Morgunblaðið - 08.07.2001, Blaðsíða 11

Erfiðar aðstæður
Jóna Hrönn játar því að tilefnis-
lausum árásum hafi farið fjölgandi í
borginni. „Fyrst og fremst held ég að
skýringanna sé að leita í vaxandi
vímuefnanotkun. Vímuefnaneytandi
er ekki alltaf í ástandi til að lesa réttu
skilaboðin út úr framkomu annarra.
Hann getur t.a.m. túlkað hraðar
hreyfingar sem beina árás á sig. Ég
varð nýlega vitni að því að nokkrir
ungir menn gengu fram á utangarðs-
mann á bekk í miðbænum. Maðurinn
var að því leyti líkur manninum í sög-
unni um miskunnsama Samverjann
að hann var greinilega í erfiðum að-
stæðum. Ungu mennirnir gáfu sig að
honum og algerlega að tilefnislausu
kýldi einn úr hópnum hann beint í
andlitið svo að það blæddi úr honum.
„Þú áttir þetta skilið,“ sagði hann og
hló um leið og hann gekk í burtu. Á
göngulagi ungu mannanna var auð-
velt að sjá að þeir voru undir áhrifum
vímuefna. Þegar við verðum vitni að
slíku fyllumst við eðlilega reiði. En
sannleikurinn er sá að þarna voru all-
ir í erfiðum aðstæðum.“
Samverjar á lágum launum
Þeirri spurningu hefur verið
hreyft hvort vaxandi afskiptaleysi
gagnvart náunganum megi rekja til
þess að almenningur hafi að stórum
hluta varpað ábyrgðinni á samhjálp-
inni yfir á stofnanir á borð við sjúkra-
hús og félagsþjónustu. Bragi Skúla-
son sjúkrahúsprestur segist sjá
vaxandi afskiptaleysi gagnvart
náunganum sem hluta af stærri þró-
un sem átt hafi sér stað í ríkum mæli
á Íslandi á síðustu öld. „Fyrst ber
þess að geta að samhjálpin er að
stórum hluta komin inn í stofnanir
þar sem miskunnsamir Samverjar
eru á launum, lágum að vísu, við að
annast um þá sem hafa þörf fyrir
slíkt. Hitt er eins víst að samfélag
sem byggðist mikið á stórfjölskyldu-
tengslum og Gullnu reglunni: „Allt
sem þér viljið, að aðrir menn gjöri
yður, það skuluð þér og þeim gjöra“,
gestrisni og jafnvel umhyggju fyrir
ókunnugum náunga; samfélag, sem
hefur gengið í gegnum jafnróttækar
breytingar og við höfum gert, getur
svo auðveldlega glatað gildum sín-
um. Við höfum upplifað afhelgun
gamalla gilda, viðhorfa til embætta
og stofnana, þéringarnar hurfu á
ákveðnum tíma, kjarnafjölskyldan
tók við af stórfjölskyldunni, gríðar-
legir búferlaflutningar áttu sér stað
frá sveit til borgar, samkeppni á
ýmsum sviðum varð áberandi og í
stað ábyrgðar tók við umræða um
frelsi sem segir: „Gerðu það sem þú
vilt“. Það hefur bara gleymst í þeirri
umræðu að maðurinn sem liggur við
vegkantinn, særður, blæðandi, getur
ekki valið úr fólki til að hjálpa sér.
Hann/hún er upp á miskunn ókunn-
ugs kominn, sem getur verið hver
sem er.“
Bragi minnir á að börn, sérstak-
lega í borgarsamfélaginu, séu alin
upp í því að vera tortryggin í garð
ókunnugra. „Ofbeldis- og misnotk-
unarumræðan hefur leitt í ljós ljót-
leika í mannlegum samskiptum sem
við viljum helst vera laus við. Fyrir
svo utan það að afskiptasemi um mál
annarra er illa séð,“ segir hann og
veltir því fyrir sér hvort þetta hafi
áhrif á hvort menn komi fórnarlömb-
um slíkra aðstæðna til hjálpar.
„Hvort það gerir! Auk þess eru beit-
endur ofbeldis líka í vaxandi mæli í
annarlegu ástandi sem þorri almenn-
ings kann ekki að bregðast við.
Auðvitað getum við sagt sem svo
að ef við borgum skattana okkar
verði séð fyrir þörfum allra sem
minna mega sín. Það er hins vegar
ákaflega grunnt hugsað. Það, að við
sem samfélag metum umönnunar-
störf til svo lágra launa sem raun ber
vitni, segir líka hversu lítils við met-
um þarfir þeirra sem liggja við veg-
kantinn og geta enga björg sér veitt.
Við metum það sem sjálfsögð mann-
réttindi að njóta góðrar heilsu og
geta veitt okkur hvað sem hugurinn
girnist. Efnahagsleg gildi hafa tekið
völdin af mannlegri umhyggju og
slíkt samfélag mun óhjákvæmilega
standa frammi fyrir því að sífellt
fjölgar í hópnum sem fær enga hjálp.
Lykilspurningin er auðvitað þessi:
Þegar þú ert sá sem liggur við veg-
kantinn og getur enga björg þér
veitt, hver á þá að hjálpa þér?“
Áhrif einstaklingshyggju
Nokkrir viðmælendur Morgun-
blaðsins vekja sérstaka athygli á því
að vaxandi einstaklingshyggja í hin-
um vestræna heimi hafi ýtt undir af-
skiptaleysi almennings gagnvart
náunganum. Bent er á að einstak-
lingshyggja hafi á sér tvær hliðar.
Önnur hliðin felist í því að byggja
upp þroskaða og sjálfstæða einstak-
linga. Hin hliðin felist í því að á sama
tíma og einstaklingarnir verði með-
vitaðri um eigin hagsmuni minnki
áhuginn á hagsmunum heildarinnar.
Vaxandi harka og samkeppni í heimi
viðskiptanna virðist hafa kynt undir
hinu síðarnefnda. Ef til vill er því
eigin heimi
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
„Skeytingarleysi felur oft í
sér ákveðið hugsunarleysi
og verður áleitnara vanda-
mál þegar við látum
stjórnast af vana, flýti eða
ótta.“
FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. JÚLÍ 2001 11
EKKI er víst að allir átti sig á því að skeyt-ingarleysi gagnvart óviðkomandi mannisem hætta steðjar að, t.d. vegna slyss,getur beinlínis varðað við lög. Nokkrar
greinar almennra hegningarlaga ná til svokall-
aðra beinna athafnaleysisbrota og geta viðurlög
numið sektum og jafnvel fangelsi eins og dæmi
er um í 221. greininni. Þar segir að láti maður
farast fyrir að koma manni til hjálpar, sem
staddur er í lífsháska, þótt hann gæti gert það án
þess að stofna lífi eða heilbrigði sjálfs sín eða
annarra í háska, þá varði slíkt fangelsi allt að 2
árum eða sektum ef málsbætur eru.
Jónatan Þórmundsson lagaprófessor rekur
dæmi um brot gegn ákvæðinu í bók sinni Afbrot
og refsiábyrgð frá árinu 1999. Hann rekur m.a.
dóm frá árinu 1986 þar sem kona nokkur var
ákærð fyrir refsivert skeytingarleysi. Hún hafði
verið viðstödd hrottafengna árás félaga síns á
þriðja mann. Hin tvö fyrrnefndu yfirgáfu mann-
inn meðvitundarlausan og höfðust ekkert að fyrr
en konan hringdi á sjúkrabíl síðdegis daginn eft-
ir. Árásarþoli var þá látinn. Dómurinn hafnaði
því að konan hefði gerst brotleg við 220. grein
hegningarlaganna þar sem hún hefði ekki staðið
að árásinni og þar af leiðandi ekki borið skylda
til að sjá um árásarþola í skilningi þess ákvæðis.
Hins vegar var hún sakfelld fyrir brot á um-
ræddri 221. grein laganna, þ.e. fyrir beint at-
hafnaleysisbrot.
Af öðrum greinum hegningarlaganna skal sér-
staklega bent á 126. og 169. grein. Eins og í fyrr-
nefndu greininni er skyldan til athafna háð því að
viðkomandi stofni ekki eigin heilsu eða annarra í
hættu. Fyrri greinin fjallar um að láta undir höf-
uð leggjast að koma í veg fyrir eða kæra alvarleg
afbrot til lögreglu. Hin síðari lýtur að skyldu al-
mennings til að koma í veg fyrir vá á borð við
eldsvoða, sprengingu, útbreiðslu skaðlegra loft-
tegunda, vatnsflóð o.s.frv.
Fáir dómar
Jónatan Þórmundsson sagði í samtali við
Morgunblaðið að lagaákvæði í tengslum við bein
athafnaleysisbrot væru afar fátíð í hegning-
arlögum miðað við athafnabrot, þ.e. brot gegn
bannreglum laganna. „Þeim hefur hins vegar far-
ið fjölgandi, einkum í sérrefsilögum, vegna marg-
háttaðra þjóðfélagsbreytinga sem hafa leitt af sér
æ fleiri og ríkari athafnaskyldur að viðlagðri
refsiábyrgð, t.d. um upplýsinga- og tilkynn-
ingaskyldu ýmiss konar,“ sagði hann og nefndi að
nokkur ákvæði í tengslum við athafnaleysisbrot
væri að finna í umferðarlögum, t.d. í 10 greininni
um aðstoð vegna umferðaróhappa. „Mjög fáir
dómar hafa gengið um bein athafnaleysisbrot
gegn hegningarlögum. Oft getur reynst erfitt að
sanna að viðkomandi hafi gert sér nægilega vel
grein fyrir aðstæðum til að hægt sé að koma
fram ábyrgð á hendur honum. Refsingar fyrir
slík brot eru yfirleitt vægar, oftast sektir, og
margs konar málsbætur koma til greina.“
Getur varðað við lög