Morgunblaðið - 17.06.2001, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 17. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
EINS og aðrir námsmenn í Kaup-mannahöfn var Jón Sigurðssonskyldaður til að stunda heræfingará sumrin og marsera um göturborgarinnar klæddur herbúningi,
vopnaður byssu og sverði. Að námi loknu gekk
hann hins vegar um götur búinn bestu klæð-
um sem fengust svo að mark yrði á honum
tekið. Og það tókst svo sannarlega, Jón var
þekktur og virtur fræðimaður í Danmörku,“
segir Guðjón Friðriksson sagnfræðingur.
Hann hefur dvalið í Kaupmannahöfn í rúmt
hálft ár þar sem hann undirbýr ritun ævisögu
sjálfstæðishetjunnar Jóns Sigurðssonar, sem
bjó lengst ævinnar í borginni við sundið.
Guðjón segist stefna að því að draga upp
mynd af manninum Jóni, rita persónusögu
fremur en stjórnmálasögu. Hann hófst handa
á Íslandi sl. haust en frá 1. desember hefur
hann dvalið í Kaupmannahöfn, setið löngum
stundum á ríkisskjalasafninu og konunglega
bókasafninu, auk þess sem hann kveðst vera
eins og grár köttur á fornbókasölum. „Hér í
Kaupmannahöfn reyni ég fyrst og fremst að
setja mig inn í samtíma Jóns, það umhverfi
sem hann lifði og hrærðist í, auk þess sem ég
kortlegg neysluumhverfi hans,“ segir Guðjón
og brosir.
Honum er þó full alvara, Jón var mikill
hirðumaður á kvittanir og reikninga og er
hægt að gera sér í hugarlund hverju hann
klæddist og hvað hann las út frá þeim. „Þessar
nákvæmu heimildir um innkaup Jóns gefa til-
efni til að sviðsetja eitt og annað sem er óneit-
anlega áhugavert. Við ritun sögu sem þess-
arar er ekki annað hægt, það eru ekki til
heimildir um allt og haldi ævisöguritarinn sig
aðeins við það sem er skjalfest og víki aldrei
frá, lifnar sagan ekki. Ég gæti þess hins vegar
að brjóta aldrei í bága við heimildirnar.“
Samband
sveipað hulu
Guðjón segir ákveðna þætti lífs Jóns sveip-
aða hulu, einkum samband hans og eiginkon-
unnar Ingibjargar. Þrátt fyrir hirðusemi Jóns
varðandi skjöl eru ekki til nein bréf sem þeim
fóru á milli þau tólf ár, sem hún sat í festum á
Íslandi. Segir Guðjón líklegast að Jón sjálfur,
eða honum nákomnir, hafi ákveðið að eyða
bréfunum.
„Samband þeirra hjóna vekur auðvitað um-
hugsun, þau voru náskyld, bræðrabörn, og
hún var sjö árum eldri en hann. Jón var 22ja
ára er hann hélt utan og þegar hún loksins
fluttist til hans til Danmerkur var hún um fer-
tugt. Þau sáust aldrei þann tíma sem hún sat í
festum. Jón vildi ekki að Ingibjörg kæmi út
þar sem hann hafði ekki fasta stöðu. Þrátt fyr-
ir að tekjur hans væru að jafnaði ágætar, voru
þær ótryggar og hann vildi ekki flana að neinu
ef þær brygðust. Hann hafði þó að jafnaði fé á
milli handanna, af kvittunum að dæma keypti
hann óhemju magn bóka, auk þess sem hann
var boðinn og búinn að kaupa bækur og fatnað
fyrir fólk á Íslandi og senda. Það er í raun ill-
skiljanlegt hvernig honum tókst að láta enda
ná saman. En vegna hin fjárhagslega óöryggis
dróst það að Ingibjörg flytti til hans og af
bréfaskriftum annarra má ráða að hún var
orðin örvingluð er langt var liðið á dvöl Jóns,
ekki síst eftir að hann veiktist alvarlega.“
„Hinn fagri Sívertsen“
Ekki er vitað með vissu hvað amaði að Jóni,
en af tveimur bréfum sem hann skrifaði vinum
sínum segir Guðjón ljóslega
mega ráða, að hann hafi verið
með sýfilis eins og áður hefur
verið sett fram. Hann eigi þó eftir
að fá lækna til að kynna sér lýs-
ingar Jóns á veikindunum og
meðferðinni, en kvikasilfur var á
meðal þess sem notað var við
sjúkdómnum og nefnir Jón það.
„Rétt er að taka það fram að
hafi Jón verið með sýfilis þarf það
ekki að vera til marks um laus-
læti, sjúkdómurinn var mjög út-
breiddur á þessum tíma, og smit-
aðist m.a. á útikömrum og jafnvel
með sængurfatnaði þegar fólk
deildi rúmi. Þrengslin í Kaup-
mannahöfn á þessum tíma voru
yfirgengileg, hreinlæti af skorn-
um skammti og þetta var áður en
menn uppgötvuðu heim bakterí-
unnar, smit og annað þess hátt-
ar.“
Guðjón segir þó ljóst að Jón
hafi notið kvenhylli. Páll Melsted,
herbergisfélagi Jóns, segir hann
hafa verið kallaðan „Den smukke
Sivertsen“ (hinn fagri Sívertsen).
Páll og Jón deildu herbergi í
Klausturstræti, herbergi sem
þeir leigðu af ekkju sem átti fimm
dætur, allar á milli tvítugs og þrí-
tugs þegar Íslendingarnir bjuggu
þar. Segir Guðjón ljóst að þeir
hafi verið í miklum kvennafans og
ef til vill hafi Páll verið að vísa til
þessa er hann talaði um kvenhylli
Jóns.
Haft var eftir Páli að Jón hafi verið afar
samviskusamur og kæmi það fyrir að þeir Jón
færu í kvöldheimsókn til Finns Jónssonar
leyndarráðs, sem bjó handan götunnar, hélt
Jón áfram að vinna þegar heim var komið til
að vinna upp þann tíma sem hafði glatast.
„Jónskan“
Guðjón segir mikið til af lýsingum af Jóni í
bréfaskriftum, bæði fylgismanna og andstæð-
inga hans. Einn þeirra síðarnefndu var Gísli
Brynjólfsson, dósent, sem var náinn vinur
Jóns, en pólitískar deilur þeirra ollu vinslitum.
Stóð Gísli í bréfaskriftum við pólitíska and-
stæðinga Jóns, þar sem m.a. var mikið kvartað
undan svokallaðri „Jónsku“; aðdáun á Jóni
Sigurðssyni.
Jón hafi nánast verið dýrkaður á Íslandi eft-
ir að útgáfa Nýrra félagsrita hófst. Þau hafi
verið lesin upp til agna í sveitum og orðið til að
vekja fjölda fólks til umhugsunar, auk þess
sem þau lögðu grunninn að hinu mikla per-
sónufylgi Jóns.
Þá var mikið til af ljósmyndum af Jóni, ekki
síst ef haft er í huga að þær voru teknar á
fyrstu árum ljósmyndunar. Guðjón segir Jón
greinilega hafa gert sér grein fyrir áhrifa-
mætti myndanna og sé afar föðurlegur á þeim.
Myndir af Jóni fóru víða og voru í mörgum til-
fellum fyrstu ljósmyndirnar sem fólk eignað-
ist.
Skrif hans og myndirnar urðu til að auka
hylli hans og hann var þekktur um allt land,
þótt hann ferðaðist ekki mikið um Ísland og
kæmi aldrei til sumra landshluta. „Sumir
kvörtuðu undan þessu, til dæmis nafni hans,
Jón Sigurðsson frá Gautlöndum, sem sagðist
ekki geta hreyft andmælum við nafna sinn þar
kjósendur hans dáðust svo mjög að honum.“
Einþykkur en heillandi
Helstu kosti Jóns telur Guðjón vera gáfur
hans, persónutöfra og skilning á því hvernig
virkja ætti fólk í sjálfstæðisbaráttunni. Hann
opnaði heimili sitt vikulega fyrir íslenskum
námsmönnum og hafði gríðarleg áhrif á þá. Af
lýsingum að dæma var hann hrókur alls fagn-
aðar og manna skemmtilegastur á samkomum
Íslendinga.
Veikustu hlið Jóns segir Guðjón vera ráðríki
hans. Hann hafi átt afar bágt með að þola að
einhver mótmælti honum og verið einþykkur.
„Til marks um það má nefna, að Jón vildi að
fram færu skuldaskil Íslands og Danmerkur
og var hann búinn að reikna út skuldir Dana
við Íslendinga langt aftur í aldir. Margir
reyndu að leggja þessa kröfu til hliðar og vildu
þess í stað einbeita sér að því að ná því fram
raunhæfari kröfum. Jón mátti hins vegar ekki
heyra á það minnst. Þótt honum sé fyrst og
fremst að þakka að hreyfing komst á sjálf-
stæðisbaráttu Íslendinga, virðist einþykkni
hans hafa dregið baráttuna á langinn.“
Óvenjulegur
uppreisnarmaður
Í Kaupmannahöfn hefur Guðjón ekki síst
kynnt sér samtíma Jóns og þá miklu gerjun,
sem átti sér stað í dönskum stjórnmálum
þessa tíma. Hún hafi haft gríðarleg áhrif á Jón
á námsárum hans. „Jón var engu að síður
óvenjuleg uppreisnarhetja. Hann lenti aldrei í
fangelsi, var ekki sektaður eða settur í ritbann
eins og margir danskir samtíðarmenn hans.
Hann naut virðingar í Kaupmannahöfn, var
eftirsóttur til handrita- og sögurannsókna og
ljóst er að velunnarar hans við Kaupmanna-
hafnarháskóla héldu verndarhendi yfir hon-
um, þegar reynt var að svipta hann styrkjum
eftir Þjóðfundinn.“
Kaupmannahöfn á þessum tíma var um
150.000 manna borg á ótrúlega litlu svæði.
Fram til 1850 var hún innan borgarmúra sem
brautarstöðvarnar Österport, Vesterport og
Nörreport mörkuðu. Þrengslin voru því gíf-
urleg og ljóst að á svo litlu svæði vöktu menn á
borð við Jón athygli.
Guðjón segir Jón hafa lagt mikið upp úr
klæðaburði, keypt allt það dýrasta sem völ var
á og borðað á dýrustu veitingastöðum. Hann
hafi vakið athygli og notið virðingar, sem kom-
ið hafi skýrast í ljós við andlát hans, en því var
slegið upp á forsíðum blaða.
Hetjan í nýju ljósi
Guðjón segist ekki enn hafa rekist á neinar
þær heimildir, sem hafi gjörbylt hugmyndum
hans um Jón. „Mér fannst einfaldlega kominn
tími til að skrifað yrði um persónuna Jón.
Hann hefur hingað til verið settur á stall, en
mér finnst nauðsynlegt að dregin verði upp
raunsannari mynd af Jóni til að endurvekja
áhuga fólks á honum. Þetta virðist vera raunin
hvað varðar mestu hetjur hvers lands, hvort
sem þær heita George Washington eða Jó-
hanna af Örk. Hver kynslóð verður að fá að
draga upp nýja mynd af hetjum sínum, skilja
þær út frá eigin forsendum.“
Guðjón segir of snemmt að segja til um um-
fang verksins um Jón Sigurðsson. Sl. tíu ár
hafa farið meira og minna í ævisagnaritun,
fyrst sögu Jónasar frá Hriflu og svo Einars
Benediktssonar. „Þegar verkinu um Jón lýkur
held ég að nóg sé komið í bili, mig er farið að
langa til að snúa mér að öðrum skrifum.“
Morgunblaðið/UG
Jón Sigurðsson leigði í tvö ár í Klausturstræti, sem liggur út frá göngugötunni Strikinu. Ævi-
sagnaritari Jóns, Guðjón Friðriksson, hefur m.a. rölt um strætið þar sem hús númer 22, áður 91,
stendur enn. Eftirkomendur ekkjunnar og dætranna fimm, sem þar voru þegar Jón leigði í húsinu,
eru hins vegar á bak og burt.
Raunsönn mynd af
sjálfstæðishetjunni
Guðjón Friðriksson sagnfræð-
ingur ræðst ekki á garðinn þar
sem hann er lægstur. Sl. hálft
ár hefur hann dvalið í Kaup-
mannahöfn þar sem hann
vinnur að ævisögu sjálfstæð-
ishetju Íslendinga, Jóns Sig-
urðssonar. Guðjón sagði Urði
Gunnarsdóttur frá mann-
inum Jóni.
Styttan af Jóni Sigurðssyni á Austurvelli.