Morgunblaðið - 08.07.2001, Blaðsíða 10

FRÉTTIR
10 SUNNUDAGUR 8. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
E
NGUM ætti að
blandast hugur um
að siðaboðskapur
kristinnar trúar fel-
ur í sér skilyrðis-
lausa fórnfýsi gagn-
vart náunganum.
Við eigum að vera
reiðubúin að koma öðru fólki til
hjálpar hvar og hvenær sem er eins
og brýnt er fyrir lesendum Biblíunn-
ar. Fáar dæmisögur lýsa siðaboð-
skap kristinnar trúar betur en frá-
sögn Jesú af miskunnsama
Samverjanum. Jesús sagði lögvitr-
ingi frá því að maður nokkur hefði
verið rændur og barinn á leiðinni frá
Jerúsalem til Jeríkó. Á eftir honum
kom prestur og sveigði fram hjá. Hið
sama gerði Levíti skömmu síðar.
Maðurinn lá dauðvona og hjálparlaus
í vegarkantinum þar til þriðji mað-
urinn átti leið um. Sá var Samverji,
þ.e. frá landinu Samaríu, og aumkaði
sig yfir manninn. „Hver þessara
þriggja sýnist þér hafa reynst náungi
þeim manni, sem féll í hendur ræn-
ingjum?“ spurði Jesús. Lögvitring-
urinn svaraði um hæl: „Sá sem mis-
kunnarverkið gjörði á honum,“ og
Jesús bað hann að fara út og gera
slíkt hið sama.
Kærleiksboðorðið hnígur í sömu
átt. „Og þú skalt elska Drottin, Guð
þinn, af öllu hjarta þínu, allri sálu
þinni, öllum huga þínum og öllum
mætti þínum. Annað er þetta: Þú
skalt elska náunga þinn eins og sjálf-
an þig.“ Að ógleymdri Gullnu regl-
unni: „Allt sem þér viljið, að aðrir
menn gjöri yður, það skuluð þér og
þeim gjöra“, og hinum þremur guð-
legu dyggðum trú, von og kærleika.
Hvernig fólk raunverulega kemur
fram hvert við annað í nútíma sam-
félagi er annað mál. Ýmislegt virðist
reyndar benda til þess að dvínandi
vilji sé fyrir því meðal íslensku þjóð-
arinnar að koma náunganum til
hjálpar á opinberum vettvangi. For-
vitnilegt er að spyrjast fyrir um
ástæðurnar, hvað sé til ráða ef satt
reynist og hvort byltingarkenndar
samfélagsbreytingar hafi valdið því
að siðaboðskapur kristinnar trúar
hafi úrelst á 2000 árum.
„Genovese-heilkenni“
Bandaríkjamenn vöknuðu upp af
værum blundi við morðið á Kitty
Genovese í íbúðarhverfi í New York
árið 1964. Kitty veitti morðingja sín-
um talsvert viðnám og hrópaði á
hjálp í meira en hálfa klukkustund.
Eftir að lögreglan kom á vettvang
kom í ljós að um 40 manns höfðu
heyrt neyðaróp hennar í nágrenninu.
Þó hringdi enginn á lögregluna né
kom Kitty til hjálpar. Eftir morðið
var farið að nota orðið „Genovese-
heilkenni“ yfir skeytingarleysi gagn-
vart neyðarópum náungans. Sigurð-
ur Kristinsson, lektor í heimspeki við
Háskólann á Akureyri, spyr hver sé
ábyrgð sjónarvottanna. „Allir ættu
að geta verið sammála um að ásjá-
endurnir 38 brugðust skyldu sinni
með því að hringja ekki á lögreglu.
Allir voru þeir á öruggum stað inni í
íbúðum sínum og þurftu ekkert að
gera nema taka upp tólið. Ef það er í
mínu valdi að bjarga mannslífi mér
að áhættulausu, þá er það vitanlega
skylda mín. Afskiptaleysi væri
kannski ekki „siðferðilegt ígildi
morðs“, eins og sumir siðfræðingar
reyna að færa rök fyrir, en engu að
síður ber ég greinilega einhverja
ábyrgð á dauða manneskjunnar.“
Fleiri ólíklegri til að hjálpa
Sigurður vekur athygli á því að
sannað hafi verið að fólk sé líklegra
til að hundsa neyð náungans ef það
telji að aðrir viti um hana. Þessi
órökvísi hafi verið skýrð með tvenn-
um hætti og geti báðar skýringarnar
verið réttar. „Annars vegar er bent á
almenna tilhneigingu fólks til að
reiða sig á viðbrögð annarra til að
átta sig á aðstæðum sínum og hvern-
ig bregðast skuli við þeim. „Betur sjá
augu en auga“ eru sannindi sem við
nýtum okkur stöðugt í daglegu lífi.
Þetta virðist líka eiga við þegar við
verðum vitni að einhverju sem mætti
túlka sem neyðarkall. Ef aðrir verða
vitni að því sama og bregðast ekki við
eins og um raunverulegt neyðarkall
sé að ræða er hætt við að niðurstaða
okkar verði sú sama. Við treystum
betur á túlkun hópsins en okkar eig-
in. Stóri gallinn við þessa tilhneig-
ingu er að sjálfsögðu sá að allir í
hópnum eru í sömu aðstöðu; útkom-
an verður því sú að hópurinn kemst
sameiginlega að rangri niðurstöðu
þó svo að hver og einn hefði komist
að réttri niðurstöðu upp á eigin spýt-
ur!“ segir hann. „Hin skýringin á að-
gerðaleysi fjöldans er ákveðin rök-
villa og tengist því að halda að
ábyrgðin sé minni eftir því sem fleiri
eru í sömu stöðu. Ásjáendurnir deila
ekki með sér ábyrgðinni í þeim skiln-
ingi að hver og einn beri 1/38 af þeirri
ábyrgð sem hann bæri ef engum öðr-
um væri til að dreifa – og ætti þá
væntanlega að leggja fram 1/38 af
fyrirhöfninni við að hringja á lögregl-
una! Hver og einn ásjáandi ber fulla
ábyrgð á afleiðingum aðgerðaleysis-
ins, óháð því hvort ásjáendur eru
fleiri eða færri.“
Afskiptaleysi Íslendinga
Íslendingar urðu ekki fyrir ósvip-
uðu áfalli og Bandaríkjamenn eftir
að kona kærði karlmann fyrir nauðg-
un skammt frá Reykjanesbraut í
ágústmánuði árið 1998. Karlmaður-
inn elti konuna uppi og hrinti henni á
jörðina skammt frá bensínafgreiðslu
Skeljungs í Kópavogi. Eftir að henni
tókst að losa sig elti karlmaðurinn
hana aftur uppi, hrinti henni út af
vegkantinum og þröngvaði til sam-
ræðis við sig. Eftir að fjölmiðlar
greindu frá atburðarásinni vöknuðu
upp spurningar um hvers vegna í
ósköpunum enginn af ökumönnunum
á Reykjanesbrautinni hefði gert sér
grein fyrir því hvers konar alvara var
á ferðum og komið konunni til hjálp-
ar.
Fjölmörg önnur dæmi eru um af-
skiptaleysi almennings gagnvart
náunganum bæði til sjós og lands.
Skemmst er að minnast tveggja
frétta í Morgunblaðinu og DV í ný-
liðnum mánuði. Morgunblaðið sagði
frá því að ökumaður nokkur hefði
keyrt fram hjá bíl á hvolfi án þess að
huga að því hvort slösuð manneskja
væri í bílnum. Hann tilkynnti ekki
um slysið fyrr en hann var kominn
töluvert frá slysstað og gaf lögregl-
unni ekki haldbetri upplýsingar en
svo að tvo klukkutíma tók að finna
bílinn. Sem betur fer reyndist öku-
maður hans lítið slasaður. Sjónar-
votturinn hefur væntanlega andað
léttar enda refsivert, samkvæmt ís-
lenskum lögum, að koma öðrum ekki
til hjálpar í lífsháska.
DV sagði frá því að Sómabáturinn
Mardís VE hefði strandað austan
Hjörleifshöfða um hádegi fimmtu-
daginn 21. júní sl. Sómabáturinn
Guðfinna VE hefði komið honum til
hjálpar skömmu síðar. Hins vegar
vildi ekki betur til en svo að tógið
slitnaði svo kalla varð á frekari að-
stoð. Óskar Kristinsson, skipstjóri
Guðfinnu VE, segist í DV hafa vitað
af öðrum bátum í nágrenninu og kall-
að eftir aðstoð á venjulegum rásum.
Enginn svaraði svo hann hringdi í
netabát nokkru vestar. „Þeir voru
bara með hundshaus og sögðust ekk-
ert mega vera að því að gera neitt,“
er haft eftir Óskari í DV.
Yfirborðsleg samskipti geta haft já-
kvæðar hliðar
Flestir viðmælendur Morgun-
blaðsins leggja áherslu á að engar
kannanir hafi verið gerðar á því
hvort afskiptaleysi Íslendinga af
náunganum hafi færst í vöxt á síð-
ustu árum. Engu að síður segjast
langflestir hafa á tilfinningunni að
um ákveðna þróun í tengslum við
uppbyggingu borgarsamfélags á
suðvesturhorninu sé að ræða. Helgi
Gunnlaugsson, dósent í félagsfræði
við Háskóla Íslands, telur að ekki sé
um stökkbreytingu að ræða. „Miklu
frekar afleiðingar hægfara þróunar í
átt frá dreifbýli til þéttbýlis. Sam-
skiptin úti í dreifbýlinu einkennast af
því að fólk hefur mikil samskipti við
fáa og þekkir því jafnvel hvern ein-
asta mann á svæðinu. Afleiðingarnar
geta verið bæði jákvæðar og nei-
kvæðar. Um leið og meiri líkur verða
á því að fá hjálp frá náunganum get-
ur afskiptasemin keyrt um þverbak.
Samskiptin í borginni einkennast
fremur af því að íbúarnir hafi yfir-
borðskenndari samskipti við fleiri,“
sagði hann og viðurkenndi að óttinn
við að verða sjálfur fyrir skakkaföll-
um gæti stundum stuðlað að því að
fólk hikaði við að koma öðrum til
hjálpar. „Engu að síður er þyngra á
metunum að borgarbúinn er einfald-
lega ekki vanur því að vera alltaf að
skipta sér af náunganum. Hann er
hugsanlega á fullri ferð í bíl og verð-
ur að gera upp við sig á augabragði
hvort honum beri að hafa afskipti af
einhverjum atburði eða ekki. Til-
hneigingin er fremur til að álíta að
ekki sé ástæða til afskipta, t.d. af því
að hugsanlega sé um persónulegt
uppgjör að ræða. Eins getur komið
inn í myndina að manneskjan hafi
áhyggjur af því að gera sig að fífli af
því að ekki hafi verið ástæða til að
hafast nokkuð að. Eftir að atburð-
urinn hefur átt sér stað og búið er að
raða öllum brotunum saman er svo
auðvelt að hneykslast og benda á
hver hefðu verið réttu viðbrögðin.
Spyrja hvernig þjóðfélagið sé eigin-
lega að verða. Ég held sjálfur ekki að
almenningur sé að verða grimmari.
Þjóðfélagið er einfaldlega að breyt-
ast og mennirnir með og gleymum
því ekki að yfirborðsleg samskipti
geta haft sínar jákvæðu hliðar, t.d. er
síður verið að hnýsast í einkalíf
fólks.“
Skeytingarleysi ákveðin blinda
Eins og fleiri segir Jón Kalmans-
son heimspekingur erfitt að alhæfa
hvort skeytingarleysi hafi aukist eða
minnkað í samfélaginu. Hugsanlega
hafi þróunin orðið mismunandi gagn-
vart ólíkum hópum. „Freistandi gæti
verið að álíta að skeytingarleysi
gagnvart hópum eins og börnum hafi
minnkað á undanförnum áratugum
en það hafi t.d. aukist gagnvart fólki
af erlendum uppruna. En skeyting-
arleysi gagnvart fólki af erlendum
uppruna kynni til dæmis að hafa ver-
ið „ósýnilegra“ áður fyrr en það er
nú. Og þótt til dæmis minni vinna
barna nú til dags sé að margra dómi
framför þá kann aukin vinna beggja
foreldra um leið að koma niður á
uppeldi barnanna.“
Jón minnir á að einn vandinn við
að koma auga á og meta skeyting-
arleysi sé sá að auðvelt sé að verða
samdauna því. „Skeytingarleysi get-
ur auðveldlega orðið „sjálfsagt“ án
þess að við höfum velt því fyrir okk-
ur,“ segir hann. „Þannig getur skeyt-
ingarleysi verið ákveðin blinda sem
erfitt er að uppræta. Þetta getur ver-
ið sérstakt vandamál til dæmis þegar
um er að ræða stéttir sem hafa það
hlutverk að stuðla að velferð ann-
arra. Menn geta orðið svo vissir í
þeirri trú að þeir séu að gera öðrum
gott að þeir gleyma að huga að því í
hverju þessi velferð sé fólgin og
hvernig sé best að stuðla að henni.
Skeytingarleysi felur oft í sér ákveð-
ið hugsunarleysi og verður áleitnara
vandamál þegar við látum stjórnast
af vana, flýti eða ótta. Það getur því
verið ýmislegt í lífsháttum fólks og í
gerð samfélagsins sem ýtir almennt
undir skeytingarleysi, t.d. óhóflegt
vinnuálag eða hraði í samfélaginu.“
Minni hjálpsemi í umferðinni
Afskiptaleysi gagnvart náungan-
um verður einna mest áberandi í um-
ferðinni og á öðrum opinberum vett-
vangi. Óli H. Þórðarson,
framkvæmdastjóri Umferðarráðs,
segir að því miður virðist hjálpsemi
ökumanna á undanhaldi í umferð-
inni. „Þessi breyting er aðeins ein
hliðin á stærri þróun í þjóðfélaginu.
Rétt eins og í Bandaríkjunum er allt-
af verið að predika fyrir fólki að
skipta sér ekki of mikið af náungan-
um. Að hjálparhönd geti breyst í
ógnarhönd. Ég er ákaflega ósáttur
við að fámenn þjóð eins og Íslend-
ingar skuli ætla að feta í þessi fót-
spor. Að vissu leyti skil ég samt
ástæðuna, t.d. með tilliti til barna.
Við búum í borgarsamfélagi og þurf-
um að brýna fyrir börnunum okkar
að ekki sé öllum treystandi. Aftur á
móti ætti fullorðið fólk auðvitað að
vera fullfært um að meta aðstæður
og koma náunganum alltaf til hjálpar
þegar nauðsyn krefur í umferðinni.“
Ragnheiður Davíðsdóttir, forvarn-
arfulltrúi VÍS, tekur undir það með
Óla að hjálpsemi fari þverrandi í um-
ferðinni. Þó vekur hún athygli á því
að önnur mynd geti blasað við í ka-
faldi og byl á veturna. „Vöðvastæltir
karlmenn spretta nánast upp úr
jörðinni og bjóðast til að draga hjálp-
arvana fólksbílaeigendur upp úr
sköflum – hvar sem er. Þarna fá hinir
heittrúuðu jeppakarlar útrás sem
mig grunar að hafi ekki aðeins með
góðmennsku og hjálpsemi að gera
heldur kann það líka að vera birting-
armynd karlmennskunnar þar sem
jeppinn með drifi á öllum og spili, og
hvað þetta heitir nú allt saman, fær
loksins tækifæri til að sanna ágæti
sitt.“
Ragnheiður veltir því fyrir sér
hvort að einhverju leyti megi rekja
þróunina til þess að flestir ökumenn
hafi yfir að ráða farsíma og geti
hringt eftir aðstoð vegna bilana eða
annars konar minniháttar vandræða.
„Verst er auðvitað þegar virkileg
neyð er annars vegar og enginn nem-
ur staðar til að hjálpa. Þar er
skemmst að minnast mannsins sem
velti bíl niður snarbrattar skriður og
gat við illan leik skriðið aftur upp á
þjóðveginn. Hann reyndi að stöðva
hvern bílinn af öðrum en án árang-
urs. Menn tóku á sig sveig fram hjá
honum og héldu sína leið. Hvers
vegna? Þeir héldu að þarna væri
kominn ölvaður gestur af sveitaballi
sem væri að húkka sér far heim á
leið.“
En hjálpsemin getur líka snúist
upp í andhverfu sína. „Þau eru þekkt
dæmin úti í hinum stóra heimi af
mönnum sem leita uppi bilaða bíla
við þjóðveginn til þess að geta boðið
fram aðstoð. „Aðstoðin“ er síðan
fólgin í því að ræna hina hjálparvana
ferðalanga og skilja þá eftir í meiri
vanda en áður.“
„Hræðsluáróður“ í gangi
Jóna Hrönn Bolladóttir er mið-
borgarprestur og þekkir vel til
ástandsins í miðborginni að nætur-
lagi um helgar. Hún segist hafa á til-
finningunni að afskiptaleysi gagn-
vart náunganum hafi færst í vöxt á
síðustu árum. „Ég held að ein af
ástæðunum sé ákveðinn hræðslu-
áróður,“ segir hún. „Sem betur fer er
enn talsvert algengt að náunganum
sé rétt hjálparhönd í miðborg
Reykjavíkur og þykir ekki frétt-
næmt. Á hinn bóginn er vakin athygli
á því ef ráðist er á þann hjálpsama.
Með því eru send út skýr skilaboð um
að fólk sé að hætta lífi sínu og limum
með því að koma öðrum til hjálpar.
Edrú fólk veigrar sér við að fara nið-
ur í miðbæ en einmitt með veru þess
þar fær miðborgin á sig betri blæ.“
Nútímamaður í
Þekkt er sagan af því hvernig miskunnsami Sam-
verjinn kom dauðvona ferðamanni til hjálpar á fá-
förnum vegi í Gyðingalandi hinu forna. Anna G.
Ólafsdóttir veltir því fyrir sér hvort miskunn-
sömum Samverjum hafi farið fækkandi í íslensku
borgarsamfélagi á síðustu árum. Ef satt reynist,
hverju sé um að kenna og hvað sé til ráða?
„Ég held sjálfur ekki að al-
menningur sé að verða
grimmari. Þjóðfélagið er
einfaldlega að breytast og
mennirnir með.“