Morgunblaðið - 17.06.2001, Blaðsíða 11

Sigurður Páli Pálssyni, geðlækni við
Landspítala – háskólasjúkrahús við
Hringbraut sem segir: „Dauða- og
sjálfsvígshugsanir eru mjög algengar
í samfélaginu og hjá sjúklingum sem
eru inni á geðdeildum er nær und-
antekningarlaust saga um slíkar
hugsanir. Ef við ættum að leggja inn
á sjúkrahús alla sem hafa alvarlegar
sjálfsvígshugsanir eða eru haldnir
lífsleiða þá þyrftum við að margfalda
legurými og önnur meðferðarúrræði.
Við getum aðeins sinnt allra erfiðustu
tilfellunum.
Það er því ljóst að ef sjálfsvígs-
hugsanir verða að veruleika hjá örfá-
um prósentum til viðbótar við það
sem nú er þá verður sjálfsvígsvand-
inn enn hrikalegri.“
Sigurður Páll segir sjálfsvíg flókið
ferli og í eðli sínu mjög persónulega
athöfn en ekki sjúkdóm. „Það er mjög
mikilvægt að þjónusta við fólk sem er
með alvarlegar sjálfsvígshugsanir sé
aðgengileg og til staðar á sem flestum
stöðum í heilbrigðiskerfi okkar,“ seg-
ir hann.
Fleiri karlar en konur fyrirfara sér
Frá því reglubundin skráning á
sjálfsvígum hófst hér á landi árið 1911
og fram til 1996 hefur fjöldinn verið á
bilinu 9–13 einstaklingar á hverja 100
þúsund íbúa. Hefur tíðnin sveiflast
síðastliðin fimmtíu árin frá 3,6 ein-
staklingum árið 1932 upp í 18,9 1966 á
hverja 100 þúsund íbúa. Þetta þýðir
að undanfarinn áratug hafa 25–40
einstaklingar fallið fyrir eigin hendi
árlega hér á landi.
Ekkert bendir til þess að tíðni
sjálfsvíga hafi breyst marktækt hér á
landi á allra síðustu árum að sögn Sig-
urðar Guðmundssonar landlæknis.
„Á hinn bóginn getum við búist við að
það geti gerst líkt og virðist vera að
gerast víða í heiminum. Þess vegna
skiptir miklu máli að grípa til aðgerða
sem geta dregið úr sjálfsvígum.“
Í heiminum er tíðni sjálfsvíga ólík
eftir kyni og aldri. Mun fleiri karlar
en konur farga sér með einni und-
antekningu og það er í Kína. Þar er
fjöldi sjálfsvíga áþekkur hjá kynjun-
um. Önnur reglan er sú að sjálfsvíg-
um fjölgar með aldri og eru flest hjá
þeim elstu.
Leitað hefur verið skýringa á því af
hverju almennt fleiri karlar en konur
fremja sjálfsvíg. Í bókinni Nights
falls fast, sem fjallar um sjálfsvíg frá
ýmsum hliðum, ræðir höfundurinn,
Kay Redfield Jamison, þennan þátt.
Jamison er prófessor í sálarfræði við
læknadeild Johns Hopkins-háskólans
í Bandaríkjunum og er viðurkenndur
fræðimaður á alþjóðavísu á þessu
sviði.
Sjálf eru hún haldin geðhvarfasýki
og hefur hún lýst reynslu sinni af
sjúkdómnum í bókinni Í róti hugans,
saga af æði og örvæntingu
(An Unquiet Mind: A memoir of
Moods Madness). Í bókinni um sjálfs-
víg leitast hún við að skýra muninn á
kynjunum hvað þetta varðar. Þar
kemur fram að alþjóðlegar rannsókn-
ir hafa leitt í ljós að tvisvar sinnum
fleiri konur en karlar þjást af þung-
lyndi en jöfnuður er hjá kynjunum
hvað varðar fjölda þeirra sem haldnir
eru geðhvarfasýki.
Afleiðing þunglyndis kvenna sé sú
að fleiri konur geri tilraunir til sjálfs-
víga en karlar. Hér ber þess þó að
geta að þunglyndi karlmanna getur
tekið á sig annars konar birtingar-
mynd en hin klassísku þunglyndisein-
kenni. Því kann þunglyndi að vera
verulega vangreint hjá karlmönnum,
að sögn Högna.
Konur gera fleiri sjálfsvígstilraunir
Jamison segir að þó að það sé al-
gengara að konur séu þunglyndar
virðist sem sjúkdómurinn lýsi sér ekki
í eins mikilli hvatvísi og ofbeldi og hjá
karlmönnum. Þetta geri það að verk-
um að konur noti ekki eins hættulegar
aðferðir þegar þær fremja sjálfsvíg og
karlar og ekki eins „öruggar“. Jami-
son telur ennfremur ýmislegt benda
til þess að það þyki smán ef karlmanni
tekst ekki sjálfsvíg, þeir noti því að-
ferðir sem bregðast örugglega ekki.
Hún nefnir fleiri skýringar á mismun-
andi sjálfsvígstíðni kynjanna eins og
að konur segi frekar frá tilraunum sín-
um til sjálfsvíga.
Karlmenn séu ólíklegri til að leita
sér hjálpar við geðrænum vanda. Þeir
auki áhættuna á sjálfsvígi með því að
nota áfengi og lyf og eigi skotvopn
heima fyrir sem auðvelt sé að grípa
til.
Högni tók í sama streng og sagði að
hegðunarmynstur karla, sem að ein-
hverju leyti er tengt menningaráhrif-
um og uppeldi, einkennist meira af yf-
irráðaþörf, hvatvísi og árásargirnd
heldur en hjá konum. „Þetta kann
líka að tengjast mismunandi horm-
ónabúskap karla og kvenna, meiri
framleiðslu karlhormóns, testoster-
óns, hjá körlum,“ segir hann. „Það
sem hins vegar flestir sjá og vita er að
karlmenn tengjast öðrum á annan
hátt en konur.
Konurnar eiga fleiri vini og kunn-
ingja, þær ræða opnar um sín mál og
leita sér ráða þegar erfitt er að leysa
tilfinningahnúta. Stuðningsnet karla
þegar kemur að tilfinningakreppum
kann því að vera veikbyggðara en hjá
konum.
Körlum er tamara að bæla sig,
þannig að þeirra erfiðleikar koma
frekar fram í stífni, reiði og jafnvel
meiri áfengisnotkun. Þegar þung-
lyndiseinkenni og hvatvísi fara saman
við ákveðin persónuleikaeinkenni
getur skapast hættuástand.“
Hlutfallslega fleiri ungir
en aldraðir fyrirfara sér nú
Athyglisvert er að skoða þessi mál
þegar aldurinn er tekin inn í mynd-
ina.
Þó að sjálfsvígstíðni sé í sumum
löndum 6–8 sinnum hærri hjá eldra
fólki en í yngri aldurshópunum deyr
nú hlutfallslega fleira ungt fólk af
völdum sjálfsvíga í heiminum en áður.
Þrátt fyrir mismunandi menningu í
löndunum er sjálfsvígstíðni yfirleitt
hæst í hópi aldraðra þótt tíðnin sé
mismunandi eftir löndum.
Aðferðirnar sem notast er við eru
venjulega mjög ofsafengnar sem
bendir til staðfastrar ákvörðunar
þessa aldurhóps.
Aukning sjálfsvíga í yngri aldurs-
hópunum er tiltölulega nýleg.
Ef tekin eru dæmi um einstök lönd
þá hafa sjálfsvíg ungs fólks í Banda-
ríkjunum á aldrinum 15–24 ára fimm-
faldast síðan 1950. Í Danmörku og
Japan eru sjálfsvíg helsta orsök
dauðsfalla hjá ungu fólki.
Sjálfsvíg barna eru hins vegar
mjög óalgeng og hefur verið bent á að
það megi meðal annars rekja til þess
að þau eigi erfitt með að skipuleggja
og framkvæma slíkan gjörning og
einnig vegna þess að þau eigi erfiðara
með að ná í banvæn meðul, sama í
hvaða formi þau eru.
Önnur helsta dánarorsök
ungra karlmanna hér á landi
Ef litið er til þróunar sjálfsvíga hér
á landi undanfarna áratugi þá eru
sjálfsvíg algengust hjá eldri aldurs-
hópunum, á það jafnt við um konur og
karla. Mesta fjölgun sjálfsvíga hefur
verið hjá karlmönnum á miðjum aldri
en þó einkum hjá ungum mönnum á
aldrinum 15–24 ára. Samkvæmt
gögnum Hagstofu Íslands voru 190
dauðsföll karla í síðastnefnda aldurs-
hópnum á árunum 1990–1996. Af
þeim voru 116 vegna slysa, 29 vegna
sjúkdóma og 45 vegna sjálfsvíga. Á
sama tímabili létust 40 konur á aldr-
inum 15–24 ára. Af þeim létust 4
vegna sjálfsvígs. Af þessu sést að hér
er um mikinn kynjamun að ræða,
bæði hvað varðar heildarfjölda dauðs-
falla og orsakir þeirra.
Meðal kvenna hefur aukningin ver-
ið mest í eldri hópunum. Á árunum
1990–1995 var fjölgunin mest meðal
kvenna á aldrinum 55–65 ára. Ekki er
auðvelt að gefa skýringu á fjölgun
sjálfsvíga í þessum aldurshópi en hafa
ber í huga að í jafn fámennu sam-
félagi og okkar eru vikmörk víð fyrir
sjaldgæfa atburði eins og sjálfsvíg,
einkum í undirhópum og því ber að
túlka slíkar tölur með varúð.
Miklar sveiflur hafa verið á sjálfs-
vígstíðni undanfarna áratugi hér á
landi en engar skýringar hafa fundist
á þeim. Ef við tökum tímabilið 1990-
1996 þá voru flest sjálfsvígin á árun-
um 1990–1991 en þá voru þau 23.
Innri afstaða oft afar tvíbent
Tengslin milli sjálfsvíga og tilrauna
til sjálfsvíga eru óljós. En segja má að
sjálfsvíg sé lokastig sjálfsvígsferlis,
það er endurteknum hugsunum um
sjálfsvíg og/eða sjálfsvígstilraunum.
Sjálfsvígsferli getur oft verið til stað-
ar í áraraðir en hjá mörgu ungu fólki
og öldruðum með nýtilkomið þung-
lyndi virðist atburðarásin standa ein-
ungis í vikur eða mánuði samkvæmt
viðurkenndum rannsóknum.
Þegar rithöfundurinn Evelyn
Morgunblaðið/Golli
/ 0(  12  3( 4 56    7 3 

1
89 :& (
&  
!




  !
1
 &  
+$:
",:
$,:"
#:
! :
!:$
:-
:
$:.
$:.

"







"


!.:
.$:
!:
#":
!#:
:
!$:
.:
,:
,:
;

12  
 
    <
&  
/ >12   ?

1
89 :& (
&  
!




  !
1
 9 :
&:&  :
:-
",:
:
-
:,
#:
$:.
.:$
!:"
-


"










!!:
#:
!#:
!$:
!:
-:
+:
#:
,:
!.:
& (&  @

&

@


&&  
A 9
B ! C
5

;
@

&  
; 
A 

%% 6: &B
C





3
B &  
;

 +$ >++$
 9
 ! !
&  ;

++$D
%
B ( A :
%% 6: 
  (
&
C

     
      #$
#
!$
!
$

$

& (&   ;
& : )2
+$ ++$ ! !
+ :
 &  :
:$# :
9

/EF<1
/11
,
-
$
.
#
!

& (&   ;
& : )2
$>.
$>!.
!$>#.
#$>..
.$>$.
$$>-.
-$>,.

(
,$
/EF<1
/11
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. JÚNÍ 2001 11