Morgunblaðið - 16.09.2001, Síða 30

Morgunblaðið - 16.09.2001, Síða 30
30 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ ÁNÆGJULEGT er aðkynnast því, hve íbúarhelstu nágrannaeyjaokkar í Norður-Atlants-hafi gera sér far um að leggja rækt við fornan menningar- arf. Áberandi er til dæmis alúð þeirra við varðveislu gamalla bygg- inga. Nú á tímum má það teljast mikill þjóðarauður, að eiga leifar af húsakynnum forfeðranna, sem eru vitnisburður um lifnaðarhætti manna fyrr á öldum. Á tímum aukins áhuga á ferðalög- um sækist fólk eftir því, að koma til fjarlægra staða, til þess að skoða landslag, sem þeim var áður óþekkt, en ekki síður til þess að virða fyrir sér lífríki og sérstakt mannlíf þess- ara sömu svæða. Þegar komið er til Færeyja og Hjaltlands blasa harvetna við manni séreinkenni bygginga á þessum slóðum. Ferðamenn flykkjast til eyjanna, meðal annars til þess, að sjá þennan sérstæða húsakost í framandlegu umhverfi. Mannlíf á Færeyjum og Hjalt- landi á sér að vísu lengri sögu, en hér á landi. Hjaltland Vitað er, að menn höfðust við á Hjaltlandi á steinöld fyrir rúmum 5.000 árum og ef til vill höfðu veiði- menn farið þar um eyjar fyrir þann tíma, þótt ekki hefðu þeir þar fasta búsetu og minjar um þá séu vand- fundnar. Fornleifafræðingar á Hjaltlandi eru samt stöðugt að finna mannvistarleifar frá forsögulegum tíma. Þar í landi eru þessar rústir varðveittar og hafðar til sýnis, en einnig eru endurreistar eftirlíkingar ýmissa fornra bygginga. Frægast þessara fornu mannvist- arleifa er Jarlshof, sem er raunveru- lega fjöldi rústa misgamalla bygg- inga. Þar í jarðlögum hafa fundist hlutir, sem eru um 4500 ára gamlir. Bronsaldar byggingar frá 1800 til 600 f.K. má þar einnig sjá og hús frá járnöld, sem síðar hafa verið reist í námunda við hin eldri. Þar hafa ver- ið gerðar hringlaga og hjóllaga byggingar og svonefndar borgir (Broch), sem náð hafa yfir tíu metra hæð og hafa bæði verið heimili og virki íbúanna. Talið er að piktar hafi ráðið þarna ríkjum frá þeim tímum, þegar Rómverjar voru í Englandi allt þar til norrænir menn komu til eyjanna um 860 e.K. Þarna eru einn- ig rústir af langhúsum norrænna manna, en ýmsar byggingar þeirra bættust við fram undir miðaldir, þegar skoskir jarlar tóku að reisa þarna háreist steinhlaðin hús, sem entust fram á sautjándu öld. Þaðan kemur svo nafnið Jarlshof. Allri þessari sögu hafa Hjaltlendingar gert góð skil með veggspjöldum á svæðinu og í bæklingum með upp- dráttum og lýsingum af rústunum. Þá má einnig nefna rústirnar á Old Scatness, sem eru frá járnöld og tímum pikta. Eru heimamenn að rannsaka þær og grafa úr jörð. Virð- ast fornfræðingar þar jafnframt vera að endurbyggja sum húsanna, reisa tilgátu-hús, til þess að gefa öðrum betri innsýn í lifnaðarhætti forfeðranna. Margar fróðlegar minjar um byggingar og þing norrænna manna er einnig víðar að finna á Hjalt- landseyjum. Færeyjar Færeyjar byggðust nokkru fyrr en Ísland. Sumir telja, að þar kynnu að hafa dvalist einsetumenn á sjö- undu öld, en ekki hefst þar verulegt landnám fyrr en með komu nor- rænna manna. Færeyingar leggja mikla rækt við varðveislu gamalla húsa. Er aðdáunarvert að sjá þá snyrtimennsku, sem er í umgengni við fornar byggingar þar á eyjunum. Hvergi sést þar veggjakrot á húsum né rusl í görðum. Eftirminnilegt er að virða fyrir sér gömlu húsin í Saksun, Götu og á Kirkjubæ, en samt má telja ennþá athyglisverð- ara, hvernig Færeyingum hefur tekist að varðveita gömlu húsin í sjálfum höfuðstaðnum, Þórshöfn. Á þessum stað er hið forna þing eyja- skeggja og þar í grennd er gömul byggð, sem setur virðulegan svip á staðinn. Ísland Við getum lært margt um varð- veislu fornrar byggðar af þessum nágrönnum okkar og reyndar einnig af mörgum fjarlægari frændum á meginlandi Evrópu. Í Reykjavík er erfitt að finna ósnortið bæjarhverfi, sem minnir á fyrstu þætti í sögu þéttbýlis. Mynd Aðalstrætis er verulega skert og Grjótaþorpið skortir að mörgu leyti nægilega sannfærandi frumbæjarsvip. Nú er nýlega búið að grafa upp leifar af fornu bæjarstæði suðvestan við Aðalstrætið, ef til vill af fyrsta landnámsbænum. Mjög væri mis- ráðið að byggja nýtískulegt hótel við þessar frægustu rústir landsins og bílageymslu í næsta nágrenni, sem hefði innkeyrslu um Grjótaþorpið og eyðilegði þar með ásýnd hverf- isins. Væri nú ekki fremur ráð, að reyna að skapa andrúmsloft frumbyggðar á þessu svæði, sem væri til menn- ingarauka fyrir borgina og heillandi staður fyrir ferðamenn að kynnast, fremur en að spilla þeim með hót- elum og bílastæðum? Fyrsta skrefið væri að byggja upp fornaldarskála á núverandi rústum í Aðalstræti. Þarna eru gólfhellur og vegg- hleðslur, sem til sanns vegar má færa að séu úr landnámsbænum. Varla getur nokkur þjóð státað af svipuðum mannvirkjum af fyrsta fasta bústað landnámsmannsins, nema ef vera kynni að Nýfundna- lendingum og Grænlendingum und- anskildum. Ánægjulegt væri að geta snert þessar hellur Ingólfs í forn- legri skálabyggingu og setið í um- hverfi, sem minnir á fortíðina. Dæmigerð upphafsbygging þétt- býlis í Reykjavík er húsið úr Inn- réttingunum, eitt elsta hús í Reykja- vík, byggt 1752. Síðan koma nýbyggingar, hús Tryggingastofn- unar h.f. og gamla Morgunblaðshús- ið, sem engan veginn falla inn í heildarmynd af frumbernsku Reykjavíkur. Þessi hús væri réttast að fjarlægja, þegar tækifæri gefst til. Þeirra í stað mætti fá nokkur vel valin hús úr Árbæjarsafninu og koma þeim fyrir á sömu lóð. Til þess að halda sögu byggðar áfram á þessu svæði þyrftu helst að vera þarna tilgátu-tóvinnuhús eða gott eintak af steinbæ og nokkrir fisk- hjallar. Blómlegt mannlíf þarf að vera í byggðinni. Skáli Ingólfs þarf að vera lifandi sýnigripur, jafnvel með veit- ingaaðstöðu. Í steinbænum þyrftu gæslumenn að búa og þar mættu vera lítil söfn eða minjasölur. Allt gæti þetta myndað eftirtektarverða framhlið fyrir sjálft Grjótaþorpið og vera lofsverð viðleitni til að varð- veita og endurgera gömlu Reykja- vík. Sögustaðir landsins Við Íslendingar eigum fágætar fornsögur, en við höfum gert lítið til að kynna sögustaði með ljósum og áþreifanlegum merkjum. Lítið er að sjá af táknrænum vegsumerkjum, sem minna á söguna á Bergþórs- hvoli eða Hlíðarenda og ekki eru neinar upplýsingar um hetjuna á Borg á Mýrum, þegar komið er þar að stað. Hins vegar má nefna nokk- ur ágæt framtök í kynningu forn- minja, eins og bæina í Þjórsárdal, Eiríksstaði og Njálusýningarnar á Hvolsvelli, nýreista Auðunarstofu, safnið á Skógum, í Reykholti og önnur byggðasöfn, eða ýmsa varð- veitta bæi og hús, sem hafa sögulegt gildi. Einhvern veginn finnst mér samt, að fornminjar séu ekki gerðar eins sýnilegar almenningi og æski- legt væri. Þyrfti ekki að byggja betur upp jarðgöng og virki í Reykholti? Væri ekki tilvalið fyrir Borgnesinga að reisa Skallagríms-skála? Líkt og þegar áður var gerður upp haugur Skallagríms. Eru ekki ótal sögustaðir víðsveg- ar um landið, sem þörf er á að merkja á einn eða annan hátt og gera augljóst samband staðarins við söguna, til dæmis með myndspjöld- um og lýsingum af söguþáttum? Á Hjaltlandi eru fornleifafræðingar ekkert bangnir við að endurreisa fornminjar með tilgátu-húsum. Get- um við ekki byggt upp hluta af rúst- um á stöðum, sem tengdir eru merk- um atburðum í sögu okkar? Fornsögurnar og Sturlunga eru ekki öllum aðgengilegt lestrarefni, en með því að kynna þær á sjálfum sögustöðunum yrðu margir til þess að forvitnast betur um nánari heim- ildir viðkomandi sagna. Varðveisla fornminja Gamli bæjarhlutinn í Þórshöfn í, Færeyjum Götumynd frá Gamla bænum í Þórshöfn í Færeyjum Jarlshof séð úr lofti. Á svæðinu eru rústir misgamalla bygginga. Er þeim viðhaldið og þær hafðar til sýnis og vel merktar. Góðir leiðarvísar eru þar einnig á spjöldum til kynningar á rústum einstakra tímaskeiða. Ferðamenn flykkjast til Færeyja og Hjaltlands, m.a. til þess, að sjá sérstæðan húsakost í framandlegu um- hverfi, segir Sturla Frið- riksson, sem telur Íslend- inga gera lítið til að kynna sögustaði með ljósum og áþreifanlegum merkjum. Jarlshof á Hjaltlandi. Kotbýli á Hjaltlandi. Myndirnar eru teknar í för með Jóni Böðvarssyni og Magn- úsi Jónssyni sagnfræðingum um Færeyjar og Hjaltland í júní sl. Höfundur er náttúrufræðingur.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.