Morgunblaðið - 17.06.2001, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 17. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
. . . . . . . . . .
17. júní 1941: „Vjer skulum
láta þær minningar sem við
17. júní eru tengdar lýsa oss
áleiðis. Vjer skulum um leið
og vjer í dag stígum örlaga-
spor um ráðstöfun fullveld-
ismála vorra og minnumst
þrjátíu ára afmælis æðstu
menntastofnunar þjóð-
arinnar, horfa djarft fram á
veginn, án minnimáttar-
kendar, þótt kostur vor sje
þröngur í bili, án gagnrýn-
islauss undirlægjuháttar eða
hræðslukends fums. –
Það erum vjer sjálfir, sem
mest á veltur um það, hver
örlög oss eru búin. Sjálfskap-
arvíti eru verst. Vjer skulum
aldrei láta það sannast, að
Íslendingar fari gálauslega
að á örlaga stundum. Það er
helgasta skylda þjóðarinnar
nú að koma fram með festu
og varfærni. Sú saga og þær
minningar, sem við 17. júní
eru tengdar benda í senn til
þess besta í fortíðinni og til
þess er koma skal, ef þjóðin
er sjálfri sjer trú.“
. . . . . . . . . .
17. júní 1951: „Síðan Íslend-
ingar stofnuðu lýðveldi í
landi sínu er örskammur tími
liðinn, aðeins sjö ár. En þetta
tímabil hefur verið tími mik-
illa breytinga, átaka og bylt-
inga í alþjóðamálum. Heims-
styrjöld hefur lokið, ný
sjálfstæð ríki orðið til og
önnur verið rænd frelsi sínu.
Víðtæk alþjóðleg samtök
hafa verið stofnuð, styrjaldir
hafa geysað.
Örlagaríkust er þó sú stað-
reynd að á þeim sex árum,
sem liðin eru síðan annarri
heimsstyrjöldinni lauk hefur
ekki ennþá verið saminn
friður milli hinna sigruðu og
sigurvegaranna. Engir raun-
verulegir friðarsamningar
hafa ennþá verið gerðir við
Þýskaland og litlar horfur
eru á þeim á næstunni.
Við þetta bætist svo það,
að milli sjálfra sigurveg-
aranna innbyrðis getur varla
talist að friður ríki, þó að svo
eigi að heita.
Það er af öllu þessu ljóst
að bernskuskeið hins ís-
lenska lýðveldis hefur verið
tími mikillar ólgu, uppnáms
og friðleysis í heiminum. Á
slíkum tímum er lítilli þjóð,
ungu fullvalda ríki, vandrat-
að um refilstigu heimsstjórn-
málanna. En þrátt fyrir
þetta verður ekki annað sagt
en að lýðveldi okkar hafi
farnast vel.“
Fory s tugre inar Morgunb lað s ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
17. JÚNÍ
Á liðinni öld eru fjórar dag-setningar, sem standa uppúr í sjálfstæðisbaráttu okk-
ar Íslendinga. Hinn 1. febrúar árið
1904 fengum við heimastjórn. Þeim
degi er lýst svo í riti Gunnars M.
Magnúss, Það voraði vel 1904:
„Þá er hinn langþráði dagur
runninn upp, þegar hin nýja stjórn-
arbót tekur gildi. Það eru talsverð
umsvif í bænum, fólk er snemma á
ferli og umræður snúast um þá
miklu breytingu, sem verður í þjóð-
lífinu með þessum degi... Magnús
landshöfðingi Stephensen gekk fyr-
ir hádegi upp til síns fyrri bústað-
ar, þar sem nú eru allar skrifstofur
ráðuneytisins. Þar var fyrir Hann-
es Hafstein og skrifstofustjóri
hans, aðstoðarmenn og skrifstofu-
menn. Þegar sól var í hádegisstað,
fékk landshöfðingi ráðherra stjórn-
artaumana í hendur. Fannst mönn-
um að hér hefði merkur atburður
gerzt. Var síðan drukkin skál í
kampavíni.“
Eftir tæp 3 ár verða eitt hundrað
ár liðin frá þessum tímamótum.
Þeirra ber að minnast með eftir-
minnilegum hætti.
Hinn 1. desember 1918 varð Ís-
land fullvalda ríki en í konungs-
sambandi við Danmörku. Í bók
Gísla Jónssonar, 1918, var þeim
degi lýst svo með tilvitnun í Lög-
réttu að veðrið væri „svo fagurt
sem fremst mátti verða um þetta
leyti árs, skýlaus himinn, frostlaust
og kyrrt, svo að það merktist að-
eins á reykjunum upp frá húsunum
að sunnanblær var í lofti...“
Morgunblaðið, sem tæpum mán-
uði áður hafði átt 5 ára afmæli
sagði: „Í dag stöndum vér augliti
til auglitis við heiminn, sem Íslend-
ingar en ekki sem Danir – á eigin
ábyrgð en ekki annarra. Í dag fá
Íslendingar það hlutverk að halda
uppi sæmd yngsta ríkisins í heim-
inum. Og vonandi finnur öll þjóðin
til vandans, sem þeirri vegsemd
fylgir, til ábyrgðarhlutans, sem
fallinn er oss í skaut með sam-
bandslögunum nýju. Það er eigi
minna um vert að kunna að gæta
fengins fjár en afla þess.“
Jóhannes Jóhannesson, forseti
sameinaðs Alþingis, sem verið
hafði formaður Sambandslaga-
nefndarinnar svokölluðu, minntist
Danmerkur og sagði: „Ég er þess
fullviss að tala fyrir munn hvers
einasta Íslendings, þegar ég læt í
ljós þá innilegu ósk og von, að Dan-
merkur ríki megi eflast og blómg-
ast, að óskir og vonir, sem því hafa
verið hjartfólgnar um mörg ár
megi rætast og að ætíð megi fara
vaxandi bróðurþel og samvinna
milli dönsku og íslenzku þjóðanna,
báðum til gagns og sóma.“
Eftir rúman einn og hálfan ára-
tug eru 100 ár liðin frá því að Ís-
land varð fullvalda ríki og tíma-
bært að hefja undirbúning að því
að minnast þess með verðugum
hætti.
Í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðs-
ins í dag er í tilefni þess, að nú er
hátíðlegur haldinn fyrsti þjóðhátíð-
ardagur 21. aldarinnar rifjaðir upp
þeir atburðir, sem urðu á Þingvöll-
um 16. júní og 17. júní árið 1944.
Þorskastríðin við Breta og að
nokkru leyti Þjóðverja voru þáttur
í sjálfstæðisbaráttu okkar Íslend-
inga. Segja má, að lyktir þeirrar
deilu með fullum sigri okkar hafi
verið einn af hinum stóru áföngum
í sjálfstæðisbaráttunni. Það er um-
hugsunarefni fyrir þing og þjóð,
hvort ekki er tilefni til að helga
þeirri baráttu einn dag á ári
hverju. Þar væri komin fjórða dag-
setningin, sem nefnd er í upphafi
þessarar forystugreinar.
Þeir dagar, sem hér hafa verið
nefndir og dagur helgaður land-
helgisbaráttunni svo og dagur ís-
lenzkrar tungu eru til þess fallnir
að uppfræða uppvaxandi kynslóðir
um þau tímamót í sögu þjóðarinnar
og þau grundvallaratriði, sem máli
skipta og ekki mega falla í
gleymsku.
Með þeim orðum flytur Morgun-
blaðið landsmönnum árnaðaróskir
á þjóðhátíðardaginn.
V
IÐ Íslendingar höldum að
þessu sinni hátíðlegan
þjóðhátíðardaginn 17. júní í
fyrsta sinn á nýrri öld, 21.
öldinni. Eftir því, sem árin
líða og fjarlægðin verður
meiri frá þeim miklu tíma-
mótum í sögu þjóðar okkar,
sem við minnumst á 17. júní er hætta á að þeir at-
burðir verði okkur fjarlægir og nýjar kynslóðir
geri sér ekki fulla grein fyrir því hvers konar
þáttaskil voru mörkuð á Alþingi á Þingvöllum 17.
júní 1944.
Enn er að vísu stór hópur Íslendinga á lífi, sem
var á Þingvöllum þennan dag, þegar íslenzka lýð-
veldið var stofnað. En nú er aðeins einn maður á
lífi, sem átti sæti á Alþingi þennan dag og tók þátt
í formlegri stofnun lýðveldisins á Þingvöllum og
kjöri fyrsta forseta lýðveldisins, Sveins Björns-
sonar. Sá maður er Sigurður Bjarnason frá Vig-
ur, fyrrum ritstjóri Morgunblaðsins.
Í því skyni að rifja upp og minna á þessa at-
burði er birtur hér í Reykjavíkurbréfi kafli úr
bók Björns Þórðarsonar, Alþingi og Frelsisbar-
áttan 1874–1944 en Björn Þórðarson var for-
sætisráðherra utanþingsstjórnarinnar, sem var
við völd, þegar lýðveldið var stofnað. Í þessum
kafla er lýst nákvæmlega því, sem var gert og
birt það sem var sagt á Alþingi 16. júní og 17. júní
1944, þegar íslenzka lýðveldið var stofnað.
Ályktanir
Alþingis 16.
júní 1944
„Fundir Alþingis hóf-
ust á ný 10. júní. Lagði
ríkisstjórnin þann
sama dag fyrir sam-
einað þing tvær tillög-
ur til þingsályktunar.
Hin fyrri var samhljóða fyrri lið ályktunarinnar
frá 25. febr. 1944, sem hljóðaði þannig:
„Alþingi ályktar að lýsa yfir því, að niður sé
fallinn dansk-íslenzki sambandslagasamningur-
inn frá 1918.“
Hin var í samræmi við 81. gr. hinnar nýsam-
þykktu stjórnarskrár og hljóðaði þannig:
„Alþingi ályktar, með tilvísun til 81. gr. stjórn-
arskrár lýðveldisins Íslands og þar sem skilyrð-
um sömu greinar um atkvæðagreiðslu allra kosn-
ingarbærra manna í landinu er fullnægt, að
stjórnarskráin skuli ganga í gildi laugardaginn
17. júní 1944, þegar forseti sameinaðs Alþingis
lýsir yfir því á fundi í Alþingi.“
Hinn 12. júní var ákveðin ein umræða um
hvora tillögu og þær teknar til umræðu 16. júní,
báðar á sama þingfundi, fyrrnefnda tillagan fyrst
og hin þar næst. Forsætisráðherra mælti fyrir
hvorri tillögunni um sig með fáum orðum. Lýsti
niðurstöðum þjóðaratkvæðisins sem og því, að
það væri í samræmi við vilja alls þorra þing-
manna eins og hann hefði lýst sér við samþykkt
stjórnarskrárinnar á þinginu um veturinn, að hún
gengi í gildi 17. júní. Enginn þingmanna tók til
máls.
Hvor tillagan fyrir sig var samþykkt með 51
samhljóða atkvæði, að viðhöfðu nafnakalli.
Þessir þingmenn sátu þá á Alþingi: Áki Jak-
obsson, Ásgeir Ásgeirsson, Barði Guðmundsson,
Bernharð Stefánsson, Bjarni Ásgeirsson, Bjarni
Benediktsson, Brynjólfur Bjarnason, Einar Ol-
geirsson, Eiríkur Einarsson, Emil Jónsson, Ey-
steinn Jónsson, Finnur Jónsson, Garðar Þor-
steinsson, Gísli Jónsson, Gísli Sveinsson,
Guðmundur Í. Guðmundsson, Gunnar Thorodd-
sen, Haraldur Guðmundsson, Helgi Jónasson,
Hermann Jónasson, Ingólfur Jónsson, Ingvar
Pálmason, Jakob Möller, Jóhann Þ. Jósefsson,
Jón Pálmason, Jón Sigurðsson, Jónas Jónsson,
Jörundur Brynjólfsson, Kristinn E. Andrésson,
Lárus Jóhannesson, Lúðvík Jósefsson, Magnús
Jónsson, Ólafur Thors, Páll Hermannsson, Páll
Zóphóníasson, Páll Þorsteinsson, Pétur Magnús-
son, Pétur Ottesen, Sigfús Sigurhjartarson, Sig-
urður Bjarnason, Sigurður Guðnason, Sigurður
E. Hlíðar, Sigurður Kristjánsson, Sigurður Thor-
oddsen, Sigurður Þórðarson, Skúli Guðmunds-
son, Stefán Jóh. Stefánsson, Steingrímur Aðal-
steinsson, Sveinbjörn Högnason, Þorsteinn
Þorsteinsson, Þóroddur Guðmundsson. Enn-
fremur átti Gísli Guðmundsson sæti á þinginu, en
hann var sjúkur og fjarstaddur.
Er síðari ályktunin hafði verið samþykkt las
forsætisráðherra bréf ríkisstjóra dags. 14. júní
um, að Alþingi skuli koma saman á Þingvöllum
laugardaginn 17. júní 1944, og lýsti yfir því, að
næsti fundur sameinaðs þings yrði haldinn þar.
Forseti þingsins, Gísli Sveinsson, tilkynnti þá, að
þessi fundur hæfist kl. 1.55 miðdegis og á dag-
skrá yrðu þessi mál:
1. Yfirlýsing forseta Alþingis um gildistöku
stjórnarskrár lýðveldisins Íslands.
2. Kosning forseta Íslands fyrir tímabilið frá
17. júní 1944 til 31. júlí 1945.“
17. júní 1944
Síðan segir í bók
Björns Þórðarsonar:
„Á hinni ákveðnu
stundu var fundur settur í sameinuðu Alþingi
undir berum himni á Lögbergi. Fimmtíu þing-
menn voru til staðar, þar eð tveir voru sjúkir,
Gísli Guðmundsson og Skúli Guðmundsson. Allir
ráðherrarnir, Björn Þórðarson, Björn Ólafsson,
Einar Arnórsson og Vilhjálmur Þór, voru til stað-
ar.
Forseti, Gísli Sveinsson, lýsti hví þingið væri
nú háð hér en ekki á hinum venjulega samkomu-
stað sínum. Var því næst gengið til dagskrár og
tekið fyrir fyrra málið á dagskránni.
Forseti las í heyranda hljóði ályktun þingsins
frá deginum áður um gildistöku stjórnarskrár-
innar. Hringdi síðan þingbjöllunni á mínútunni
klukkan tvö og mælti:
„Samkvæmt því, sem nú hefur greint verið, lýsi
ég yfir því, að stjórnarskrá lýðveldisins Íslands
er gengin í gildi.“
Þá hringdi forseti öðru sinni. Þjóðfáninn var
dreginn að hún á berginu ofan þingstaðarins.
Kirkjuklukkum hringt í samfellt tvær mínútur.
Hljómur kirkjuklukknanna um land allt barst nú
frá Útvarpsstöðinni í Reykjavík til eyrna mann-
fjöldans á Þingvöllum, sem var að ætlan skilríkra
manna 25–30 þúsundir. Þessu næst var almenn
þögn í eina mínútu. Þar eftir var þjóðsöngurinn
leikinn og sunginn. Að því loknu hringdi forseti
og mælti á þessa leið:
„Háttvirtu alþingismenn. Herra ríkisstjóri.
Hæstvirt ríkisstjórn. Virðulegu gestir. Íslending-
ar. – Hinu langþráða marki í baráttu þessarar
þjóðar fyrir stjórnmálafrelsi er náð. Þjóðin er nú
loks komin heim með allt sitt, fullvalda og óháð.
Stjórnmálaviðskilnaður við erlent ríki er full-
komnaður. Íslenzkt lýðveldi er sett á stofn. End-
urheimt hið forna frelsi.
Ættfeður vorir, þeir er hér námu land, helguðu
það sér og sínum niðjum til eilífrar eignar. Og
frelsi sitt innsigluðu þeir hér með stofnun þjóð-
þings fyrir meira en þúsund árum.
„Hátt á eldhrauni upp,
þar sem enn þá Öxará rennur
ofan í Almannagjá.
Alþingi feðranna stóð.“
Þá varð Alþingi frjálsra Íslendinga til og dafn-
aði, og það lifir enn í dag sem öldungur þjóðþinga
allrar veraldar, sem þó ávallt yngist upp og á fyr-
ir sér að þroskast og blómgast á ný með lýð-
frjálsri þjóð, er velur sjálf sína foringja. Þessi nú
frjálsa þjóð, sem þolað hefur þrengingar margra
liðinna alda og stundum undir erlendri kúgun,
gleymdi þó aldrei sjálfri sér né afrækti sitt
dásamlega land, sem henni var í öndverðu af Guði
útvalið, land sem „hart var aðeins sem móðir við
barn“ – hún hefur nú með áþreifanlegum hætti
sýnt, að hún þekkti sinn vitjunartíma, kunni að
höndla hnossið, þegar það átti að falla henni í
skaut.
Sérhvað hefur sína tíð. Fulltrúar þjóðarinnar
völdu hinn rétta tíma, sem fyrir fram mátti kalla
ákvarðaður af eðlilegri rás viðburðanna, en einn-
ig vegna aðgerða Íslendinga sjálfra. Þetta hafa
aðrar þjóðir nú einnig viðurkennt, góðu heilli.
Það, sem nú er orðið, á ekki skylt við neina bylt-
ing, og með réttu hefur ekkert umhverfis það á
sér óróleikans blæ. Það er ávöxtur langrar þró-
unar, sem engum gat tjóað að spyrna í gegn. Og
slíkt má segja um eðlilega og réttmæta frelsisþrá
allra þjóða, sem aldrei verður kæfð. Slíkt er eins
og straumþung elfan, sem ómótstæðileg fellur
um langan veg í hafið. Og „hver vill banna fjalli
frá fljóti rás til sjávar hvetja?“
Vissulega megum vér líta í anda liðna tíð. Það,
sem er, og það, sem verður, á rót sína í því, sem á
undan er gengið, með margvíslegum hætti. Vér
höfum árla þessa dags heiðrað minningu eins
ágætasta sonar þjóðarinnar, Jóns Sigurðssonar
forseta. En að verki loknu gefst ávallt betra og
sannara yfirlit ýmissa liðinna viðhorfa. Sagan
mun hér á eftir á óvefengjanlegan hátt skrá á
spjöld sín orsakir og afleiðingar atburða í lífi Ís-
lendinga eins og annarra, frá upphafi vega, og
bíður fullnaðardómur þess. Allt mannlíf er í heild
órjúfanlegum lögmálum háð. Vér bindum nú vora
bagga sjálfir.
Á þessari stundu hlýðir, að ég í nafni löggjaf-
arþings þjóðarinnar færi þeim, er síðast og síð-
astur hefur verið konungur á Íslandi, Kristjáni X.
Danakonungi, þakkir fyrir velvilja hans í garð
landsmanna á undanförnum árum, og árna ég
honum, fjölskyldu hans og hinni dönsku þjóð
allra heilla. Það er vís von vor, að haldast megi
vináttubönd vor við nágranna- og frændþjóðir
vorar allar á Norðurlöndum, sem vér einlæglega
óskum friðar, frelsis og farsældar, jafnframt og
vér treystum því, að oss auðnist að lifa í fullri vin-
semd og góðri kynningu við voldugar nágranna-