Morgunblaðið - 27.01.2001, Blaðsíða 42

SKOÐUN
42 LAUGARDAGUR 27. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÖRYRKJADÓMUR Hæstaréttar
hefur ekki einasta vakið umræður
um stöðu öryrkja og annarra hópa í
samfélaginu sem hafa þörf fyrir
félagslega aðstoð, heldur einnig
stöðu dómstóla í stjórnskipuninni og
þýðingu alþjóðlegra skuldbindinga
við túlkun íslensku stjórnarskrár-
innar. Í greininni er fjallað um eft-
irfarandi atriði: Heimildir dómstóla
til að meta stjórnskipulegt gildi laga
(2), tengsl þjóðaréttar og landsréttar
(3), skýringu á dómi Hæstaréttar (4)
og viðbrögð ríkisstjórnarinnar (5).
Heimild dómstóla til að meta
stjórnskipulegt gildi laga
Í dómi sínum komst Hæstiréttur
að þeirri niðurstöðu að ákvæði 5.
mgr. 17. gr. almannatryggingalaga,
að því er varðar þá aðferð sem þar
var viðhöfð við tengingu örorkubóta
við tekjur maka eða sambúðaraðila,
væri ósamrýmanleg ákvæðum 1.
mgr. 76. gr., sbr. og 65. gr. stjórn-
arskrárinnar. Þetta gerir Hæstirétt-
ur m.a. á grundvelli heimildar sinnar
til að meta stjórnskipulegt gildi laga.
Fátt hefur fengið meira rými í
fræðiritum um lögfræði en álitaefnið
um heimild dómstóla til að meta
stjórnskipulegt gildi laga. Hér á
landi eru dómstólar taldir hafa þessa
heimild án þess að sérstaklega sé
mælt fyrir um hana í stjórnarskránni
eða almennum lögum. Samkvæmt
fræðilegum viðhorfum í stjórnskip-
unarrétti og réttarheimildafræði
hefur reglan stöðu sem stjórnskipu-
leg réttarvenja (dómvenja). Reglan
hefur nú svo traustan sess í íslenskri
stjórnskipun að hún verður tæpast
takmörkuð eða afnumin nema með
breytingu á stjórnarskránni. Af
dómum frá síðari hluta 19. aldar má
vera ljóst að reglan var þá talin gilda,
sbr. t.d. dóm Landsyfirréttarins
1900, bls. 176. Það var þó ekki fyrr
en með Hrafnkötlumálinu frá 1943
að Hæstiréttur vék til hliðar lögum
vegna þess að þau voru ekki talin
samrýmast stjórnarskrá. Í málinu
voru lagaákvæði sem takmörkuðu
útgáfu fornrita talin andstæð ákvæði
stjórnarskrárinnar um prentfrelsi.
Hæstiréttur hefur beitt þessu valdi
sínu margoft síðan. Er nú svo komið
að slíkir dómar eru kveðnir upp sem
næst árlega hér á landi. Hugmyndin
um að fela sjálfstæðum stofnunum
(oftast dómstólum) mat á stjórn-
skipulegu gildi laga á sér djúpar ræt-
ur í vestrænni réttarmenningu eins
og hún hefur þróast eftir að einveldið
leið undir lok. Bandaríkjamenn voru
einna fyrstir til að festa hana í sessi,
sbr. hið fræga mál
Marbury v. Madison
frá 1803 og telja hana
gjarnan til merkasta
framlags síns til lög-
spekinnar, þótt höfund-
arréttur þeirra að
henni sé ekki vafalaus.
Þar í landi er þetta
vald, eins og á Íslandi,
hjá hinum almennu
dómstólum. Langt mál
og flókið er að gera
grein fyrir þeim heim-
spekilegu og stjórn-
málalegu hugmyndum
sem heimildin byggist
á, en í stuttu máli er lit-
ið svo á að í þjóðfélagi
þar sem viðurkennd eru grundvall-
armannréttindi, skráð eða óskráð,
sem allir menn njóta skilyrðislaust,
þurfi að gera ráð fyrir að unnt sé að
takmarka aðra þætti ríkisvalds,
einkum löggjafarvaldið, þannig að
það gangi ekki á þessi réttindi. Þann-
ig er það álit margra að reglan sé
nánast óhjákvæmilegur hluti af skil-
greiningu á réttarríkinu og lýðræð-
islegum stjórnarháttum yfirleitt. Er
nú gert ráð fyrir slíkri heimild til að
meta stjórnskipulegt gildi laga í
flestum ef ekki öllum lýðræðisríkjum
heimsins, þótt henni sé komið fyrir
með mismunandi hætti í löggjöf ein-
stakra ríkja og hún sé ekki alltaf hjá
hinum almennu dómstólum. Það er
einnig hið almenna viðhorf að slík
heimild dómstóla eða hliðstæðra
stofnana sæti takmörkunum. Er það
gjarnan orðað þannig, að dómstólar
megi þó ekki taka ákvarðanir sem
eftir eðli sínu eru pólitískar. Það er
því enginn ágreiningur um það, að
niðurstaða dómstóla á eingöngu að
vera lögfræðileg. Til eru síðan him-
inháir bunkar fræðirita í lögum þar
sem þess er freistað að skilgreina
hvað krafan um að niðurstaðan sé
lögfræðileg felur í sér, en það er önn-
ur saga og býsna löng.
Lengst af hefur verið ríkjandi það
viðhorf á Íslandi (og raunar annars
staðar) að Hæstiréttur ætti að beita
þessu valdi sínu af varfærni og eru
dómar sem að þessu lúta framan af í
samræmi við það. Hæstiréttur hefur
m.ö.o. ávallt verið tregur til að lýsa
lög andstæð stjórnarskánni. Er það
byggt á því augljósa sjónarmiði að
dómstólar ættu að fara gætilega í að
lýsa ákvarðanir lýðræðislega kjör-
inna fulltrúa þjóðarinnar andstæðar
stjórnarskrá. Þessi afstaða dómstóla
jafngildir því að löggjafanum er í rík-
um mæli játað vald til að túlka og
kveða nánar á um inntak þeirra rétt-
inda sem ákvæði stjórnarskrárinnar
mæla fyrir um. Þetta hefur ekki síst
verið talið eiga við um eigna- og at-
vinnuréttindi og önnur málefni sem
varða skipulag viðskipta- og efna-
hagsmála og síðan en ekki síst
félagsmálalöggjöfina. Með nokkurri
einföldun má segja að dómstólar hafi
byggt á því sjónarmiði að ósamræmi
laga og stjórnarskrár þyrfti að vera
því sem næst augljóst ef víkja ætti
lögum til hliðar. Dómstólar hafi því
haft tilhneigingu til að „draga taum
ríkisvaldsins“ eins og það hefur verið
orðað.
Þessi „tregða“ íslenskra dómstóla
sætti harðri gagnrýni um miðjan ní-
unda áratuginn. Kjarni þeirrar
gagnrýni var sá að íslenskir dómstól-
ar (einkum Hæstiréttur) drægju
taum ríkisvaldsins og takmörkuðu
stjórnarskrárbundin réttindi borg-
aranna umfram það sem hrein lög-
fræðileg rök stæðu til. Fleiri töldu þó
„tregðu“ dómstólanna eðlilega í lýð-
ræðisþjóðfélagi, einkum vegna þess
að dómarar væru ekki lýðræðislega
kjörnir og sættu ekki pólitísku að-
haldi sem slíkir. Hefur í kennslu í
lagadeild verið gengið út frá þessu
varfærnislega viðhorfi, en vísað til
fyrrnefndrar gagnrýni sem dæmi
um önnur viðhorf.
Síðasta áratuginn hefur dómum
hér á landi þar sem lögum er vikið til
hliðar sem andstæðum stjórnar-
skránni fjölgað mikið. Ástæður fyrir
þessari fjölgun eru ekki kunnar, en
aukin áhersla á hvers kyns mann-
réttindi og aukin vitund borgaranna
um þau á áreiðanlega sinn þátt í
henni. Er nánar vikið að áhrifum al-
þjóðlegra mannréttindasáttmála í
III. kafla hér á eftir.
Vert er einnig að benda á að í sam-
anburði við önnur ríki
Norðurlanda sker Ís-
land sig mjög mikið úr
þegar kemur að hlut
dómstóla við mat á
stjórnskipulegu gildi
laga. Í öllum þessum
löndum er þessi réttur
dómstólanna viður-
kenndur, en dómar þar
sem lögum er vikið til
hliðar eru fáir og engir
í sumum löndunum. Á
Íslandi eru dómarnir
aftur á móti fjölmargir
eins og fyrr segir.
Þetta kemur á óvart í
ljósi þess að íslenskt
réttarkerfi er sögulega
séð hluti af hinni norrænu réttarhefð
og þangað sækja Íslendingar helst
fyrirmyndir sínar um lagamenntun,
löggjöf og lagaframkvæmd. Erfitt er
því að skýra þennan mun, en þrennt
má nefna. Í fyrsta lagi að íslenskir
dómarar og lögfræðingar hafi að ein-
hverju leyti losað um tengsl sín við
almenn norræn viðhorf í þessum efn-
um og sæki fyrirmyndir sínar annað,
svo sem til Evrópudómstólsins og
Mannréttindadómstóls Evrópu og
jafnvel til Bandaríkjanna, þar sem
staða dómstólanna er mjög sterk að
þessu leyti. Í öðru lagi er hugsanlegt
að sú gagnrýni sem Hæstiréttur
mátti sæta um miðjan níunda ára-
tuginn fyrir meinta fylgispekt sína
við hagsmuni ríkisvaldsins, og ýmsir
áhrifamenn í íslensku þjóðfélagi
tóku undir, hafi ýtt undir þá þróun
sem síðar fór að gæta, þótt erfitt sé
um það að fullyrða. Í þriðja lagi er
hugsanlegt að hluti skýringarinnar
sé að lagasetning á Íslandi sé óvand-
aðari en annars staðar og íslenskir
stjórnmálamenn hugi ekki, í sama
mæli og kollegar þeirra á Norður-
löndum, að þeim mörkum sem
stjórnarskrá og aðrar grundvallar-
reglur, og skýring þeirra á hverjum
tíma, kann að setja þeim. Án frekari
rannsókna er erfitt að geta sér til um
ástæður þess að Ísland hefur sér-
stöðu að þessu leyti.
Áhrif alþjóðlegra mann-
réttindasáttmála á skýringu
stjórnarskrárinnar
Í öryrkjamálinu vísar Hæstiréttur
m.a. til 26. gr. alþjóðasamnings um
borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi
og ennfremur til 9. gr. alþjóðasamn-
ings um efnahagsleg, félagsleg og
menningarleg réttindi og lætur þess-
ar þjóðréttargerðir hafa áhrif á skýr-
ingu ákvæða íslensku stjórnarskrár-
innar. Ýmsir hafa orðið til að nefna
þetta og telja óvenjulegt og ganga
lengra en áður í því að láta þjóðarétt
hafa áhrif á landsréttinn. Þá er þess
að geta að þessi aðferð er hluti af
mjög skýrri þróun sem átt hefur sér
stað allan síðasta áratug hér á landi,
eða allt frá því að Hæstiréttur kvað
upp dóm þann sem er að finna í
dómasafni Hæstaréttar H.1990,2, en
sá dómur varð til þess að hraða mjög
víðtækri endurskoðun á dómstóla-
skipan landsins, þar sem dómsvald
sýslumanna var talið fara gegn
ákvæðum mannréttindasáttmála
Evrópu. Síðan þá hefur færst í
aukana að alþjóðlegir mannréttinda-
sáttmálar séu látnir ráða skýringu
mannréttindaákvæða stjórnarskrár-
innar. Lögfesting mannréttindasátt-
mála Evrópu hefur ýtt undir þessa
þróun og hafa ýmis ákvæði þeirra
laga eins konar „stjórnarskrárígildi“
eins og það hefur verið orðað, sé litið
til þess hvernig þeim hefur í reynd
verið beitt við skýringu á stjórnar-
skránni. Nefna mætti marga dóma
Hæstaréttar þar sem þessi aðferð er
notuð þótt þeir verði ekki raktir hér
plássins vegna. Er kvótadómurinn
fyrri (Valdimarsmálið) ágætt dæmi
um þetta. Mín skoðun er sú að þetta
aukna vægi alþjóðlegra mannrétt-
indasáttmála við skýringu og beit-
ingu íslensku stjórnarskrárinnar sé
megineinkenni á réttarþróun á Ís-
landi síðasta áratuginn. Í því ljósi er
öryrkjadómurinn hluti af þróun sem
hefur átt sér stað á undanförnum ár-
um, þar sem skil milli landsréttar og
alþjóðlegra skuldbindinga á sviði
mannréttinda verða óljósari en áður.
Rifja má upp deilurnar um lögin
(frumvarpið) um gagnagrunn á heil-
brigðssviði í þessu sambandi. Stór
hluti þeirra snerist um það hvort lög-
HÆSTIRÉTTUR OG
ÖRYRKJAMÁLIÐ
Davíð Þór
Björgvinsson
BALDUR Jónsson prófessor
er einn staðfastasti uppihalds-
maður íslenskrar tungu á dög-
um okkar. Einn af þeim sem
aldrei hvika, gæddur rannsókn-
argleði og sköpunargáfu. Hann
segir í kunningjabréfi til mín,
sem mér þótti betur fengið en
ófengið, meðal annars:
„Oft verður mér hugsað til þín
af ýmsu tilefni, ekki einungis
vegna þess að þú minnir á þig
vikulega. Vorum við nokkuð
búnir að ræða um sögnina að
víkja sæti? Eða varst þú með
pistil um hana? Nú get ég ekki
munað það fremur en annað.
Þegar þetta orðalag var að kom-
ast í tísku fyrir allmörgum árum
fór ég að velta því svolítið fyrir
mér, og hálfskammast mín fyrir
að ég skyldi ekki undireins átta
mig á því. Það er dálítill hefð-
arbragur á þessu, eins og þetta
þykist vera aldagamalt og
rótgróið lagamál. Þetta minnir
ofurlítið á sagnir sem jafnan eru
áhrifslausar, en stýra stundum
falli vegna brottfallins forskeyt-
is, t.d. gráta Björn bónda, sitja
hest, liggja konu og fleira sem
er rammíslenskt. En það er
samt einhver laumufarþega-
svipur á þessu víkja sæti. Ég sé
engin merki þess að það geti
verið mjög gamalt og er hand-
viss um að þarna hefir ekkert
forskeyti verið fyrir landnám og
síðan fallið brott.
Hvaða falli skyldu menn
hugsa sér að víkja stýrði í þessu
sambandi, víkja e-ð eða víkja
e-u? Það verður ekkert vit í
þessu nema víkja standi með
þágufalli og síðan fylgi atviks-
legur liður, eins og t.d. í víkja
e-u til hliðar eða víkja e-u við.
Auk þess getum við auðvitað
vikið úr sæti fyrir öðrum. En
það er eins og það sé ekki ís-
lensk hugsun í þessu víkja sæti
– enda er það ekki svo.
Fyrir nokkrum árum var ég
að taka til í einhverju dóti í mál-
stöðinni. Þá kom upp í hendurn-
ar á mér norskt lesmál þar sem
við mér blöstu orðin „vika plass-
en“. Það var og! Ég fór beint í
danska orðabók og lærði þá
fyrst það sem ég hefði átt að vita
fyrir löngu að á dönsku er sagt
vige sin plads sem Freysteinn
þýðir með orðunum „þoka fyrir
e-m“. Það hefir hann frá Kon-
ráði. Það er alltaf gaman að sjá
hvað Konráð leggur til mála.
Hann þýðir áhrifssögnina vige
með „þoka úr (e-u)“, og notk-
unardæmin vige sit Sæde eða
vige sin Plads þýðir hann með
orðunum „þoka fyrir e-m“. Síð-
an kemur þessi dýrlega viðbót í
svigum: „sb.: Þú skalt þoka fyrir
konu þessi, Nj. 52“! Þar á eftir
kemur svo notkunardæmið vige
sit Dommersæde. – Þá ætti að
vera ljóst hvers vegna dómarar
„víkja sæti“ á Íslandi nú á dög-
um.
Þetta rifjaðist allt upp fyrir
mér skömmu fyrir jól þegar ég
var að lesa Morgunblaðið. Þar
sá ég í grein eftir Helga Hálf-
danarson orðalagið „rýma sæt-
ið“, í svipaðri merkingu (sbr.
Blöndal, u. rýma). Það lætur
varla mjög ókunnuglega í þínum
eyrum. Er þetta ekki sama sag-
an og fyrri daginn, að það er
hægt að komast af án þess að
vera sífellt að afbaka blessaða
dönskuna?“


„Vegna deilna innan fjöl-
skyldunnar“ hringdi í mig Pétur
Pétursson þulur og vildi fá úr-
skurð um að „koma í opna
skjöldu“ væri alltaf neikvætt.
Væri þetta sérlega myndrænt,
menn sæju þetta alveg fyrir sér,
enda hefði Halldór Laxness
sagt að fornir rithöfundar okkar
hefðu haft „afar næmt auga“,
það er tamið sér myndrænan
stíl.
Nú má vera að merking orð-
taksins hafi breyst frá því, sem
var, og ungt fólk hafi orðtakið
að koma í opna skjöldu í ann-
arri merkingu en við sem eldri
erum.
En svo skal slegið upp í nýj-
ustu biblíu myndrænna orðtaka:
Mergur málsins eftir próf. Jón
G. Friðjónsson (1993): þar segir:
„Koma einhverjum í opna
skjöldu; eitthvað kemur ein-
hverjum í opna skjöldu = koma
einhverjum að óvörum; eitthvað
kemur flatt upp á einhvern ...
Það er dregið af hernaði og er
bein merking „að koma aftan að
einhverjum, á hlið við einhvern
(þar sem skjöldurinn hlífir
ekki), þ.e. opinn skjöldur merk-
ir „bakhlið á hvelfdum skildi“,
andstætt loknum skildi.“
Elstu dæmi um nútímamerk-
inguna eru frá síðari hluta 19.
aldar.“ Þetta mun duga Pétri og
fólki hans.
Þá minnti Pétur mig á máls-
hátt sem ég kunni ekki: „Ekki
er hana at borgnara, þó hæna
beri skjöld.“ Umsjónarmaður
heldur að þetta sé sagt konum
til hnjóðs, en sér í fréttum að
Þjóðverjar t.d. telji nú konur
fullgilda hermenn.


Inghildur austan kvað:
Söng Engilbjartur í Ausu
oftlega svofellda klausu:
„Þó þið girnist mig allar,
þá er eitthvað sem kallar:
Nei, takk, ég ligg ekki á lausu.“


Kristinn Baldursson lögfr.
var svo vinsamlegur að benda
mér á bók Árna Óla Erill og fer-
ill en þar leiðréttist það sem ég
hafði eftir almennri sögn í þætti
1092. Árni segir:
„Þá er Baldur Sveinsson kom
að blaðinu sumarið 1914, þótti
honum nafnið á því of langt og
óþjált í munni.
„Við verðum að gefa blaðinu
gælunafn, stutt og laggott,“
sagði hann. „Öll góð börn eiga
gælunafn og hví skyldi þá Morg-
unblaðið ekki eiga það líka?“
Og svo fann hann upp á að
kalla það Mogga. Nafnið flaug
þegar um allan bæ og var innan
skamms í allra munni.
Oft hefi ég heyrt menn halda
því fram, að þetta sé uppnefni,
gefið af einhverjum sem var illa
við blaðið. En svo er ekki. Það er
gælunafn, og fyrst notað á heim-
ili blaðsins sjálfs.“
Umsjónarm. þakkar Kristni,
sem er sonur Baldurs Sveins-
sonar, kærlega þessa fræðslu og
kemur nú upp úr kafinu, að mál-
tækið: Sjaldan lýgur almanna-
rómur er ekki einhlítt.


Hlymrekur handan kvað:
„Hæ, minni sóda og massasjúss!
Ég vil magnaðan komast í rúss,
og skál! sagði drjólinn
(og dansaði um jólin)
„fyrir Djors Hörbert Voker Búss“.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1094. þáttur