Morgunblaðið - 30.10.2001, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 ÞRIÐJUDAGUR 30. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á
stralíumenn hafa gert
gangskör að því að
draga fram í dags-
ljósið árdaga hvíta
ríkisins, sem til
skamms tíma ollu þeim tómum
vandræðagangi og minnimátt-
arkennd. Allt var gert til þess að
þegja þá í hel; sakamannanýlend-
an, hvað þá frumbyggjar álf-
unnar, voru algjört tabú. Það
hefði lítið þýtt á þessum tíma að
biðja ástralskan leikara að tala
með áströlskum hreim; hann hefði
bara hlegið að slíkri bón. En nú er
öldin önnur. Ástralir ryðjast nú
fram og velta sér hvergi smeykir
upp úr arfleifðinni. Þeir hafa náð
vopnum sínum og öðlazt sjálfs-
virðingu og einnig unnið stóra
landvinninga
í öðrum álf-
um. Þar fara
(kvik-
mynda-)
leikarar og
rithöfundar
fyrir.
Einn þessara manna er ástr-
alski rithöfundurinn Peter Carey,
sem hlaut á dögunum brezku
Booker-verðlaunin öðru sinni fyr-
ir bók sína um stigamanninn Ned
Kelly og gengi hans. Áður hafði
hann hlotið verðlaunin 1988 fyrir
söguna Oscar and Lucinda og
1985 var bók hans Illywhacker
valin til úrslitakeppninnar, en
verðlaunin féllu Keri Hulme í
skaut. Peter Carey er annar rit-
höfundurinn til þess að vinna
Booker-verðlaunin öðru sinni,
hinn er J M Coetze. Auk Book-
erverðlaunanna hefur Carey hlot-
ið Samveldisverðlaunin fyrir bók-
ina Jack Maggs og hann er
margverðlaunaður á heimavelli.
Peter Carey fæddist í Bacchus
Marsh í Viktoríu 1943. Hann hef-
ur sagt í viðtali, að það hafi fyrst
flögrað að sér að hann gæti skrif-
að, þegar hann féll á fyrsta ári í
efnafræði og fékk vinnu við aug-
lýsingagerð. Honum varð vel
ágengt í auglýsingabransanum og
þar kynntist hann rithöfundum og
listmálurum, sem opnuðu honum
nýjan heim. Þau kynni leiddu
hann á fund höfunda eins og
James Joyce, William Faulkner
og Samuel Beckett, sem hann
segist hafa orðið fyrir miklum
áhrifum frá.
Carey fór að þreifa fyrir sér á
rithöfundabrautinni og fyrsta
bókin hans: The Fat Man in Hist-
ory, kom út 1974. Hún hlaut góðar
viðtökur og hann fylgdi henni eft-
ir fimm árum síðar með smá-
sagnasafninu War Crimes sem
vann til verðlauna heima fyrir.
Með vaxandi rithöfundagengi
sagði Peter Carey skilið við aug-
lýsingarnar og sneri sér alfarið að
skrifum. Hann býr nú í New
York.
Oscar and Lucinda er saga um
prestinn Oscar Hopkins og at-
hafnakonuna Lucinda Le-
plastrier. Hann er heltekinn af
spilafíkn, sem hann reynir að rétt-
læta fyrir sjálfum sér með því að
gefa bágstöddum mestan hluta
vinninganna og sækja sér alibí
með trúarlegum tilvísunum;
„Kristnir menn eru allir fjár-
hættuspilarar. Við veðjum á það
að Guð sé til, ekki satt?“ Hún er
stöndugur glerframleiðandi, sem
stenzt hvorki spil né teninga, og
lítur á veðmálin sem lausn sína frá
viðjum þjóðfélagsins.
Þessi tvö hittast um borð í skipi
á leið til Ástralíu og það er ekki að
sökum að spyrja; spilafíknin leiðir
þau saman. Stærsta veðmálið er
svo ferð Oscars með glerkirkju
Lucindu landleiðina í ástralskan
útnára. Þau veðja auðvitað um
þessa ferð og leggja allt sitt ver-
aldlega undir. En í draumi sér-
hvers manns er fall hans falið og
enginn kemst upp með að storka
almættinu í þess eigin nafni.
Þetta er fyrst og fremst ástar-
og örlagasaga Oscars og Lucindu,
en um leið lifandi lýsing á því hráa
þjóðlífi, sem Ástralir bjuggu við í
árdaga hvíta ríkisins.
Bókin hefur getið af sér annað
listaverk fyrir hvíta tjaldið. Það
var Gillian Armstrong, sem
stjórnaði kvikmyndun á handriti
Laura Jones. Í aðalhlutverkum
eru Cate Blanchett og Ralph
Fiennes og fyrir mína parta eru
Oscar og Lucinda þar ljóslifandi
komin. Ef ég man rétt hrósuðu
allir myndinni, en enginn vildi
veðja á hana og því slapp hún við
allar óskarstilnefningar.
Sagan, sem Peter Carey hlaut
Booker-verðlaunin fyrir nú,
fjallar um ástralska stigamanninn
Ned Kelly. Ned Kelly er þjóð-
sagnapersóna í Ástralíu. Hann
var af írsku bergi brotinn, lenti
fyrst bak við lás og slá 15 ára
gamall og eftir það var ævi hans
ein útistaða við lögin. Hann var
hestaþjófur, bankaræningi og
morðingi – útlagi, sem fyrirfólkið
fyrirleit, en Hrói höttur í augum
alþýðunnar. Hann var hengdur
1880.
Carey skrifar söguna sem bréf
Kelly til dóttur sinnar með sér-
stæðu tungutaki og stíl. Það er
sitthvað gæfa og gjörvileiki, líka í
Ástralíu, og einhvern veginn
hrekst Ned Kelly fyrir harð-
neskju lífsins til afbrota, þar sem
eitt leiðir af öðru. En þrátt fyrir
allt fellur mannshamurinn aldrei
alveg af honum. Frásögnin dreg-
ur enga dul á afbrotin, en henni
tekst líka að sýna okkur tryggan
son, hugrakkan mann, ástríkan
eiginmann, umhyggjusaman föð-
ur og traustan vin. En þrátt fyrir
þetta allt hlaut hann að enda í
gálganum!
Og sem fyrr bregður Peter
Carey ekki aðeins ljósi á sögu ein-
staklinganna, heldur skín í gegn
um hana það hráa, misskipta
þjóðfélag, sem skaut rótum í
Ástralíu.
Peter Carey hefur sagt í viðtali,
að Ástralir geti ekki komizt af
öðruvísi en að horfast í augu við
fortíðina og viðurkenna ekki að-
eins kosti hennar, heldur gallana
líka. Enginn má undan líta.
Það er svo hlutverk rithöfund-
arins að bregða upp spegli fyrir
samtíðina og þegar vel tekst til
framtíðina líka.
Enginn vafi er á því að rithöf-
undar á borð við Peter Carey
hjálpa ekki aðeins löndum sínum
til að mannast, heldur fá þeir okk-
ur hinum líka sjónauka til að
skyggnast um og skilja betur,
hvern mann við sjálf höfum að
geyma.
Að spegla sig í
spilafíklum og
stigamönnum
Hér segir af ástralska rithöfundinum
Peter Carey og Booker-verðlaunabókum
hans um spilafíklana Óskar og Lucindu
og stigamanninn og hetjuna Ned Kelly.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn
@mbl.is
Í STEFNURÆÐU
forsætisráherra á Al-
þingi kom fram að end-
urskoðun laga um
rannsóknir og vísinda-
starfsemi á Íslandi
verður hrint í fram-
kvæmd á næstunni.
Menntamálaráðherra
hefur áður kynnt þær
hugmyndir sem liggja
til grundvallar endur-
skoðuninni. Athyglis-
verðast í tillögum
menntamálaráðherra
er að stefnt er að því að
skilja skýrt á milli
ákveðinna þátta í um-
hverfi vísindarann-
sókna á Íslandi. Er þar um að ræða
aðskilnað á milli vísindarannsókna
annars vegar og vöruþróunar og ný-
sköpunar í atvinnulífi hins vegar.
Einnig hefur komið fram að til
stendur að sjóður sem hefur það
hlutverk að styrkja vísindarann-
sóknir úthluti styrkjum eingöngu til
einstaklinga og fyrirtækja þeirra en
að opinberar rannsókna- og háskóla-
stofnanir fjármagni sínar rannsóknir
með öðrum hætti.
Þessir þættir hafa hingað til ekki
verið nægilega skýrt aðgreindir í
umhverfi vísindarannsókna á Íslandi
og hefur samkeppnisstaða þeirra
sem leggja stund á rannsóknir því
verið allójöfn. Opinber stuðningur
við rannsóknir hefur á síðustu árum
þróast þannig að þau verkefni sem
miða að þróun og framleiðslu á ein-
hverskonar vöru til sölu á markaði
hafa í síauknum mæli dregið til sín fé
en grunnrannsóknir sem miða ein-
faldlega að þekkingarsköpun hafa
setið eftir. Nýtt dæmi um þessa þró-
un er sprotafjármögnun RANNÍS
og Nýsköpunarsjóðs atvinnulífsins
sem veitir veglegan fjárstuðning í
því skyni að leggja grunn að atvinnu-
starfsemi. Annað dæmi eru hinir
nýju öndvegisstyrkir Vísindasjóðs
sem veita veglegan fjárstuðning en
gera að skilyrði veruleg mótframlög
rannsóknarstofnana og fyrirtækja.
Nálægðin við markaðinn eða tengsl-
in við opinberar rann-
sóknastofnanir hafa
þannig orðið forsenda
þess að geta sótt um
rannsóknarstyrki sem
ná máli.
Áætla má að nú leggi
um 1.100–1.200 Íslend-
ingar stund á fram-
haldsnám eftir fyrstu
háskólagráðu og ein-
hver hluti þeirra mun
alltaf kjósa að helga sig
fræðistöfum og rann-
sóknum. Háskólar og
opinberar rannsóknar-
stofnanir á Íslandi geta
ekki veitt öllum þeim
fjölda þann vettvang til
sköpunar og fræðistarfa sem þarf
svo að fjárfesting í framhaldsnámi
fái að njóta sín og skila sér aftur til
samfélagsins. Margir fræðimenn
kjósa einnig að vinna sjálfstætt. Hjá
sjálfstæðum og óháðum fræðimönn-
um fær frumkvæði og kraftur til ný-
sköpunar að dafna óháð fyrirfram
skilgreindum mörkum hefðbundinna
stofnana. Óháðir fræðimenn sem
ekki eiga hagsmuna að gæta í
tengslum við ákveðnar opinberar
stofnanir geta einnig veitt þeim sam-
keppni og um leið það faglega aðhald
sem er nauðsynlegt virku vísinda-
samfélagi. ReykjavíkurAkademían
hefur svarað ríkri þörf fyrir starfs-
vettvang sjálfstæðra fræðimanna og
þannig spornað við þeirri vafasömu
þróun atgervisflótta að hámenntaðir
Íslendingar hrekist úr landi til að fá
störf og starfsskilyrði við hæfi. Upp
úr jarðvegi hennar hafa sprottið ým-
is samstarfsverkefni og rannsóknar-
hópar og sá stuðningur sem felst í
ReykjavíkurAkademíunni gerir
fræðimenn innan raða hennar betur í
stakk búna til að sækja fram á al-
þjóðlegum vettvangi. Þá er ekki síð-
ur mikilvægt að í ReykjavíkurAka-
demíunni samnýta fræðimenn
aðstöðu og búnað sem hver og einn
styrkþegi hefði ekki bolmagn til að
afla sér annars. Tilvist Reykjavík-
urAkademíunnar styður þannig við
bætta nýtingu þeirra fjármuna sem
ríkið leggur til rannsókna og vísinda-
starfs. ReykjavíkurAkademían er í
raun eina rannsóknasetrið sem hlúir
að og virkjar kraft og framtak sjálf-
stætt starfandi fræðimanna á svið-
um hug- og félagsvísinda og raunar
grunnrannsókna almennt. Má segja
að hún sé í raun mótvægi við hin fjöl-
mörgu frumkvöðla- og atvinnuþró-
unarsetur sem sinna þörfum mark-
aðarins sem og ákveðið mótvægi við
opinberar háskóla- og rannsókna-
stofnanir.
Það ber að fagna þeirri aðgrein-
ingu á milli atvinnuþróunar, opin-
berra rannsóknarstofnana og sjálf-
stætt starfandi fræðimanna sem
stefnt er að í hugmyndum mennta-
málaráðherra. Með slíkri aðgrein-
ingu eru meiri líkur á því að hver
þessara hópa fái notið sín á sínum
eigin forsendum því allir eru þeir
mikilvægir þættir í nútímasamfélagi
og eiga jafnan rétt á sér. Samhliða
slíkri aðgreiningu er mikilvægt að
sjálfstætt starfandi fræðimönnum á
Íslandi verði búin viðunandi starfs-
skilyrði. Tilvist ReykjavíkurAka-
demíunnar og þeirrar starfsaðstöðu
sem hún getur boðið einkaaðilum er
mikilvægur bakhjarl einkaframtaks
í rannsóknum. Hún felur þannig í sér
mikilvægan stuðning, jafnvel að ein-
hverju leyti forsendu fyrir því að hin
boðaða stefna í vísindum og rann-
sóknum verði farsæl til framtíðar.
Rannsóknastefna
ríkisstjórnarinnar
Oddný Mjöll
Arnardóttir
Rannsóknir
Mikilvægt er, segir
Oddný Mjöll Arn-
ardóttir, að sjálfstætt
starfandi fræðimönnum
á Íslandi verði búin við-
unandi starfsskilyrði.
Höfundur er lögfræðingur og
framkvæmdastjóri Reykjavíkur-
Akademíunnar.
ÞEGAR við, sem er-
um á miðjum aldri
núna, vorum að alast
upp í gömlu Reykjavík,
vildi það okkur til
happs, að stórflínkir
tónlistarmenn hálf-
hröktust hingað fyrir
hræðilegum veðrum og
vindum úti í löndunum.
Ég man dr. Edelstein,
sem stofnaði fyrsta
barnamúsíkskólann,
svona skíran til augn-
anna í gráu jakkafötun-
um sínum í rokinu vest-
ur við Selsvör, og
hvernig hann útvegaði
vínarbrauð og mjólk í
lítraflöskum, okkur barnungum
nemendum sínum til gottgjörelsis;
hann vissi, að sá sem fæst við tónlist
má ekki vera alveg ofboðslega
svangur á meðan hann er að spila,
ekki frekar en hinn sem grefur
skurð, eða þá maður sem siglir skipi.
Það gengur að minnsta kosti ekki til
lengdar. Allir, sem stunda nýta iðju,
og börnin þeirra, þurfa að fá að
borða. Við klöppuðum í takt og
skemmtum okkur við að segja ta-ta-
tí-ta-a og sungum do-re-mí-fa-so-la-
tí-do um leið og við bjuggum til tákn
með hendinni. Seinna komu lagið um
Fiðlu-Hansa, Ingólfur Guðbrands-
son, og svo hljómsveitin hans Björns
Ólafssonar í Tónlistarskóla Reykja-
víkur.
Sumir náðu langt í tónlistinni og
hafa auðgað með því líf okkar, en við
hin létum nægja að spila og syngja
mest okkur sjálfum til yndisauka.
En kannski urðu allir
pínulítið öðruvísi og
skárri manneskjur.
Vonandi. Og ég veit, að
margir hafa haldið
áfram, æ síðan, að bisa
við að ná skalanum,
sumir jafnvel í laumi.
Og það má að minnsta
kosti segja, hvað sem
öðru líður, að við ger-
um ekkert ljótt af okk-
ur á meðan við erum að
æfa okkur að spila.
Í heimspekinni er
mikið spekúlerað í því
núna, hvort það sé
hægt að hugsa án þess
að nota orð. Og sumir
frægustu heimspekingar telja, að til
séu spurningar, sem aðeins tónlistin
getur svarað. Og svo séu til svör,
sem passa ekki við neinar spurning-
ar nema þær, sem tónlistin spyr.
Við Íslendingar vorum svakalega
blankir lengi. Þar af leiðir, að við er-
um flestir enn þá voðalega hræddir
við fátæktina, eiginlega einum um of.
Við tókum ekki mark á neinu, innst
inni, nema það væri hægt að láta það
beint í askinn – og éta það svo. Og
okkur var það svosem ekkert láandi.
Og þarf ekki Íslendinga til. En núna
höfum við það guðsélof betra í bili og
viljum sinna um fleira. Þar á meðal
tónlistina.
Það má kannski halda því fram, ef
yfirvöld einhvers þjóðlands bönnuðu
þegnunum að syngja, eða þá tækju
af þeim hljóðfærin sín, að þá mundu
þeir auðvitað bara fara að yrkja eða
mála í staðinn. Ansi væri það nú eitt-
hvað dauflegt samt, ef allir væru allt-
af að skrifa eða teikna, svona ósköp
þegjandalegir og einhvern veginn,
en enginn að syngja og spila. Eða þá
ef presturinn í kirkjunni talaði og
talaði og talaði, alveg endalaust, og
ætlaði aldrei að hætta, og ekki nokk-
ur maður syngi? Og svo væri
kannski ofan á allt saman ekkert
orgel!
Nei, nú verðum við að hækka
kaupið við tónlistarkennarana okk-
ar. Þetta getur ekki gengið svona
lengur. Þeir eru stétt, sem við getum
alls ekki verið án. Og þeir hafa alltof
lág laun. Við eigum indælan og mús-
íkalskan fjármálaráðherra, sem er
mjög góður búmaður, og syngur
sjálfur dável, og er meira að segja
frændi minn, og ég er alveg viss um
að hann getur náð samkomulagi við
félaga sína í stjórninni um að kippa
þessu í lag.
Einhvern veginn.
Fyrir Guðs skuld.
Æ, elskurnar, látum það ekki
dragast.
Heyr, fiðlan, hún byrjar …
Gunnar
Björnsson
Kjaradeila
En kannski, segir
Gunnar Björnsson,
urðu allir pínulítið
öðruvísi og skárri
manneskjur. Vonandi.
Höfundur er prestur.