in, var það í nokkru jafnvægi við lífshlaup
Tove Fugman og Jóns Engilberts. Ætt-
menni Tove voru gyðingar og lýsingin á
lyndiseinkunn og útliti Davydovnu gat allt
eins átt við Tove, sem var lítil og hnellin,
en þegar Davydovnu einkennir þessi fjar-
l-ESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. DESEMBER 1995 27