Morgunblaðið - 27.01.2001, Page 39

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. JANÚAR 2001 39
SÍÐAST liðinn fimmtudag birtist
hér í blaðinu grein eftir Pál Sig-
urðsson prófessor við lagadeild
Háskóla Íslands. Hann fjallar þar
um bréf forseta Hæstaréttar til
forsætisnefndar Alþingis, sem
mikið hefur verið til umræðu síð-
ustu daga. Í greininni kemur fram
að prófessorinn telur forseta
Hæstaréttar hafa í bréfi sínu gefið
umsögn um lagafrumvarp ríkis-
stjórnarinnar sem til meðferðar
var á Alþingi. Þetta er rangt. Í
bréfinu gaf forsetinn aðeins skýr-
ingu á því hvort í dómi Hæstarétt-
ar 19. desember 2000 „hafi verið
slegið föstu að almennt sé and-
stætt stjórnarskrá lýðveldisins Ís-
lands að kveða í lögum á um að
skerðing geti orðið á tekjutrygg-
ingu örorkulífeyrisþega í hjúskap
vegna tekna maka hans“. Svaraði
forsetinn þessari spurningu neit-
andi.
Ástæðan fyrir spurningu for-
sætisnefndar Alþingis var sú, að
dómur Hæstaréttar þótti vera
óskýr um þetta þýðingarmikla at-
riði, og hafði það valdið deilum.
Hér var um að ræða atriði í mál-
inu, sem hefði átt að koma skýrt
fram í dómi réttarins 19. desem-
ber, en gerði það því miður ekki.
Með bréfi sínu bætti forseti
Hæstaréttar úr þessu og réttlæt-
ist svar hans af þeim sérstöku að-
stæðum sem hér voru uppi.
Það er óskiljanlegt, hvernig
prófessor við lagadeild Háskóla
Íslands getur fullyrt í blaðagrein
að í svarinu hafi falist umsögn um
frumvarpið sem var til meðferðar
á Alþingi. Ekkert er að því eða
efnisatriðum þess vikið í svari
Hæstaréttar. Síðan dregur pró-
fessorinn þá ályktun af þessari
röngu forsendu sinni að forseti
Hæstaréttar og eftir atvikum aðr-
ir dómendur réttarins verði van-
hæfir til að fjalla í framtíðinni um
mál sem tengjast sakarefni máls-
ins sem dæmt var 19. desember.
Hann gæti eins haldið því fram, að
dómararnir, sem þann dóm kváðu
upp, myndu verða vanhæfir í slík-
um málum í framtíðinni, ef þeir
hafðu kveðið skýrt á um þetta efn-
isatriði í dómi sínum 19. desember,
eins og þeim bar auðvitað skylda
til að gera. Dómari sem talar skýrt
í dómi verður þá vanhæfur til að
fjalla um skyld mál í framtíðinni
en ekki sá sem talar óskýrt!
Það er margt skrítið í kýrhausn-
um.
Jón Steinar Gunnlaugsson
Margt skrítið í
kýrhausnum
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.
FRÁ því umhverfis-
þing var haldið í fyrsta
skipti haustið 1996
hefur umræða um um-
hverfismál gjörbreyst
– til batnaðar. Hinn al-
menni borgari og
frjáls félagasamtök
um náttúruvernd láta
nú miklu meira að sér
kveða og hafa ítrekað
tekið frumkvæði í um-
ræðunni. Þeir sem
vinna að umhverfis- og
náttúruvernd láta ekki
lengur bjóða sér sam-
ráð eða málamiðlanir á
bak við luktar dyr –
líkt og iðulega gerðist
á vettvangi Náttúruverndarráðs
hins gamla – heldur er andstaða og
gagnrýni á fyrirætlanir stjórnvalda
og framkvæmdaaðila sett fram
skýrum stöfum. Opin og málefnaleg
umræða er frumforsenda þess að
þróun þjóðfélagsins í heild verði
sjálfbær.
Hvað er sjálfbær þróun?
Sjálfbær þróun er engin töfra-
formúla sem sprettur fram úr hátíð-
arræðum stjórnmálamanna, sem
ósjaldan reyna að réttlæta aðgerðir
sem valda skaða á náttúrunni með
því að halda því fram að um sé að
ræða sjálfbæra þróun. Í hugtakinu
sjálfbær þróun felst heldur ekki sú
nauðhyggja að hina eða þessa auð-
lindina verði að nýta nú þegar.
Hugtakið sjálfbær þróun var
fyrst og fremst sett fram sem mála-
miðlun milli hagsmuna iðnfyrir-
tækja og framkvæmdaaðila annars
vegar og talsmanna náttúruvernd-
arsjónarmiða hins vegar. Togstreit-
an milli ,,sjálfbærni“ og ,,þróunar“
snýst um hvernig beri að túlka hug-
takið ,,sjálfbær þróun“. Á Íslandi
hafa stjórnvöld oftast lagt lóð sín á
vogarskál iðnfyrirtækja og fram-
kvæmdaaðila. Stjórntæki á borð við
umhverfismat og varúðarreglu –
tvær meginreglur Ríó-yfirlýsingar-
innar frá 1992 – vega létt í umhverf-
isstefnu ríkisstjórnar Íslands. Ný-
leg dæmi um þetta er höfnun
umhverfisráðherra á kröfu um að
sjókvíaeldi í Mjóafirði og Berufirði
skuli sæta mati á umhverfisáhrifum
og úrskurður sama ráðherra um
kísilgúrnám í Mývatni.
Hvor tveggja ákvörð-
unin gæti valdið stór-
kostlegri eyðileggingu
á náttúruverðmætum.
Spurningin er þessi:
Verður núverandi þró-
un við haldið? Svarið
er í flestum tilfellum
neikvætt þegar mál
eru skoðuð í hnatt-
rænu samhengi. Þó
svo að ástand um-
hverfismála kunni að
ýmsu leyti að vera
betra hér á landi en
víða annars staðar er
ljóst að Íslendingar
eru á sama báti og aðr-
ar þjóðir. Við deilum sama hnett-
inum. Í nýlegri skýrslu frá John
Hopkins School of Public Health er
varað við því að sá tími sem við
(mannkynið) höfum til að vernda líf-
ríki jarðar sé að renna út. Lofts-
lagsbreytingar, mengun sjávar,
rányrkja, fátækt og fjölgun mann-
kyns stefna lífríki jarðar í bráða
hættu. Inntak sjálfbærrar þróunar
verður að vera orkusparnaður og
nýtni. Afnema verður ríkisstyrki
sem stuðla að óþarfa sóun auðlinda,
vernda verður uppsprettur fersk-
vatns, nýta verður skóga og fisk-
stofna með ábyrgum hætti í stað
þess að eyða þeim og koma verður í
veg fyrir uppblástur á frjósömu ak-
urlendi. Verndun búsvæða og líf-
fræðilegs fjölbreytileika er lykilat-
riði. Síðast en ekki síst: Kyoto-bók-
uninni verður að hrinda í fram-
kvæmd án tafar.
Umræða um
umhverfismál
Íslendingar eru ein auðugusta
þjóð heims. Ábyrgð okkar er að því
leyti meiri en margra annarra þjóða
að við eigum þess kost að velja og
hafna. Það á síður við um þjóðir þar
sem almenningur hefur vart í sig
eða á. Þennan kost verðum við að
nýta til hins ítrasta. Framlag okkar
til alþjóðlegrar umræðu verður að
byggjast á meðvitund okkar um að
takist ekki að koma í veg fyrir óaft-
urkræfar breytingar á lífríki jarðar
– loftslagi og vistkerfi sjávar – þá
kann þessi valkostur að hverfa.
Til skamms tíma hefur umræða
um umhverfismál á Íslandi liðið fyr-
ir skammyrðastíl þegar tekist hefur
verið á um hagsmuni er varða um-
hverfis- og náttúruvernd. Jafnvel
ráðherrar hafa gefið illt fordæmi.
Er þess skemmst að minnast að
umhverfisráðherra kallaði meiri-
hluta Náttúruverndarráðs öfga-
menn í kjölfar ályktunar ráðsins um
úrskurð ráðherrans um Mývatn.
Einnig má nefna ummæli forsætis-
ráðherra um þau samtök sem leggj-
ast gegn því að Ísland fái undan-
þágu fyrir losun gróðurhúsaloft-
tegunda frá stóriðju og fram komu í
stefnuræðu hans við upphaf þings
haustið 1999.
Hvað sem þessu líður hefur þó
umræða af þessu tagi tvímælalaust
verið á undanhaldi. Í því sambandi
ber sérstaklega að fagna framkom-
inni þingsályktunartillögu Katrínar
Fjeldsted á Alþingi um samráð
stjórnvalda við frjáls félagasamtök
og því að umhverfisráðherra hyggst
beita sér fyrir fullgildingu Árósa-
samningsins nú á vorþingi. Einmitt
með því að styðja við bakið á frjáls-
um félagasamtökum er viðurkennt
að frumkvæði samtaka almennings
er mikilvægur aflvaki lýðræðislegr-
ar umræðu. Í því felst einnig að
stjórnvöld láti ekki þau samtök sem
gagnrýna umhverfisstefnu þeirra
gjalda gagnrýni sinnar. Að öðrum
kosti mun hugtakið ,,sjálfbær þró-
un“ ekki öðlast raunhæfa merkingu.
Sjálfbær þróun?
Árni
Finnsson
Umhverfisþing
Einmitt með því að
styðja við bakið á
frjálsum félagasam-
tökum er viðurkennt,
segir Árni Finnsson,
að frumkvæði samtaka
almennings er mik-
ilvægur aflvaki lýðræð-
islegrar umræðu.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Náttúruverndarsamtaka Íslands.
Í MORGUNBLAÐINU í gær
(26. jan.) bregst Stefán Ólafsson,
prófessor í félagsfræði við Háskóla
Íslands, við þeirri
gagnrýni á skýrslu
sína, er fram kom í
blaðinu í fyrradag í
viðtölum þess við
samgönguráðherra og
undirritaðan. Þar sem
svo virðist sem Stefán
hafi ekki fyllilega átt-
að sig á kjarna þeirr-
ar gagnrýni er sjálf-
gefið að nokkuð
ítarlegri skýringum
verði strax komið á
framfæri.
Umrædd skýrsla
Stefáns, undir hinu
háleita heiti ,,Borg-
aralýðræði og borgar-
skipulag“, var fyrst
lögð fram á fundi borgarráðs
Reykjavíkur sl. þriðjudag, 23. þ.m.,
og var samdægurs send fjölmiðl-
um. Þeir birtu strax þá niðurstöðu
höfundar að núverandi Reykjavík-
urflugvöllur væri lakasti kosturinn
í flugvallarmálum höfuðborgarinn-
ar, en sá besti væri nýr flugvöllur
utan höfuðborgarsvæðisins, og
sagður sunnan Hafnarfjarðar. Höf-
undur sendi mér sem fyrrverandi
fulltrúa samgönguráðherra í ,,Sér-
fræðihópi til undirbúnings at-
kvæðagreiðslu um framtíðarnýt-
ingu Vatnsmýrar og
staðsetningu Reykja-
víkurflugvallar“ meg-
inhluta þessa skjals í
tölvupósti 22. þ.m., en
þar kemur þó fram af-
gerandi frávik frá því
sem sent var fjölmiðl-
um daginn eftir.
Ferðatími
flugfarþega
Þetta frávik er í
lokaniðurstöðu skýrsl-
unnar, sem fjölmiðlar
hafa eðlilega leitað
beint í, og byggt sína
fyrstu umfjöllun á.
Þar er um að ræða
tvær samanburðar-
töflur, hin fyrri undir fyrirsögninni
„Heildarmat kosta – I, efnahags-
legir þættir“, en hin síðari ,,Heild-
armat kosta – II, mat frá ólíkum
sjónarhornum“. Í þeirri útgáfu
töflunnar, sem ég fékk í tölvupóst-
inum frá höfundi 22. þ.m., eru hins
vegar eftirfarandi kostnaðartölur
rækilega tilgreindar vegna ,,ann-
ars kostnaðar (einkum vegna
ferðatíma, m.v. 25 ár)“: Núverandi
flugvöllur 200 m.kr., breyttur flug-
völlur 100 m.kr., Löngusker 100
m.kr., nýr flugvöllur sunnan Hafn-
arfjarðar 2.100 m.kr. og Keflavík-
urflugvöllur 4.300 milljónir kr.
Það hlýtur því að vekja ein-
hverja athygli að í lokagerð töfl-
unnar, og eins og hún var síðan
birt í Mbl. 24. þ.m., hefur þótt
nauðsynlegt að stinga tölunum um
2,1 og 4,3 milljarða króna aukinn
ferðakostnað flugfarþega til og frá
flugvallanna utan höfuðborgar-
svæðisins undir stól. Þeirra í stað
eru einfaldlega sett í lokatöfluna
eftirfarandi lýsingarorð til skýr-
ingar á matsþættinum ,,áhrif stað-
setningar á ferðakostnað farþega“:
,,lítill – lítill – lítill – nokkur – mik-
ill“!
Flugöryggismálin
Þá vantar með öllu í þessar sam-
anburðartöflur skýrslunnar annan
afgerandi lykilþátt, þ.e. væntanlegt
notkunarhlutfall umræddra flug-
vallarkosta. Meðal þeirra er sá
kostur er höfundur telur bestan,
og ýmist hefur verið nefndur
,,flugvöllur sunnan Hafnarfjarðar“,
,,flugvöllur í Vatnsleysustrandar-
hreppi“, en hefur frá og með um-
fjöllun Mbl. 24. þ.m. endanlega og
væntanlega með réttu fengið heitið
,,Hvassahraunsvöllur“. Hvers
vegna er í lokaniðurstöðu skýrsl-
unnar ekki minnst á afgerandi
flugöryggisþætti, er tengjast hugs-
anlegum flugrekstri á þessu svæði?
Mætavel er kunnugt meðal
þeirra er vinna að flugmálum og
flugrekstri hér á landi að þetta
svæði er langsamlega lakasti kost-
urinn, m.a. vegna verulegrar
ókyrrðar í lofti, sem verður þegar
hvass vindur blæs að því frá fjöll-
unum fyrir austan og sunnan. Um
þetta vitnar m.a. áratugalöng
reynsla íslenskra flugmanna. Fyrir
þremur áratugum var leitast við að
leggja formlegt mat á þessa skerð-
ingu með því að skipuleggja yfir
svæðið og Reykjavík mikinn fjölda
reglubundinna könnunarfluga
(samtals 210) með flugvél Flug-
málastjórnar. Niðurstaðan var sú,
að þess mætti vænta að notkunar-
hlutfall flugvallar á þessu svæði
gæti verið á bilinu 4–11% lakara en
núverandi Reykjavíkurflugvallar,
og væri þar með með öllu ófull-
nægjandi fyrir reglubundið áætl-
unarflug.
Samlagningar
Innihald umræddra lokataflna í
skýrslu Stefáns byggist að veru-
legum hluta til á svonefndum
hugarflugsumræðum undir stjórn
Tryggva Sigurbjörnssonar verk-
fræðings, sem fram fóru á þriðja
fundi sérfræðihópsins 22. júní sl. Á
þeim fundi, og einnig á fjórða fundi
hópsins 27. júlí, varaði ég sérstak-
lega við því að reynt yrði að kom-
ast að einhverri niðurstöðu í sam-
anburði kosta með einfaldri
samlagningu plúsa og mínusa
þeirrar upptalningar, auk þess sem
í slíkum samanburði þyrfti ætíð að
ákveða raunhæft vægi fyrir hvern
þátt. Þess væri varla að vænta að
innan sérfræðihópsins væri unnt
að komast að niðurstöðu í því máli.
Stefán Ólafsson sem formaður
hópsins virðist þá hafa verið þessu
ágætlega sammála, því í vinnu-
plaggi hans, dags. 24.07.2000,
,,Efnisatriði tengd framtíðarnýt-
ingu Vatnsmýrarsvæðis – Úr-
vinnsla ræsfundargagna frá 22.
júní“, segir hann orðrétt í inngangi
sínum: ,,Rétt er að ítreka að mark-
miðið er að fá yfirlit um efnisatriði
(,,tékklista“) en alls ekki að fá
neina niðurstöðu né heldur gera
atlögu að forgangsröðun þátta.“
Ennfremur segir þar: ,,Þetta plagg
ber ekki að skoða sem væntanleg-
an hluta af kynningarefni, heldur
einungis sem verkfæri.“
Nú, á lokastigi aðdraganda
margnefndrar atkvæðagreiðslu,
fellur prófessorinn hins vegar í
þann pytt að ákveða að gefa flug-
vallarkostum opinberar lokaein-
kunnir sínar. Gagnrýni mín snýr
því fyrst og fremst að því að höf-
undur skuli hafa látið til leiðast að
birta slíka einfalda samlagningu
plúsa og mínusa til þess að fá við-
unandi ,,útkomu“ í vali flugvall-
arkosts – og þá vaknar óhjákvæmi-
lega spurningin ,,viðunandi að mati
hvers eða hverra?“ Erlendis eru
vinnubrögð af þessu tagi stundum
kennd við Mikka mús, því þetta á
lítið skylt við raunhæfar og þaðan
af síður vísindalegar starfsaðferðir.
Við þetta óvænta framtak höf-
undar breytist jafnframt með öllu
fyrirhuguð opinber kynning meðal
íbúa Reykjavíkur úr því að byggj-
ast á fram lögðum hlutlausum
gögnum og upplýsingum í það að
verða ,,leiðbeinandi val“, þar sem
kjósendum er rækilega leiðbeint
um það á hvern hátt þeim ber að
kjósa – því auðvitað er þeim ætlað
að velja ,,besta kostinn“ að mati
þeirra er standa fyrir atkvæða-
greiðslunni. Fer þá væntanlega að
styttast í að leiðtogar höfuðborg-
arinnar geri opinberlega upp hug
sinn í málinu, sem einnig geti orðið
almennum íbúum hennar til eft-
irbreytni.
Um einkunnagjöf
flugvalla
Leifur
Magnússon
Reykjavíkurflugvöllur
Nú, á lokastigi aðdrag-
anda margnefndrar at-
kvæðagreiðslu, segir
Leifur Magnússon, fell-
ur prófessorinn hins
vegar í þann pytt að
ákveða að gefa flugvall-
arkostum opinberar
lokaeinkunnir sínar.
Höfundur er verkfræðingur
og var framkvæmdastjóri hjá
Flugmálastjórn í 18 ár og hjá
Flugleiðum í 22 ár.