Morgunblaðið - 17.06.2001, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 17. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
 Sagt hefur verið að sagan geti
verið markleysa. Þó er ljóst að
menn verða að vita hvaðan þeir
koma til að átta sig á hvert þeir
eru að fara. Sagan hefur að geyma
sameiginlega mannlega reynslu
sem lýsir því meðal annars hvernig
siðareglur mótast í tímans rás og
nýjar bætast stöðugt við með auk-
inni þekkingu og innsæi.
Vestræn menning hefur ætíð litið
á sjálfsvíg með ákveðinni varúð og
hefur réttur einstaklingsins til að
svipta sig lífi verið sígilt deiluefni
heimspekinga og annarra. „Hvernig
á það líf að vera sem er þess virði
að því sé lifað?“ hafa menn spurt.
Meðan allt leikur í lyndi er það
manninum fráhverft að hugsa um
dauðann því hann veldur honum
oft og tíðum angist og óöryggi.
Segja má að dauðinn sé í raun
launhelgi í mörgum vestrænum
samfélögum. Ýmis trúarbrögð
reyna að koma til móts við ótta
mannsins við dauðann með því að
lofa honum lífi að loknu þessu.
Í grísku goðafræðinni var sjálfs-
vígið leið sem einstaklingur gat val-
ið þegar sæmdin var að veði. Vef-
konan góða, Arakhne, skoraði sjálfa
Pallas Aþenu á hólm í veflist. Þrátt
fyrir ótrúlegan hagleik meyjarinnar
var gyðjan henni fremri og sigraði
naumlega. Arakhne hengdi sig þá í
eigin vef og breyttist jafnframt í
kónguló. Sjálfsvíg hafa tíðkast svo
lengi sem sögur fara af. Þjóðfélögin
virðast þó hafa haft mismunandi
hugmyndir um það að falla fyrir
eigin hendi. Sumar þjóðir töluðu
mjög ákveðið á móti sjálfsvígum en
aðrar hvöttu til þeirra.
Þjóðir eins og Inúítar, norrænir
menn, Samóar og nokkrir Indíána-
ættbálkar álitu sjálfsvíg sjálfsögð
og mæltu fyrir því að aldraðir og
veikir fórnuðu sér svo hinir gætu
haldið lífi sínu áfram óhindraðir af
þeim sem ekki gátu tekið þátt í
lífsbaráttunni af fullum styrk.
Forn-Grikkir virtust vera frekar
umburðarlyndir gagnvart sjálfs-
vígum. Þeir fjölluðu nokkuð um
sjálfsvíg, eðli þess og inntak og í
því sambandi veltu þeir fyrir sér
rétti einstaklingsins yfir eigin lífi.
Hómer taldi sjálfsvíg göfugt verk.
Plató og Aristóteles skrifuðu
gegn sjálfsvígum en útilokuðu það
ekki í vissum tilvikum sem leið út
úr vanda. Plató taldi manninn ekki
einráðan um líf og dauða og skír-
skotaði til guðanna í því sambandi.
Aristóteles leit á sjálfsvíg sem and-
félagslegan verknað sem skaðaði
samfélagið. Pýþagóras taldi sjálfs-
víg aftur á móti óverjandi og
óverðugt manninum. Hann sagði
það bera vott um aumingjaskap og
skort á mannlegri reisn.
Hægt var að fá opinbert leyfi til
sjálfsvíga í Grikklandi. Sá sem vildi
farga sér þurfti fyrst að tala máli
sínu við bæjarráðið og ef það sam-
þykkti rök hans fékk það honum
eitur til verknaðarins. Ef sjálfs-
morðið var framið án slíks leyfis
var sá sem það drýgði jarðaður ut-
an borgarmarkanna og önnur hönd
hans skorin af og sett í jörðu ann-
ars staðar.
Rómverjarnir aðhylltust skoðanir
Stóuspekinga sem töldu réttinn til
að deyja til mannréttinda. Sjálfsvíg
var að þeirra áliti lausn á mann-
legum og félagslegum vanda ef
önnur ráð buðust ekki. Aðstæður
gátu að þeirra mati orðið svo erf-
iðar og niðurlægjandi að sjálfsvíg
var eina ráðið til að halda reisn
sinni og manngildi gagnvart forlög-
unum. Voru sjálfsvíg studd af lög-
gjöfinni og þóttu réttlætanleg ef
um var að ræða líkamlegar þján-
ingar, sjúkdóma, sorg eða aðrir or-
sakir eins og þreytu á lífinu, geð-
sýki eða ef heiðurinn var í veði. Ef
engin sjáanleg ástæða var fyrir
verknaðinum var hann fordæmdur.
Að deyja sæmdardauða fremur
en að þurfa að líða niðurlægingu er
þekkt í öllum menningarsam-
félögum. Í flokki japanskra stríðs-
manna, samuræjanna, var sæmdin
sett ofar öllu öðru. Þeir gripu til
harakiri eða kviðristu ef þeir féllu í
hendur óvinarins eða urðu uppvísir
að vansæmd. Kviðristan var afar
sársaukafull og það tók menn lang-
an tíma að deyja.
Trúarbrögðin taka misjafnlega á
sjálfsvígum. Samkvæmt Kóraninum
er sjálfsvíg álitið glæpur, verra en
morð.
Gamla testamentið segir frá
nokkrum sjálfsvígum sem ollu
kristnum mönnum vanda því þeir
voru þeirrar skoðunar að það að
taka líf sitt væri (sjálfs)morð sem
boðorðin bönnuðu.
Þekktasta frásögnin af sjálfsvígi
er í Nýja Testamentinu. Sá sem
það framdi var lærisveinninn Júdas
sem gekk út og hengdi sig eftir að
hann hafði framselt meistara sinn,
Jesú Krist, í hendur andstæðing-
anna. Sjálfsvíg voru þannig notuð
til að bæta fyrir illgjörðir.
Menn fórnuðu sér líka fyrir göf-
ugan málstað á þennan hátt. Frum-
kirkjan á sér helgisagnir um kristna
píslarvotta sem gengu óhræddir í
dauðann fyrir trú sína í einhvers
konar píslarvættissjálfsvígi.
Í fyrstu var slíkur dauðdagi lof-
aður en féll síðan í ónáð.
Til eru líka frásögur Ambrósíusar
um kristnar konur sem höfðu verið
misnotaðar og frömdu sjálfsvíg, til
dæmis sögurnar um Pelagíu og
Lúkretíu.
Afstaða kristinna manna til
sjálfsvíga harðnaði smám saman.
Heilagur Ágústínus fordæmdi þau
árið 400 e.Kr. og sagði þá sem
slíkt gerðu engu betri en morð-
ingja.
Tómas af Aquina (1225-1274) tók
mjög einarða afstöðu gegn sjálfs-
vígum og taldi þau synd gegn
sköpunarverki Guðs. Lífið hefði
maðurinn fengið að gjöf frá Guði
og það væri glæpur að kasta gjöf-
inni á glæ með sjálfsvígi.
Katólska kirkjan var frá upphafi á
móti sjálfsvígum og útskúfaði við-
komandi og honum var neitað um
kirkjulega þjónustu sem fólst meðal
annars í því að menn fengu ekki að
hvíla í vígðri mold.
Þannig var það einnig hér á
landi.
Siðvenjur Gyðinga bönnuðu að
haldin væri líkræða yfir þeim sem
förguðu sér sjálfir og jarðsetningin
var afmörkuð við afskekkt horn í
grafreitnum þannig að hinir sóma-
kæru væru ekki greftraðir hjá hin-
um sem brotið höfðu af sér.
Smám saman dró úr bæði trúar-
legum og lagalegum viðurlögum við
sjálfsvígum. Þó að margir guðfræð-
ingar héldu áfram að telja sjálfsvíg
til þeirra synda sem síst væru fyr-
irgefanlegar. Marteinn Lúter taldi til
dæmis að sjálfsvíg væri verknaður
djöfulsins. En Lúter hafnaði því að
sál þess sem tók líf sitt væri for-
dæmd að eilífu. Jóhannes Neser
þróaði þessa hugsun Lúters (1617).
Hann sagði að sjálfsvíg sem framið
væri af þeim sem haldinn er þung-
lyndi leiddi ekki til fordæmingar. Því
þeir sem slíkt gerðu væru ekki
ábyrgir gerða sinna.
Árið 1621 kom út bók eftir Ro-
bert Burton sem hafði áhrif á af-
stöðuna til sjálfsvíga en hún heitir
The Anatomy of Melancholy, og
benti á sambandið milli geðveiki,
þunglyndis og sjálfsvíga. Talaði höf-
undurinn máli þeirra sem í vanlíðan
sinni og örvæntingu tóku eigið líf.
Fleiri rit komu út á næstu öldum,
bæði í Evrópu og Ameríku sem
vörpuðu ljósi á sjálfsvíg og orsakir
þeirra.
Á 18. og 19. öld afnámu flest
Evrópulönd viðurlög gagnvart þeim
sem tóku eigið líf. Á Englandi og í
Wales var þessi verknaður þó talinn
refsiverður til 1961 og í Írlandi til
1993.
Sigmund Freud hélt því fram árið
1917 að sjálfsvígið væri einkenni
geðsjúkdóms.
Tilvistarspekingar 19. og 20. ald-
ar lögðu áherslu á frelsi ein-
staklingsins og ábyrgð hans á
gerðum sínum. Hver einstaklingur
yrði að taka ákvörðun um líf eða
dauða, hvort hann fremdi sjálfs-
morð eða ekki. Heimspekingarnir
Montesquieu, Voltaire, Hume,
Schopenhauer og Nietzsche héldu
því fram að sjálfsvíg félli ekki undir
það sem bæri alfarið að hafna,
heldur væri það einungis einn af
valmöguleikum mannsins.
Albert Camus segir í Goðsögn-
inni um Sýsifos: „Það er bara eitt
raunverulegt vandamál til og það
er sjálfsmorðið. Grundvallarspurn-
ing heimspekinnar er að úrskurða
hvort lífið sé þess virði að lifa því
eða ekki.“
Ennþá er deilt um réttmæti
sjálfsvíga. Nú stendur umræðan
um sjálfsvígið á milli þeirra sem
telja að hver einstaklingur hafi full-
an rétt á að svipta sig lífi og hinna
sem standa fast á því að þunglyndi
sé orsök sjálfsvíga og vilja með
lyfjum eða annarri meðferð koma
sjúklingnum yfir þetta erfiða tíma-
skeið.
Sjálfsvíg í ljósi sögunnar
Lýsing sagnfræðingsins Tacitusar á sjálfsvígi
heimspekingsins Seneca varð mörgum lista-
manninum á 16. öld að yrkisefni. Málarinn Peter
Paul Rubens sýnir Stóuspekinginn flytja sinn síð-
asta boðskap meðan skorið er á æðar hans.
Heimildir: Um sjálfsvíg; Þjóðmálanefnd Þjóð-
kirkjunnar.
Listin að lifa, listin að deyja eftir Óttar Guð-
mundsson.
The Comprehensive Textbook of Suicidology;
Ronald W. Maris, Alan L. Berman, Morton M.
Silverman.
Waugh var á þrítugsaldri gerði hann
tilraun til sjálfsvígs sem hann síðar
sagði að hann vissi ekki hvort var
raunveruleg eða látalæti. Útskýrir
frásögnin ef til vill innri afstöðu ein-
staklingsins en hann er oft afar tví-
stígandi við þessar aðstæður.
Ein bóka Waugh hafði fengið
slæmar viðtökur hjá gagnrýnendum.
Fylltist hann depurð og ákvað að
binda enda á líf sitt.
„Nótt eina ... fór ég einn niður á
strönd með hugann fullan af dauða-
óskum. Ég afklæddist og byrjaði að
synda út í hafið. Ætlaði ég mér í raun
að binda enda á líf mitt? Það var svo
sannarlega það sem ég hafði í hyggju.
Ég skildi eftir bréf hjá fötunum mín-
um, sem var tilvitunun úr Evripídesi
um sjóinn, hvernig hann þvær burtu
allt böl. Ég gerði mér það ómak að
kanna hvernig tilvitunin var skrifuð
orðrétt, áherslumerki og annað ...
Núna mörgum árum síðar get ég ekki
sagt með vissu hve örvænting og
raunverulegur vilji minn átti mikinn
þátt í þessum gjörningi eða hvort ég
var bara með látalæti.
Nóttin var falleg og það var vax-
andi tungl. Ég synti rólega á haf út en
löngu áður en ég átti ekki lengur
möguleika á að snúa við aftur var
drengurinn frá Shropsskíri truflaður
af sárindum í öxl. Ég hafði rekist á
marglyttu. Ég fann fyrir fleiri strok-
um og sársaukafullum sviða eitt sek-
úndubrot. Friðsælt hafið var fullt af
þessum kvikindum.
Var þetta fyrirboði? Hvasst ákall til
betri vitundar ...?“
Sjálfsvígshugmyndir
aukast eftir sjötugsaldurinn
Rannsóknir hafa sýnt að áhættan á
tilraun til sjálfsvígs virðist mest
fyrstu 10 árin eftir að fyrsta tilraun
var gerð en talið er að 14% þeirra sem
gert hafa sjálfsvígstilraun fremji
sjálfsvíg síðar. Sjálfsvígstilraun er því
einn aðaláhættuþáttur sjálfsvíga
bæði hjá konum og körlum. Það má
geta þess líka að ungir karlar hafa
margfalt meiri sjálfsvígshættu eftir
sjálfsvígstilraun en konur.
Tilraunir til sjálfsvíga eru fátíðari
hjá eldra fólki en þegar þær eiga sér
stað ber að taka þær mjög föstum
tökum, vegna þess hve ákvörðun um
sjálfsvíg er venjulega staðföst hjá
þessum aldurhópi, að sögn Sigurðar
Páls.
Hugsanir um sjálfsvíg eru nokkuð
algengar hjá fólki á öllum aldri. Kann-
arnir bæði í Evrópu og Bandaríkjun-
um sýna fram á að 10–18% þeirra sem
spurðir voru hvort þeir hefðu ein-
hvern tímann hugsað sér að farga sér
svöruðu spurningunni játandi. Slá-
andi lítill munur var á milli þjóða en
það sýnir sig einnig að konur viður-
kenna oftar að þær hafi haft slíkar
hugmyndir.
Rannsóknir hafa leitt í ljós að við
sjálfsvígstilraunir eru almennt notað-
ar hættuminni aðferðir en við sjálfs-
víg en undantekning eru aldraðir. En
dauðaóskir og sjálfsvígshugmyndir
virðast aukast mjög eftir sjötugsald-
urinn.
Það hefur einnig komið í ljós að að-
stæður við sjálfsvígstilraunir eru oft-
ar þess eðlis að auknar líkur eru á að
viðkomandi verði bjargað.
Skráningu sjálfsvígstilrauna ábóta-
vant hér á landi
Könnun sem nefnd um tíðni og or-
sakir sjálfsvíga gerði hér á landi á
meðal stjórnenda á sjúkrastofnunum
í kringum 1995, leiddi í ljós að skrán-
ingu sjálfsvígs tilrauna hér á landi er
víða ábótavant. En ef niðurstöður
rannsókna á skráningu sjálfsvígstil-
rauna í Noregi eru heimfærðar á Ís-
land má ætla að miðað við mannfjölda
séu sjálfsvígstilraunir hér á landi 450
á ári, en tíðni sjálfsvíga í Noregi er
svipuð og á Íslandi eins og áður segir.
Er þá miðað við fjölda tilvika sem
koma inn á sjúkrastofnanir.
Kynjahlutföll sjálfsvíga eru víða
þrír karlar á móti einni konu. Hins-
vegar eru kynjahlutföll í sjálfsvígstil-
raunum oft talin um það bil einn karl
á móti tveim konum. Á Íslandi sýndi
könnun á Borgarspítalanum, á árun-
um 1983–85 að kynjahlutföll voru 2
konur á móti einum karlmanni. Mun-
urinn var hins vegar meiri ef skráð
var eftir atburðum því algengar var
að konur endurtækju sjálfsvígstil-
raun á þessum þremur árum.
Skýringin á því af hverju fleiri kon-
ur en karlar gera misheppnaða til-
raun til að fyrirfara sér hefur þegar
verið rædd hér að framan. Til viðbót-
ar því bendir Engilbert Sigurðsson,
geðlæknir á Landspítala, á að í dag-
legu starfi á bráðaþjónustu geðdeilda,
hafi reynslan sýnt að konur eru
gjarnari að beina sárum tilfinningum
inn á við, fá útrás fyrir þeim á eigin
líkama, meðan karlar eru, líkt og
meðal dýra, árásargjarnari þegar
þeir eru í ójafnvægi.
Högni tekur fram að oft sé verið að
vekja athygli á ástandi, sem einstak-
lingurinn upplifir sem óþolandi, frek-
ar en ætlunin sé að deyja. En mörkin
þarna á milli séu óljós, og allar til-
raunir beri að meðhöndla í fyrstu eins
og viðkomandi ætlaði sér að deyja.
Fjölgun sjálfsvíga
ungs fólks veldur óhug
Það hefur aukist að ungt fólk geri
tilraunir til sjálfsvíga og eru þær mun
algengari en sjálfsvígin, þó að tala
sjálfsvígstilrauna í einstökum löndum
sé að öllum líkindum ekki nákvæm
eins og þegar hefur komið fram.
Þórólfur Þórlindsson og Þóroddur
Bjarnason gerðu ýtarlega könnun í
marsmánuði 1992 á lífsviðhorfum ís-
lenskra unglinga í 9. og 10. bekk í
grunnskóla. Sérstaklega var leitað
þátta sem hafa forspárgildi fyrir
sjálfsvígsatferli. Kom í ljós að 288
stúlkur eða 8,2% þeirra höfðu gert
sjálfsvígstilraun. Af piltum höfðu 168
gert tilraun til sjálfsvígs eða 4,8%.
Ekki kom fram í könnuninni hvers
eðlis tilraunirnar voru né hve oft
þetta sjálfsvígsatferli leiddi til íhlut-
unar fagmenntaðs fólks en niðurstöð-
urnar sýndu að vandinn var veruleg-
ur. Í rannsókninni kom einnig fram
að 23% pilta og 38,3% stúlkna í 9. og
10. bekk höfðu einhvern tímann hug-
leitt að fyrirfara sér. Þegar spurt var
hvort unglingarnir hefðu einhvern
tímann hugsað alvarlega um sjálfsvíg
svöruðu 19,2% stúlkna því játandi og
12,3% pilta. Sjálfsvígshugleiðingar
virtust vera tíðari hjá unglingum í 10.
bekk en 9. bekk.
Tíðni þunglyndis og
kvíðaraskana fer vaxandi
Nýjustu rannsóknina á þunglyndi
og sjálfsvígstíðni gerði Tinna
Traustadóttir vorið 2000 en hún var
liður í kandídatsritgerð hennar í lyfja-
fræði við HÍ. Tinna rannsakaði fólk á
aldrinum 18–25 ára. Bar hún sínar
niðurstöður saman við rannsókn
Tómasar Helgasonar geðlæknis frá
árinu 1984 á fólki á aldrinum 20–29
ára, en þau notuðust við sama spurn-
ingalistann. Rannsókn Tinnu sýndi að
þeir sem voru með minni háttar geð-
raskanir voru um 30% en í könnun
Tómasar var talan 21%. Tíðni þung-
lyndis hjá fólki í þessum aldurshópi
var 17,2%. Þá kom í ljós í könnun
Tinnu að 42% þátttakenda í könnun-
inni höfðu hugleitt sjálfsvíg en sögð-
ust ekki myndu framkvæma það. Ef
þessi niðurstaða er borin saman við
niðurstöður fyrri rannsókna um þetta
efni sést að aldrei áður hafa sést
svona háar tölur hvað þennan þátt
varðar. En eins og áður segir þá eru
hugsanir um sjálfsvíg nokkuð algeng-
ar en oft býr ekkert meira að baki.
4,6% sögðust hugsa um að fyrirfara
sér og oft hafa langað til þess. 5,4%
þátttakenda höfðu reynt að stytta sér
aldur. Rannsókn Tinnu bendir til að
aukning hafi orðið á kvíða og þung-
lyndi hjá ungu fólki, einnig er aukning
á sjálfsvígshugsunum hjá þessum ald-
urshópi. Haldast þessar rannsóknir í
hendur við niðurstöður athugana í
hinum vestræna heimi sem benda til
þess að tíðni þunglyndis og kvíða-
raskana fari vaxandi. „Hver er ástæð-
an?“ spyrja eflaust einhverjir. Þeirri
spurningu munum við meðal annars
velta fyrir okkur næsta sunnudag.
Þar verður fjallað um helstu áhættu-
þætti og það sem vitað er um orsakir
sjálfsvíga.
he@mbl.is
&   ' ( ;
&


  + ++-D
%
B ( +$



  
#$
#
!$
!
$

$

& (&   ;
& :
+ ++-+! +# +. +$ +- +, +" ++

/11
/EF<1