Morgunblaðið - 08.07.2001, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 8. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
engin tilviljun að athafnamaðurinn
Jaebes virðist standa hjarta nútíma-
mannsins nær heldur en miskunn-
sami Samverjinn í dæmisögu Jesú.
Að minnsta kosti hefur bókin Bæn
Jaebesar notið geipilegra vinsælda
og trónaði svo mánuðum skiptir efst
á metsölulista í Bandaríkjunum.
Eins og titillinn ber með sér snýst
kjarni bókarinnar um bæn Jaebesar.
„Hann ákallar Guð og segir: „Blessa
þú mig og auk landi við mig, og verði
hönd þín með mér, og bæg þú ógæf-
unni frá mér, svo að engin harm-
kvæli komi fyrir mig.“ Og Guð veitti
honum það, sem hann bað um.“ Varla
þarf að efast um skilaboðin: græðgi
er Guði þóknanleg. Gallinn er bara sá
að mennirnir fá aldrei nóg. Páll
Skúlason, heimspekingur og rektor
HÍ, segir í bók sinni Siðfræði frá
árinu 1990 að svo virðist sem engin
veraldargæði – auður, völd eða
frægð – geti náð að svala löngunum
manna eftir þessum gæðum. Auður-
inn sé aldrei nægur, völdin aldrei al-
gerlega tryggð og frægðarinnar
njóti menn sjaldnast nema stund og
stund. Skortur sé hlutskipti manna
hvernig sem fyrir þeim sé komið.
„Það vantar ævinlega eitthvað upp á
að allt sé eins og menn kjósa að það
sé í veraldlegum efnum. Ekki síst
vegna þess að fólk ber aðstæður sín-
ar endalaust saman við aðstæður
annarra, það er fjárhag og velgengni
við öflun veraldargæða. Þess vegna
er lífsbaráttan hörð og stundum lítil
eða engin grið gefin í samkeppninni
um veraldargæðin,“ segir Páll og síð-
ar kemur fram að með því aukist
hættan á því að lestir haldi innreið
sína í líf fólks. Réttlæti víki fyrir
hroka og öfund, ástin víki fyrir
ágirnd og heift, dómgreind fyrir leti
og skeytingarleysi (bls.45).
Ekki voru allir sammála um að
aukin áhersla á samkeppni hefði
endilega neikvæð áhrif á náunga-
kærleik í samfélaginu almennt. Frið-
rik H. Jónsson, dósent í sálfræði við
Háskóla Íslands, minnti á að sam-
keppni á vinnumarkaðinum sneri
fyrst og fremst að ákveðnum hópi í
nánasta umhverfi hvers og eins. „Þú
ert kannski að reyna að komast fram
fyrir vinnufélaga þinn. Þess vegna er
alls ekkert víst að tengsl þín við ann-
að fólk breytist. Gleymum því heldur
ekki að skeytingarleysi gagnvart
náunganum hefur alltaf þekkst, eins
og kom fram í rannsóknum Banda-
ríkjamanna eftir morðið á Kitty
Genovese árið 1964. Persónan sjálf
virðist ekki ráða mestu um hvort fólk
réttir öðru fólki hjálparhönd,heldur
miklu frekar aðstæðurnar. Ég get
nefnt dæmi eins og hvernig fólk túlk-
ar aðstæður, hversu margir eru við-
staddir og hversu líkur sá nauðstaddi
er viðkomandi. Ungt fólk hjálpar
öðru ungu fólki. Konur hjálpa kon-
um. Hvítir hjálpa hvítum og svartir
hjálpa frekar öðrum svörtum.“
Samheldni úti á landi
„Ég skynjaði sérstaklega vel
breytinguna í átt til ákveðinnar firr-
ingar borgarsamfélagsins þegar ég
fluttist aftur til Reykjavíkur fyrir
þremur árum,“ segir Jóna Hrönn
Bolladóttir. „Munurinn var mikill
enda kom ég úr ákaflega sterku og
samheldnu samfélagi í Vestmanna-
eyjum. Öllum þótti sjálfsagt að líta til
með náunganum svo utan um hvern
einasta mann er nánast hægt að
segja að myndaður hafi verið eins
konar félagslegur björgunarhringur.
Í Reykjavík finn ég fyrir sterkum
skilaboðum um einstaklingshyggju.
Ein afleiðingin af því er að vaxandi
hópur fólks er beinlínis einmana og
þarfnast hjálpar. Við þurfum að
eignast vilja til að sjá út fyrir okkur
sjálf. Allt í kringum okkur er hjálp-
arþurfi fólk,“ sagði Jóna Hrönn og
sagðist alltaf fagna því þegar fólk ut-
an af landi flytti með sér gildin þaðan
til Reykjvíkur.
Friðrik H. Jónsson segir ekki
endilega víst að rótgrónir borgarbú-
ar skipti sér síður af náunganum en
aðrir. „Rótgrónir borgarbúar hafa
hugsanlega mótað sér ákveðnari
reglur um hvenær eigi að hafa af-
skipti af öðrum og hvenær ekki. Al-
veg er því hægt að hugsa sér að þeir
hafi ákveðið að koma alltaf til hjálp-
ar. Fólk nýkomið til borgarinnar og
vanara sterkari tengslum við fá-
mennan hóp gæti alveg eins verið
óöruggara og ákveðið að koma aldrei
til hjálpar.“
Jóna Hrönn var spurð að því hvort
henni fyndist að almenningur ætti að
sinna tilkynningaskyldu sinni gagn-
vart öðrum betur. „Við verðum að
vera afar vakandi fyrir tilkynninga-
skyldu okkar, einkum gagnvart
börnum og unglingum. Hins vegar
verðum við að hafa í huga hvað til-
kynningaskylda gagnvart einkalífi
fólks getur verið viðkvæm og flana
ekki að neinu. Það er eitt að vera
virkur og ábyrgur borgari og annað
að vera ofvirkur, eins og við hjónin
upplifðum eitt sinn fyrir nokkrum
árum. Þá bjó fyrir ofan okkur ungt
par sem við þekktum lítið sem ekk-
ert. Einn laugardag heyrðum við há-
reysti og dynki berast ofan frá íbúð
þeirra og töldum einsýnt að hér væri
ofbeldi í gangi. Maðurinn minn rauk
upp og bankaði fast á dyrnar. Konan
kom undrandi til dyra og hann spurði
hvort ekki væri allt í lagi. „Jú, meira
en í lagi,“ svaraði konan. „Ísland var
að skora!“ Við vorum víst eina fólkið
sem gleymt hafði að fylgjast með
landsleik Íslendinga og Frakka
þennan daginn.“
Hvað er til ráða?
Þótt vaxandi afskiptaleysi gagn-
vart neyð náungans geti átt sér viss-
ar skýringar, eins og að framan er
rakið, virðast flestir hallast að því að
um ákaflega óheillavænlega þróun sé
að ræða. Páll Skúlason útskýrir í
bókinni Siðfræði hvernig hægt sé að
styðjast við svokallaða alhæfingar-
reglu til að komast að því hvort
ákveðin hegðun sé siðaregla eða
ekki. Prófið er einfalt og felst í því að
svara einni spurningu: Hvað myndi
gerast ef allir breyttu eftir þessari
tilteknu reglu? Stóra spurningin
myndi þá felast í því hvað gerðist ef
enginn hefði nokkru sinni afskipti af
neyð náunga síns. Hver og einn get-
ur velt svarinu fyrir sér þótt líklega
myndu flestir að lokum komast að
þeirri niðurstöðu að samfélagið yrði
með talsvert öðrum og neikvæðari
brag ef enginn sæi ástæðu til að
koma ókunnugum til aðstoðar.
En hvað er þá til ráða? Jón Kal-
mansson telur líklegt að skeytingar-
leysi haldist í hendur við hversu mik-
il rækt er lögð við það sem skiptir
máli í mannlegu lífi. „Því minni
áherslu sem við leggjum til dæmis á
að rækta tengslin við börn okkar í
uppeldinu því veikari eru þessi
tengsl líkleg til að verða þegar fram
líða stundir. Börnin læra það sem
fyrir þeim er haft. Eina raunhæfa
leiðin til að vinna gegn skeytingar-
leysi er því að fólk fái svigrúm til að
rækta það í lífinu sem gefur því gildi.
Ef skeytingarleysi er vandamál í
samfélaginu þá væri gagnlegra að
nálgast það ekki eingöngu sem
vandamál ákveðinna félagslegra
hópa heldur einnig sem tækifæri til
að takast alvarlega á við þær spurn-
ingar hvernig lífi við sjálf viljum lifa
og hvernig samfélagi við viljum búa
í,“ segir Jón þegar spurningunni er
varpað fram.
Aðrir benda á mikilvægi fyrir-
mynda. Greint er frá prófi Bryans og
Tests á áhrifum hjálpsamra fyrir-
mynda í bókinni Sálfræði 2. Þeir
töldu hversu margir ökumenn stöðv-
uðu bíla sína til að hjálpa konu að
skipta um dekk á bíl í vegkantinum.
Ýmist var konan ein eða hjá henni
stóð karlmaður og öðrum bíl var lagt
þar skammt frá. Af 4000 ökumönn-
um stönsuðu 93 til að veita aðstoð
sína, 35 á meðan hún var ein og 58 á
meðan maðurinn stóð hjá henni við
bílinn. Þessi könnun og aðrar sam-
bærilegar gefa til kynna að annað
fólk hafi ekki aðeins áhrif á hvenær
við látum kyrrt liggja, jafnvel þótt
neyð sé á ferðinni, heldur gegni ann-
að fólk einnig því hlutverki að vera
fyrirmynd sem segi okkur hvenær sé
við hæfi að leika miskunnsama Sam-
verjann.
Regína Ásvaldsdóttir, fram-
kvæmdastjóri fjölskylduþjónustunn-
ar Miðgarðs í Grafarvogi, bendir á að
ein leiðin til að vinna gegn stórborg-
arfirringu sé að færa ákvörðunar-
valdið nær almenningi. „Að mínu
mati var stofnun Miðgarðs ákveðið
andsvar við tilhneigingu í átt til af-
skiptaleysis gagnvart náunganum.
Markmiðið var að færa þjónustuna
nær íbúunum í hverfinu. Íbúarnir
koma beint að stjórnkerfinu, bera
ákveðna ábyrgð gagnvart starfsem-
inni og þar af leiðandi hver á öðrum.
Eins er vert að hafa í huga að hverfið
er að vissu leyti afmörkuð heild eins
og sérstakt bæjarfélag þar sem fólk
þekkir hvert annað og í slíkum sam-
félögum hefur fólk tilhneigingu til að
hjálpa hvert öðru. Mér finnst athygl-
isvert að hverfalögreglunni gengur
yfirleitt betur að stilla til friðar í
hverfinu heldur en ef lögreglulið
annars staðar að er á vaktinni.“
Að lokum var bent á hversu
fræðsla væri mikilvæg til að spyrna
gegn þróuninni og með rannsóknum
hefur t.a.m. verið sýnt fram á að með
því að segja fólki frá hinu svokallaða
„Genovese-heilkenni“ minnki líkurn-
ar á því að það láti sig neyð annarra
engu varða. Jóna Hrönn Bolladóttir
minnir á hversu hlutverk uppaland-
ans sé mikilvægt. „Við ættum að
brýna fyrir börnum að láta sér annt
um og bera virðingu fyrir náungan-
um. Um leið verðum við að reyna að
kenna þeim að meta aðstæður hverju
sinni. Á sama hátt og við viljum að
börn bregðist rétt við með því að að
þiggja ekki far með ókunnugum og
segja t.d.: „Mamma segir að ég megi
ekki þiggja far með ókunnugum“,
verðum við að reyna að koma þeim í
skilning um að stundum getur verið
betra að kalla til einhvern fullorðinn.
Með því að ræða mikið við börn okk-
ar, segja þeim sögur af fólki og að-
stæðum og örva þau til sjálfstæðrar
hugsunar, þannig eflum við með
þeim dómgreind og lífsleikni sem ver
þau gegn áföllum.“
Jóna Hrönn telur að kirkja, heim-
ili og skóli eigi að taka höndum sam-
an um að hefja til vegs og virðingar
hin kristnu gildi. „Kristinn siðaboð-
skapur er bæði mannbætandi og afar
samfélagsvænn. Ef hin kristnu gildi
fá að blómstra í samfélginu skapast
ekki andrúmsloft einstaklingshyggj-
unnar þar sem allir lifa í ótta og
ábyrgðarleysi.“
ago@mbl.is
„Rótgrónir borgarbúar
hafa hugsanlega mótað
sér ákveðnari reglur um
hvenær eigi að hafa af-
skipti af öðrum og hve-
nær ekki.
Í BRETLANDI og Bandaríkj-unum er það rótgróið við-horf að ekki beri að skyldamenn með lögum til að
bjarga mönnum í neyð. Það er
meginviðhorf í engilsaxneskum
venjurétti (common law) að hlut-
verk réttarreglna sé að varðveita
friðinn í samfélaginu og afstýra
því að fólk vinni hvað öðru mein.
Lögin eigi ekki að skikka menn til
að gera góðverk. Þetta viðhorf á
rætur í sjónarmiðum um einstak-
lingsfrelsi og að hver sé sjálfum
sér næstur. „Menn geta því án
þess að baka sér ábyrgð reykt
vindling á ströndinni á meðan
náunginn drukknar og horft á
barn eða blinda manneskju fara
sér að voða án þess að hreyfa legg
eða lið,“ skrifar kanadískur lög-
skýrandi um þetta efni.
Meginlandsréttur
Réttarstaðan er önnur á meg-
inlandi Evrópu og á Norðurlönd-
um. Þar er almennt lögð skylda á
fólk að hjálpa þeim sem eru í neyð
að viðlagðri refsingu. Refsiábyrgð
veltur einatt á því hvort viðkom-
andi gerði sér grein fyrir því að
hinn nauðstaddi var í mikilli
hættu. Ekki skiptir í því samb-
andi máli hver urðu í raun afdrif
hins bágstadda. Lögin fordæma
afskiptaleysi óháð afleiðingunum
sem slíkum. Það er misjafnt eftir
löndum hvernig nákvæmlega
hættuástandinu er lýst. Í sumum
löndum er gerð krafa um lífs-
háska en í öðrum er talað með al-
mennari orðum um yfirvofandi
hættu. Í sumum tilfellum felst
skyldan í því einfaldlega að koma
til bjargar án þess að það sé út-
listað með hvaða hætti, á meðan í
öðrum er gerð krafa um að við
vissar aðstæður beri mönnum að
láta yfirvöld vita geti þeir ekki
sjálfir rétt hjálparhönd.
Svo dæmi sé tekið ganga
ákvæði franskra hegningarlaga
alllangt í þessu efni og lengra en
ákvæði almennu hegningarlag-
anna íslensku. Þannig segir í
grein 223-6 að hver sá sem hefði
án þess að stofna sjálfum sér eða
öðrum í hættu getað afstýrt af-
broti geti átt yfir höfði sér allt að
fimm ára fangelsi eða þunga refs-
ingu. Sama á við um þann sem
lætur viljandi undir höfuð leggj-
ast að koma nauðstöddum til
bjargar eða kalla til hjálp.
Ákvæði þetta fordæmir óhóf-
lega eigingirni en mælir samt
ekki fyrir um hetjudáðir, sbr. að
skyldan til bjargar leggst einung-
is á þá sem gætu hafa lagt lið án
þess að stofna sjálfum sér í hættu.
Fjölmargir dómar eru til frá
seinni árum þar sem reyndi á
þetta ákvæði. Þannig var talin
brotleg að lögum konan sem
hreyfði hvorki legg né lið til að af-
stýra því að elskhugi hennar
kæmi manni hennar fyrir kattar-
nef þótt henni mætti vera ljóst
hvert stefndi, vitnið að rússnesku
rúllettunni sem stóð aðgerðar-
laust hjá þegar banaskotið reið af,
eða konan sem gerði ekkert til að
hindra kynferðislega misnotkun
manns síns á fósturdóttur þeirra.
Fjölmargir dómar varða einnig
skyldur lækna að þessu leyti og
hafa dómstólar ekki sýnt neina
linkind þegar læknar verða upp-
vísir að kæruleysi í þessum efn-
um.
Engilsaxneskur venjuréttur
Þótti engilsaxneskur venjurétt-
ur leggi ekki skyldu á menn að
hjálpa öðrum að viðlagðri refs-
ingu er ekki þar með sagt að aðr-
ar leiðir séu ekki farnar til að
hvetja menn til dáða. Þannig hafa
verið mótaðar reglur um að mis-
kunnsami Samverjinn eigi rétt á
bótum ef hann verður fyrir tjóni
við að bjarga öðrum, einkum og
sér í lagi ef þriðji aðili á sök á
hættuástandinu. Sjálfsagt velta
fæstir því fyrir sér á ögurstund
hver nákvæmlega réttarstaða
þeirra sé að þessu leyti en dóm-
stólar hafa samt fundið hjá sér
þörf til að lýsa velþóknun á þeim
sem kemur náunganum til bjarg-
ar enda ekki sanngjarnt að menn
þurfi sjálfir að bera tjón sem þeir
verða fyrir ef annar er valdur að
hættuástandinu.
Svipaðar reglur gilda reyndar
einnig samkvæmt skaðabótarétti
í mörgum Evrópulöndum.
Bretland sker sig
frá meginlandinu
Lagareglur um skyldu manna til að koma náung-
anum til hjálpar eru mismunandi frá einu landi til
annars. Sérstaklega má, að sögn Páls Þórhallssonar,
sjá skýran mun á engilsaxneskum rétti og evrópskum
meginlandsrétti að þessu leyti eins og mörgu öðru.
Fáar dæmisögur lýsa siðaboðskap kristinnar trúar betur en frásögn Jesú af
miskunnsama Samverjanum.