Morgunblaðið - 07.06.2001, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. JÚNÍ 2001 37
Þ
OTA fer um 100 metra
vegalengd á einni sek-
úndu. Verði flugmanni
það á að dotta þann
tíma, getur þotan
hugsanlega verið komin í slíkar
ógöngur að engu sé við bjargandi.
Samkvæmt tölum frá NTSB,
bandaríska samgönguöryggis-
ráðinu er talið að yfir 70% flugslysa
verði vegna mannlegra mistaka og
af þeim er þreyta talin orsök eða
meðvirkandi orsök í 21% tilvika.
Þreyta flugmanna og sofandi
flugmenn voru umfjöllunarefni
bandaríska sjónvarpsþáttarins 60
mínútur fyrir nokkru og þar var
þreytu flugmanna lýst sem hún
væri nánast faraldur. Rætt var við
nokkra flugmenn, sem sögðu al-
gengt að flugmenn sofnuðu við
stýrið og kenndu þeir um löngum
vöktum og flugi að næturlagi.
Gloppur í vinnutímareglum
Bandaríska samgönguöryggis-
ráðið telur að sú staðreynd, að níu
af hverjum tíu flugmönnum segist
einhvern tíma hafa sofnað undir
stýri, sé mesta ógnun við flugöryggi
um þessar mundir. Segir ráðið
gloppur vera í reglugerðum banda-
rísku flugmálastjórnarinnar um
vakt- og flugtíma og að rekja megi
10 flugslys á síðustu tveimur ára-
tugum til þreytu hjá flugmönnum.
Gloppurnar eru vegna þess að þeg-
ar ófyrirséð atvik koma upp, svo
sem truflun vegna veðurs eða mik-
illar flugumferðar, getur teygst
mjög á vinnutíma flugmanna eða
allt uppí 16 til 18 tíma. Samgöngu-
öryggisráðið hefur bent á þetta í
sambandi við rannsóknir sínar á
flugslysum og oft lagt til við banda-
rísku flugmálastjórnina að reglurn-
ar verði lagfærðar. Þá kom fram í
viðtölum við flugmenn í sjónvarps-
þættinum, að þegar vaktin var orð-
in löng gátu flugmenn ekki einbeitt
sér eða unnið einföldustu verk af
öryggi.
Miklar fjárfestingar í flugrekstri
og krafa um þjónustu og mikla
ferðatíðni í flutningum krefjast
þess, að flugstarfsemin gangi allan
sólarhringinn. Þannig hefur það
verið lengst af og þann-
ig verður það áfram.
Best þykir flugrekend-
um ef vélar staldra sem
styst við á jörðinni. Nú-
tímaþotur eru gerðar æ
langdrægari og geta nú
farið milli heimsálfa og vel það án
þess að millilenda. Í það minnsta
eru margar flugleiðir milli heims-
álfa svo langar, að vélarnar draga
lengra en geta mannsins leyfir, þ.e.
flugdrægnin er lengri en heimilað-
ur flugtími flugmanna. Hefur það
reyndar verið leyst að nokkru með
því að hafa áhafnirnar þá tvær.
Reglur verði endurmetnar
Það er meðal annars af þessum
sökum, að Alþjóðasamtök flug-
mannafélaga berjast nú fyrir því, að
vinnutíma- og flugtímareglur séu
breytilegur eftir því hvenær sólar-
hrings flogið er og hann ræðst einn-
ig af fjölda lendinga á vaktinni. Sem
dæmi má nefna, að hefjist ferð milli
kl. sjö og tólf árdegis, má vaktin
vera allt að 15 tímar með allt að
tveimur lendingum. Séu lendingar
fjórar, er hámarksflugvakttíminn
13,30 klukkustundir. Flugtíminn
sjálfur má þó aldrei verða lengri en
níu tímar. Heimilt er að lengja vakt-
ina ef ófyrirséðar aðstæður koma
upp, t.d. seinkun og verður flug-
stjóri að fallast á breytinguna að
höfðu samráði við aðra flugverja
um borð. Má þá lengja vaktina um
allt að tvær stundir.
Vilja breytingar á næturflugi
til Kaupmannahafnar
Á síðasta sumri var ein ferð í
sumaráætlun Flugleiða til Kaup-
mannahafnar farin að næturlagi.
Flogið var frá Keflavík kl. tvö eftir
miðnætti, beðið í Kaupmannahöfn í
um fjóra tíma og síðan haldið til Ís-
lands á ný. Ein og sama áhöfnin
flaug þessa ferð. Flugmenn sögðu
þetta hafa verið erfiðar ferðir vegna
næturflugsins og vegna stoppsins í
Kaupmannahöfn. Ekki var boðið
uppá hvíld á hóteli, heldur varð
áhöfn að hvílast í vélinni og töldu
menn það ekki fullnægjandi, enda
engin sérstök hvíldarherbergi fyrir
hendi og ónæði í vélinni þar sem
unnið var við þrif, matur settur í
vélina og bætt á hana eldsneyti á
meðan á viðdvölinni stóð. Síðan var
flogið tilbaka til Íslands fyrir há-
degi að staðartíma og lent hér um
hádegisbil.
Flugmenn töldu að með þessu
skipulagi væri ákveðinni hættu boð-
ið heim. Þetta væri dæmi um and-
stæð sjónarmið markaðsdeildar og
flugdeildar og ætti fremur að taka
tillit til sjónarmiða flugdeildar
vegna flugöryggis, jafnvel þótt allt
væri þetta skipulag innan marka
samninga og reglugerða. Hér væri
flogin löng ferð með langri viðdvöl
án raunverulegrar hvíldar og því
hætta á að flugmenn væru ekki
nógu upplagðir og árvakrir í heim-
fluginu. Í samtali við Morgunblaðið
lögðu þeir áherslu á að engin hætta
hefði verið á ferðum, en
tilhögunin á þessum
ferðum þýddi það samt,
að menn væru orðnir
langþreyttir á bakaleið-
inni. Þá væri mönnum
hætt við margs konar
smáyfirsjónum, sem ekki skiptu
stórmáli og ógnuðu ekki flugöryggi.
Svipuð ferð er á sumaráætlun
Flugleiða í ár og telja flugmenn að
breyta verði fyrirkomulaginu. Hef-
ur nú verið ákveðið að leita eftir því,
að fá inni fyrir flugáhafnir í hvíld-
arherbergjum SAS á flugvellinum.
Telja forráðamenn FÍA að fáist sú
aðstaða, geti flugmenn náð nægi-
lega löngum svefni í viðdvölinni, til
að hægt verði að hafa þetta fyrir-
komulag áfram.
þess vegna eru undantekningalaust
ákvæði um tveggja nátta hvíld flug-
manna eftir næturflug.
Þessi örblundur verður best
skýrður með dæmi. Þegar flugvél
lækkar flugið til aðflugs, fá flug-
menn upplýsingar frá flugumferð-
arstjórum um hvernig lækkunin má
ganga fyrir sig. Oft er hún í nokkr-
um þrepum og þegar ný flughæð er
tilkynnt af flugumferðarstjóra færa
flugmenn hana inn og sjálfstýringin
sér um að stöðva lækkunina í réttri
hæð. Flugmennirnir fylgjast með
og sé sjálfstýring ekki notuð, flýgur
annar þeirra vélinni en hinn sér um
samskiptin við flugumferðarstjórn
og gefur upp nýja flughæð. Þegar
hún nálgast kallar sá sem sér um
fjarskiptin að nú séu „þúsund í
hæð“ eða þúsund fet þar til komið
er í leyfða flughæð. Hinn flugmað-
urinn staðfestir að hann hafi heyrt,
en geri hann það ekki, verður fyrri
flugmaðurinn að endurtaka kallið.
Sérfræðinganefnd NASA setti
fram nokkrar leiðbeiningar, m.a. að
vakt skuli að hámarki vera 14 tímar
á sólarhring. Flugtími skal ekki
vera meiri en 10 tímar á sólarhring,
en þó mögulegt að teygja hann í 12
tíma ef fjöldi lendinga er takmark-
aður. Einnig verði þá að bæta
lengdan flugtíma upp með lengra
fríi. Heimilt er einnig að lengja
flugtímann um fjóra tíma ef bætt er
við þriðja flugmanni, en þá er líka
skilyrði að flugmenn hafi aðstöðu í
vélinni til að hvílast til skiptis.
Frítími þarf að vera minnst 10
tímar á sólarhring og lengri, ef
teygt hefur verið á flugtímanum.
Góðar reglur hér á landi
Í bókinni Human Factors in
Flight, mannlegu þættirnir í flugi,
segir m.a. um svefn: „Auk þeirra
áhrifa sem svefnmissir hefur á getu
til sérhæfðra verkefna, hefur einnig
verið sýnt fram á, að hann hefur
áhrif á huglæg viðhorf; hann virðist
koma niður á skapi, framkomu og
hegðan. Jafnvel lítill svefnmissir
virðist hafa áhrif á áhuga. Þar sem
áhugahvötin ákvarðar það sem
maðurinn getur gert eða vill gera
við ákveðnar kringumstæður,
stendur hún í beinu
sambandi við getuna.“
Vinnutímareglur hjá
íslenskum flugmönnum
þykja nokkuð góðar.
Þær eru annars vegar
settar með reglugerð
flugmálayfirvalda og hins vegar
með kjarasamningi Félags ís-
lenskra atvinnuflugmanna við flug-
rekendur. Eru vinnutímamörk
kjarasamninganna, að minnsta
kosti við Flugleiðir, heldur þrengri
en ákvæði reglugerða mæla fyrir
um.
Hjá flugmönnum Flugleiða
mælist vaktin frá því flugmaður
mætir til starfa í Reykjavík eða frá
brottför frá hóteli erlendis þangað
til 60 mínútum eftir komu flugvélar
á stæði í Keflavík eða þegar komið
er á hótel. Hámarksflugvakttími er
endurmetnar. Í þessu sambandi má
líka benda á, að tækjabúnaður í þot-
um, flugleiðsögutæki og annað
verður sífellt fullkomnari og starf
flugmanna snýst æ meira um að
hafa eins konar eftirlit með að flug-
ið gangi eins og ætlað er. Á það
bæði við um farflugið sjálft, þ.e.
þegar flogið er milli áfangastaða
eftir ákveðinni leið og t.d. við lend-
ingu, þar sem sjálfvirkni er sífellt
að aukast. Flugmenn breytast hins
vegar minna sjálfir, geta þeirra er
svipuð og mætti ef til vill orða það
svo, að tæknin sé að komast fram úr
manninum að þessu leyti.
Bandaríska geimferðastofnunin,
NASA var fengin til að rannsaka og
setja fram reglur og leiðbeiningar
um, hvernig haga þurfi vakta- og
hvíldartíma flugáhafna í atvinnu-
flugi. Nefnd sérfræðinga annaðist
þessa vinnu og setti fram leiðbein-
ingar fyrir flugmannafélög og flug-
rekendur, en nefndin var alþjóðleg
og einstakir nefndarmenn störfuðu
þar sem vísindamenn og ekki
fulltrúar neinna sérstakra aðila.
Nægur svefn
grundvallaratriði
Svefn er ein grundvallarþarfa
mannsins og honum lífeðlisfræði-
lega nauðsynlegur. Annars starfar
líkaminn ekki eðlilega og getan til
allra verka skerðist. Hver og einn
hefur ákveðna svefnþörf, sem veitir
honum besta hæfni og árvekni þann
tíma sem hann vakir. Að meðaltali
er svefnþörfin 8 tímar á sólarhring,
en nokkrir þurfa þó minni svefn og
aðrir meiri. Tveggja tíma svefn-
missir leiðir til svefntaps, sem veld-
ur þreytu og dregur úr hæfni til
starfa. Fái menn ekki nægan svefn í
nokkra daga leiðir það til uppsafn-
aðs vanda, það kemur að skulda-
dögum og menn verða að vinna upp
svefntapið. Svefnskuld er aðeins
hægt að endurgreiða með svefni.
Margs konar rannsóknir hafa
farið fram á svefni og hefur m.a.
komið á daginn, að heilinn virðist
við ákveðin skilyrði ná eins konar
örsvefni, hann dettur út öðru
hverju í örstuttan tíma, fremur talið
í sekúndum en mínútum og á meðan
getur skrokkurinn ekki
sýnt eðlileg viðbrögð
eða starfað eðlilega. Um
leið og syfja eykst verða
þessir örblundir tíðari.
Fjögur atriði hafa áhrif
á þessa getu manna:
Dægursveiflan, svefnmissir, upp-
safnaður svefnmissir og vökutím-
inn.
Líkamsklukkan hefur mikið ver-
ið rannsökuð og sýnt fram á að
skrokkurinn vill sofa að næturlagi.
Þetta skapar vanda í fluginu. Flug-
menn eiga að vera sprellvakandi og
klárir í vinnunni um miðja nótt,
þegar líkamsklukkan segir að þeir
eigi að sofa. Þeir verða að segja
heilanum að ekki sé hægt að hlýða
þessu boði vegna vinnunnar. Á
sama hátt er þeim erfitt um svefn á
daginn þegar þeir þurfa hvíld og
Samtök flugmanna vilja
endurmeta flugtímareglur
Atvinnuumhverfi flugmanna í stjórnklefa nýjustu gerðar Boeing 737 þotu.
Þreyta og svefnleysi
draga úr getu og hæfni
manna til verka. Flug-
menn eru ein þeirra
stétta sem ekki geta
verið illa upplagðar í
vinnunni. Sofi þeir ekki
nóg getur dregið úr
hæfni þeirra með alvar-
legum afleiðingum.
Jóhannes Tómasson
skoðaði nokkrar
hliðar málsins.
joto@mbl.is
70% flugslysa
verða vegna
mannlegra
mistaka
Ónógur svefn
veldur þreytu
og dregur úr
starfshæfni
víðar erlendis. „Sem betur fer hafa
allir hagsmunaaðilar gengið að þess-
um málum með trú á vísindamenn-
ina okkar og við verðum bara að
vona að svo geti orðið áfram þó að nú
hafi komið bakslag. Og ég hef fulla
trú á því að við náum aftur utan um
þá hluti,“ sagði Brynjólfur.
Mikilvægt að menn haldi ró
sinni yfir niðurstöðunum
Jakob Jakobsson, fyrrverandi for-
stjóri Hafrannsóknastofnunar, seg-
ist ekki efast um að mjög hafi verið
vandað til vinnubragða stofnunar-
innar og þeirra niðurstaðna sem nú
liggja fyrir. Að sögn Jabobs verða
menn að halda ró sinni yfir þessari
niðurstöðu á stofnmati þorsksins,
fara varlega við veiðar og ganga vel
um miðin. Hann segist hafa trú á því
að þorskstofninn nái sér fljótt á strik
aftur, enda aðstæður í lífríki sjávar
hagstæðar um þessar mundir.
Jakob segir ljóst að vinna við mat
á stærð fiskistofna sé afar vandasöm
og erfið og margir hlutir hafi þar
áhrif sem menn ráði engu um. Að-
stæður hafi breyst talsvert í sjónum
síðustu tvö til þrjú árin og haft áhrif
á hegðun þorsksins.
„Ég tel að hafa verði í huga að
menn eru þarna að nýta villta dýra-
stofna sem lifa við breytileg skilyrði
og það eina sem við getum hugsan-
lega haft áhrif á eru veiðarnar og
gengur víst nógu erfiðlega að finna
nákvæmlega út hve mikið veiðist.
Hitt er háð náttúrunni og þau skil-
yrði eru breytileg og hafa verið að
breytast mjög mikið á undanförnum
þremur árum.“
Að sögn Jakobs hefur aukið inn-
flæði Atlantssjávar undanfarin tvö
til þrjú ár haft í för með sér tals-
verðar breytingar. Straumamót séu
ekki jafn skörp og þau voru og þar af
leiðandi safnist fiskurinn ekki í torf-
ur líkt og hann gerði fyrir nokkrum
árum. „Þá hafði dregið mjög úr
skarki á miðunum vegna Smugu-
veiða og karfaveiða og þorskurinn
safnaðist í góðar veiðanlegar torfur
og afli á sóknareiningu varð mjög
hár. Þetta villti okkur sýn og fleirum,
það var ekki bara Hafrannsókna-
stofnun sem ofmat stofninn þá, held-
ur allir sem þá voru við veiðar. Nú
verðum við hins vegar varir við að
fiskurinn er miklu dreifðari og safn-
ast ekki í torfur.“
Umgengnin við miðin
skiptir miklu máli
Jakob bendir á að oft gleymist sá
góði árangur sem náðst hafi við
stjórn síldveiða og loðnuveiða. Hann
segir að menn verði að halda ró sinni
og gera sér grein fyrir því, að þegar
til lengri tíma sé litið eigi ástand
þorskstofnsins eftir að lagast. „Við
gengum í gegnum tímabil nokkuð
líkt þessu fyrir tíu árum þegar við
höfðum búist við Grænlandsgöngu
sem ekki kom, og þá var útlitið mjög
dökkt. Síðan gekk mjög vel í mörg ár
að fylgjast með þróun stofnsins en
það hefur reyndar farið úrskeiðis
núna síðustu tvö til þrjú
árin. Ég tel að þetta eigi
eftir að jafna sig og trúi
því að stofninn muni ná
sér tiltölulega fljótt, ef
vel tekst til um nýt-
inguna og menn gangi um miðin af
varfærni og heilindum. Umgengnin
um miðin skiptir miklu máli og það
verður hver að líta í eigin barm.“
Að sögn Jabobs er lífríki sjávar í
góðu ásigkomulagi og komið hafi í
ljós í vetur að mikið sé af æti í sjón-
um, t.d. hafi verið gríðarlega mikið
magn af ljósátu og loðnuseiðum út af
Austurlandi í desember. „Þessi ung-
fiskur sem við erum að bíða eftir náði
langt út fyrir landgrunnið og hafði
nóg að bíta og brenna. Og þetta tal
um að hann sé að drepast úr hungri
og sé étinn upp af öðrum þorski hef
ég ekki orðið var við á miðunum.“
g aðferðir
við mat á
annarra
in og von-
trumbætt
indin eru
fullkomna
öðru leyti
afró reynt
verði uppi
menn bæti
niðurstöð-
vart sagði
hefði ekki
um. „Það
ra þessar
r í rallinu
að kyngja
na ofmet-
aka því og
að betur
og hægt
ferðir við
rgir þætt-
umhverf-
Það eru
ferðir og
að okkar
num aftur
ið fram á
knastofn-
gt samráð
eirra nýtt
veiðigetu
lfs gildir
rsu menn
ð hlusta á
lögð hafi
ró.
a betur og
ið sem fer
m vísinda-
m margir
um heim
u um og
r auðvitað
fara þetta
s núna af-
til að fara
Hafrann-
m að þróa
að bregð-
nunin hafi
nnubrögð
di, heldur
verk framundan við
ytjastofna
knir til að
ráðgjafar
lýst
ann-
ofna
ort
nnar.
ann-
am-
r
n
sson
Gagnlegt að
koma á mál-
þingi um þorsk