Morgunblaðið - 08.07.2001, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. JÚLÍ 2001 29
g
g

g
g
g
urstöðu að Bandaríkin hefðu brotið alþjóðleg lög
þegar Walter og Karl La Grand, báðir þýskir
ríkisborgarar, voru teknir af lífi í Arizona árið
1999. Bandaríkjamenn eru bundnir af ákvæðum
Vínarsáttmálans þar sem meðal annars er kveðið
á um að erlendum föngum skuli gerð grein fyrir
rétti þeirra til að leita hjálpar í sendiráðum ríkja
sinna, en það var ekki gert. Um leið virtu Banda-
ríkin að vettugi úrskurð réttarins þar sem farið
var fram á að aftökunum yrði frestað. Þetta mál
vakti mikla athygli í Evrópu þótt vart hafi verið
eftir því tekið í Bandaríkjunum.
„Ég heyri þegar fyrir mér reiðileg andmæli
frá ráðamönnum í Washington: Hvaða erindi á
dómstóll í Hollandi með að segja lýðræðislegri
stjórn Bandaríkjanna hvað hún eigi að gera?“
skrifar Zakaria og heldur áfram: „Gott og vel, en
hvað á dómstóll í Hollandi með að segja lýðræð-
islegri stjórn Júgóslavíu hvað hún eigi að gera?
Þar liggur togstreitan í utanríkisstefnu Banda-
ríkjanna á okkar dögum. Bandaríkin vilja skapa
heim algildra gilda, reglna og stofnana. En við
þolum ekki þá staðreynd að þær nái til okkar ...
Það er orðið ljóst að við verðum að taka afstöðu.
Bandaríkjamenn verða að gera upp hug sinn um
það í hvernig heimi þeir vilja lifa.“
Zakaria telur upp ýmis dæmi. Hann nefnir
stuðning Bandaríkjanna við dómstóla í málefn-
um gömlu Júgóslavíu, Rúanda, Kambódíu og
Sierra Leone og bendir á að iðulega sé vísað í
þjóðarétt, til dæmis þegar eignir Íraka hafa ver-
ið frystar, er Manuel Noriega, leiðtogi Panama,
var tekinn höndum, í Persaflóastríðinu, við hand-
töku eiturlyfjasala og í málsóknum gegn hryðju-
verkamönnum. Bandarískir dómstólar stefni
iðulega erlendum stjórnmálamönnum og ráða-
mönnum, fyrirtækjum og einokunarhringum.
Engu að síður þráist Bandaríkjamenn við þegar
greiða eigi gjöld til Sameinuðu þjóðanna eða
undirgangast samkomulag um alþjóðlegan
glæpadómstól, Kyoto-sáttmálann, bann við jarð-
sprengjum og ýmsa aðra sáttmála og niðurstöð-
ur, sem komi illa við þá.
Stríðsglæparéttarhöld eru því marki brennd
að fyrir þeim standa sigurvegararnir. Í stríðs-
glæparéttarhöldunum í Nürnberg voru aðeins
nasistar á sakamannabekknum. Bandamenn
svöruðu ekki til saka þótt þýskir borgarar hefðu
iðulega verið fórnarlömb sprengjuárása og næg-
ir þar að nefna Dresden. Við getum líka litið á at-
burði, sem standa okkur nær. Rússar hafa fram-
ið hryllileg ódæðisverk í Tsjetsjníju þar sem
engin virðing hefur verið borin fyrir lífi og eigum
óbreyttra borgara og líf þeirra hiklaust lagt í
rúst. Glæpirnir í Tsjetsjníju eru engu minna til-
efni til réttarhalda en þau ódæðisverk, sem
framin hafa verið í gömlu Júgóslavíu, hvort sem
þar er um að ræða Króatíu, Bosníu, Kosovo eða
nú Makedóníu þar sem stjórnarherinn beinir
spjótum sínum iðulega að óbreyttum borgurum í
stað vopnaðra skæruliða, hrekur þá af heimilum
sínum og myrðir. Það þarf margt að breytast í
heiminum áður en rússneskir hermenn og yf-
irboðarar þeirra verða sendir til Haag og dregn-
ir til ábyrgðar.
Hvað sem öllu þessu líður væri hins vegar frá-
leitt að fordæma það að Slobodan Milosevic skuli
dreginn til ábyrgðar fyrir alþjóðlegum dómstóli.
Ekki fá allir sekt, sem fara yfir á rauðu ljósi, en
ekki er þar með sagt að enginn eigi þá að vera
sektaður. Það er ekki krafa um að annaðhvort
verði að dæma alla morðingja eða engan. Að
sama skapi á Milosevic ekki að sleppa þótt Pútín
gangi laus. Þá er rétt að taka fram að dómstóll-
inn í Haag rannsakaði loftárásir NATO á Júgó-
slavíu og komst að þeirri niðurstöðu að ekki bæri
að höfða mál, hvort sem það var rétt eða rangt,
trúverðugt eða ótrúverðugt.
Ekki einkamál
ríkjanna á
Balkanskaga
Milosevic var í haldi
þegar hann var fram-
seldur og átti yfir
höfði sér réttarhöld
heima fyrir. Vestur-
veldin vildu hins veg-
ar að hann yrði sóttur til Haag. Fyrir því voru
góðar og gildar ástæður og ber þar helst að
nefna að átökin á Balkanskaga voru ekkert
einkamál þeirra, sem hlut áttu að máli. Um leið
og Atlantshafsbandalagið dróst inn í þau, reiddi
fram fé og lagði líf í hættu skapaðist forsenda til
að setja fram kröfu um að hlutast til um það
hvernig málin yrðu til lykta leidd.
Réttarhöldunum yfir Milosevic verður fram
haldið seinna í sumar. Hingað til hafa aðeins her-
menn, sem myrtu og nauðguðu, og herforingjar,
sem gáfu þeim skipanir, verið sóttir til saka í
Haag, en ekki stjórnmálamenn, sem bera ábyrgð
að því leyti að þeir kyntu undir eða hefðu getað
komið í veg fyrir þjóðarmorð. Málið gegn
Milosevic er eins og stendur einskorðað við morð
Serba á nokkur hundruð manns í Kosovo, en víst
er að bætt verður við kærum um þjóðarmorð
vegna þjóðernishreinsana í Bosníu. Þar er byggt
á kenningunni um ábyrgð stjórnandans, sem
gengur út á það að hernaðar- eða stjórnmálafor-
ingi hafi látið undir höfuð leggjast að grípa til að-
gerða, sem voru nauðsynlegar og ætlast mátti til,
til þess að koma í veg fyrir eða refsa fyrir glæpi,
sem hann vissi að verið væri að fremja. Ljóst er
að af hálfu Milosevic verður þegar tekið til við að
andmæla setu dómara frá NATO-ríkjum í rétt-
inum og verður þar hægt að vísa til þess að þegar
breska lávarðadeildin fjallaði um Pinochet var
Hoffmann lávarður dæmdur vanhæfur vegna
tengsla við mannréttindasamtökin Amnesty Int-
ernational. Sem dæmi um það hvað réttarhöldin
eru viðkvæmt mál má nefna að þegar kæran á
hendur Milosevic var lögð fram lýstu ríkisstjórn-
ir bæði Grikklands og Rússlands yfir því að hún
væri „pólitísk“ og fordæmdu hana. Dómstóllinn
mun því þurfa að leggja hart að sér til að sýna
fram á að hann sé yfir pólitík hafinn og spurning
hvort það sé yfir höfuð hægt þar sem slíkur dóm-
stóll er í raun pólitískur í eðli sínu.
Fyrir nokkrum árum samþykktu 90 ríki að
stofna alþjóðlegan glæpadómstól, sem hafa
skyldi aðsetur í Haag. 60 þjóðir þurfa að stað-
festa til að hann verði að veruleika og hefur rúm-
lega helmingurinn gert það nú þegar. Í nokkrum
tilfellum hafa lönd þurft að breyta eigin löggjöf
eða stjórnarskrá um leið, meðal annars að svipta
æðstu embættis- og valdamenn friðhelgi. Bill
Clinton skrifaði undir, en kvaðst hvorki mundu
senda sáttmálann um dómstólinn til þingsins né
leggja það til við George W. Bush, eftirmann
sinn, að hann gerði það. Eins og kom í ljós í máli
Milosevic er dómstóllinn ekki mikils virði nema
að valdamiklir aðilar standi að baki. En þar að
baki er erfið mótsögn: án fulltingis valdamesta
ríkis heims yrði alþjóðlegur dómstóll óvirkur, en
með stuðningi þess er hætt við að skapist tor-
tryggni um að hann verði aðeins pólitískt verk-
færi. Um leið er ljóst að þörfin á því að stöðva
þau ódæðisverk, sem framin eru um allan heim í
nafni valdagræðgi, hefur sjaldan eða aldrei verið
brýnni en í upphafi 21. aldarinnar.
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Teigt úr sér við tjörnina.
En þar að baki er
erfið mótsögn: án
fulltingis valda-
mesta ríkis heims
yrði alþjóðlegur
dómstóll óvirkur, en
með stuðningi þess
er hætt við að skap-
ist tortryggni um að
hann verði aðeins
pólitískt verkfæri.
Um leið er ljóst að
þörfin á því að
stöðva þau ódæð-
isverk, sem framin
eru um allan heim í
nafni valdagræðgi,
hefur sjaldan eða
aldrei verið brýnni
en í upphafi 21.
aldarinnar.
Laugardagur 7. júlí