Morgunblaðið - 07.11.2001, Blaðsíða 26

LISTIR
26 MIÐVIKUDAGUR 7. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
AÐ telst alltaf til tíðinda þegar ást-
sælustu skáld þjóðarinnar senda
frá sér skáldsögu og svo er einnig
nú þegar bók Matthíasar Johann-
essen, „Hann nærist á góðum
minningum“, kemur út. Matthías hefur á
löngum ferli sínum eignast dyggan hóp les-
enda meðal þeirra sem láta sig íslenskar bók-
menntir varða, og þetta nýja verk hans afhjúp-
ar einkar vel þau einkenni sem ætíð hafa verið
styrkur skáldskapar hans; órjúfandi tengsl við
andlegan veruleika, sögu okkar allra eins og
hún myndbirtist í hversdagsleikanum, nánasta
umhverfi okkar og náttúrunni.
Verkið spannar minningar skálds nokkurs
allt frá því það man fyrst eftir sér og þar til það
horfir til baka yfir æviskeið sitt sem fullorðinn
maður. Reyndar seilist sagan töluvert langt
inn í fortíðina, aftur fyrir þann tíma er markar
fyrstu minningarnar, líkt og fræg saga Laur-
ence Sterne af „Lífi og skoðunum Tristram
Shandy“, sem enn má telja framúrstefnulega
þótt hún hafi verið skrifuð á 18. öld. Og eins og
skáldbróðir hans, Sterne, leyfir Matthías sér
að flakka óhindrað fram og til baka í tíma og
rúmi, sem og á milli orsaka og afleiðinga í lífi
söguhetju sinnar og þeirra sem tengjast henni
með einhverjum hætti.
Eins og titillinn, „Hann nærist á góðum
minningum“, bendir til ráða minningarnar og
það hugarflæði sem þær framkalla ferðinni í
gegnum bókina. Bygging verksins er í sam-
ræmi við það lítt njörvuð niður, óræð og fljót-
andi, eins og minnið sjálft. Matthías beitir stíl-
bragði sem fyrst var tengt James Joyce og
Virginiu Wolfe, „stream-of-consciousness“ eða
vitundarflæði, til að endurskapa andrými horf-
ins heims og þau augnablik sem kallast á við
fortíðina úr samtímanum. Sagan er þannig
sögð sem óslitinn straumur hugrenninga í vit-
und aðalsögupersónunnar, skáldsins, sem
þekkir köllun sína allt frá unga aldri. Eins og
til að undirstrika lauslega uppbyggingu meg-
intextans er hann nokkrum sinnum rofinn með
ljóðum, einu sinni með löngu sendibréfi og inn í
bréfið er meira að segja laumað „ljósriti“ af
lífsreynslusögu. Í kjölfarið koma frásagnir 1 og
2 af Halaveðrinu, stuttar sögur sem enduróma
þá tilfinningu fyrir alheimsvitundinni sem birt-
ist í bókinni sem heild. Þessi brotakennda upp-
bygging gerir hvort tveggja í senn, að fram-
kalla tilfinningu fyrir fallvaltleika minnisins og
(mannkyns)sögunnar, og undirstrika óljós
mörk skáldskapar og veruleika. Lausbeislað
formið þjónar því verkinu vel og gefur lesand-
anum góða tilfinningu fyrir þeim skapandi
spuna sem söguþráður af þessu tagi krefst.
Titillinn er fenginn að láni frá Cervantesi,
eins og sést á tilvitnun framan við verkið. Víða
má finna fyrir samsömun söguhetjunnar við
Kíkóta sjálfan, (sem hér þjónar einnig tákn-
rænu hlutverki sem fyrsta skáldsagnahetja
heims) og baráttu hans við vindmyllur á veg-
ferð sinni. Sem heild er verkið einnig ákaflega
„bókhneigt“, inn í það hefur höfundurinn ofið
vísanir og minningar úr öðrum sögum – ekki
síst íslenskum fornbókmenntum sem leita á
söguhetju hans „eins og væru þær úr einni bók
og einum tíma“ (bls. 275). Skáldið/söguhetjan
er einnig fyllilega meðvituð um skuld sína við
arf heimsbókmenntanna, hann gengst við
áhrifum ólíkra höfunda á borð við Konfúsíus,
heilagan Ágústínus, Kafka, Blixen, Mann,
Styron og O’Neill, á sinn persónulega hugar-
heim, ekki síður en á þá menningu sem mótar
samtímann hverju sinni. Hann minnist einnig
þátta úr dægurmenningu af ýmsu tagi, vin-
sælla barnabóka, kvikmynda og djasstónlistar,
og afhjúpar þannig tíðaranda þeirrar kynslóð-
ar sem kynntist hernámsárunum á barnsaldri
og fékk nýstofnað lýðveldið í arf um leið og hún
sleit barnsskónum.
En jafnvel þótt sagan rekji óteljandi eftir-
minnileg atvik langs lífshlaups er þó langt því
frá að Matthías geri þann ytri veruleika að
meginviðfangsefni sínu í þessu verki. „Hann
nærist á góðum minningum“ fjallar fyrst og
fremst um innri veruleika aðalsögupersónunn-
ar, skáldsins. Bókin er rannsókn á tengslum
hans við sína nánustu; ömmur og afa, systur,
eiginkonu og syni – en rannsóknin beinist þó
fyrst og síðast að sambandi hans við foreldra
sína, sem alla tíð mótar lífshlaup hans. Hinn
ytri veruleiki heimsins er því einungis í auka-
hlutverki í frásögninni og myndhverfist sem
slíkur í fyrstu „áþreifanlegu minningu“ sögu-
hetjunnar; tréskipi „sem sigldi inn í huga hans
og hefur haldið áfram að sigla þar öll þessi ár á
úthafi minninganna“ ( bls. 9). Eins og þetta
myndmál gefur til kynna er aðalefniviður
verksins óendanlegt úthafið, huglægt flæði vit-
undarinnar og sjálfsins sem enginn getur gert
nema takmörkuð skil jafnvel þótt hann reyni
að kafa ofan í djúp sálar sinnar.
Á þessu andlega hafi minninga og menning-
ar sem býr innra með aðalpersónunni í verki
Matthíasar, verður einstaklingseðlið og hið
sammannlega tæpast skilið í sundur. Af því
leiðir að skilin á milli föður og sonar í sögunni
(sem báðir standa á bak við „hann“) og móður
og eiginkonu (báðar einungis „hún“) verða
stundum afar óljós. Það er engu líkara en
Matthías vilji leysa einstaklinginn upp til að
gera samhengið við eilífðina og mannkynssög-
una ljósara, enda vísar skáldið í sögunni iðu-
lega til sjálfs sín sem e.k. hulsturs, húss, eða
jafnvel kirkju (bls. 60) sem „íbjúg“ hugsunin
flæðir út úr í tímalausu frelsi andlegra vídda er
hann deilir með öðrum: „Og hann gengur að
þessu vatni og sér sjálfan sig, sér líf sitt spegl-
ast í þessu andartaki af hugsun guðs. Og mynd
föður hans gárast í vatninu. Og mynd hans
hverfur inní gárulausa mynd móður hans. Og
þau eru ung í vatninu. Og þau eru hann í vatn-
inu“ (bls. 209). Hér bregður fyrir hugsæis-
stefnu í anda Walts Whitmans, því þegar sögu-
hetjunni tekst að vinna bug á tímanum í vitund
sinni, hinum skammvinna loga „sem lóðar at-
vik við atvik, ár við ár“ (bls. 278), verður saga
hans ekki síður saga foreldra hans og fjöl-
margra annarra sem á undan hafa gengið, svo
sem skáldsins sem söguhetjan fylgir í dauðann
í Pompej (bls. 284). Sjálfið er því afar marg-
slungið í þessu verki, það tvístrast og finnur
samsömun í tvíförum sínum frá ýmsum tímum;
í „[öllu] þessu dauða [fólki] sem er í blóði hans“
(bls. 289).
En þegar upp er staðið er þetta þó þrátt fyr-
ir allt saga um ævi eins manns. Hún rekur þó
hvorki sigra hans né ósigra í opinberu lífi, hún
segir ekki frá ávinningum hans eða áföllum á
veraldlega vísu, nema rétt í því mæli að það
fleyti sögunni áfram. „Hann nærist á góðum
minningum“ er umfram allt þroskasaga, saga
manns sem er ákveðinn í því að draga lærdóm
af biturri reynslu foreldra sinna. Skilningur
hans á sjálfum sér helst í hendur við skilning
hans á gjörðum þeirra sem eru í kringum
hann, en um það fólk fer söguhetjan afar nær-
færnum höndum. Þroskann öðlast hann þó
ekki átakalaust. Að honum sækir þunglyndi,
efasemdir og öryggisleysi, sem hann þarf að
yfirstíga til að hafa stjórn á þeim „grímum“
sem hann sýnir heiminum út á við. Grímu
blekkingarinnar, sem móðir hans greip stund-
um til, reynir hann þó að forðast í lengstu lög
líkt, og faðir hans og systir (bls. 111). Þess í
stað finnur skáldið styrk sinn í stöðugri sjálfs-
könnun og sannleiksleit. Hann finnur hljóm-
grunn í lífsförunaut sínum, gleði í sonum sínum
og andlega næringu í skáldskapnum – og þeg-
ar upp er staðið skiptir fátt annað máli. Innra
með sjálfum sér leitar skáldið hins sanna
ávinnings, „það var hvort eð var þar sem styrj-
öldin fór fram. Sú eina styrjöld uppá líf og
dauða. Hans styrjöld. Og hún yrði hvergi unn-
in nema þar“ (bls. 151).
Það er vissulega freistandi að leita hlið-
stæðna í lífi hins nafnlausa skálds bókarinnar
og skáldsins Matthíasar Johannessen. Slík
lesning væri þó alltof einföld leið að marg-
slungnu verki. Því eins og franski hugsuðurinn
Roland Barhes lýsti í ritgerð sinni „Dauði höf-
undarins“ fyrir u.þ.b. þrjátíu árum, er ekki
hægt að leita þess sannleika sem birtist í bók-
menntunum í lífi höfunda þeirra. Um leið og
höfundurinn hefur látið verkið frá sér er hann
„dauður“, og verkið fer að lifa sínu eigin lífi í
gegnum lesandann. Það er lesandinn sem gef-
ur textanum merkingu, með tengingum við
sinn eigin hugarheim, með lestri sínum á milli
línanna og með skilningi sínum á sammann-
legum þáttum – sem undirstrikaðir eru með
nafnleysi sögupersónanna í þessu ákveðna
verki.
Þessi nýja skáldsaga Matthíasar Johannes-
sen er því fyrst og fremst skáldskapur, því þótt
hún sé í einhverjum skilningi ævisaga eru ævi-
sögur „ekki efniviður í skáldskap,“ eins og fað-
ir skáldsins í verkinu bendir honum á í sendi-
bréfi sínu. Ævisögur eru þvert á móti sá
„skáldskapur sem veruleikinn er ofinn úr“ (bls.
258). Af sögu Matthíasar má ráða að einu sann-
leikskornin sem við getum nokkurn tíma fund-
ið eru fólgin í skáldskapnum; söguhetja hans
biður konu sína að láta dreifa ösku hans að
honum látnum við kirkju í framandi landi „eins
og sáðkorni í akur“ (bls. 64). Þannig markar
endir einnar sögu upphaf margra annarra,
hugsunin verður ekki hamin því frásagnirnar
leita á skáldið „eins og væru þær úr einni bók
og einum tíma“ (bls. 275). Vegna þessarar
margræðni getur á stundum verið snúið að
henda reiður á þessu skáldverki, það er hvikult
eins og minningarnar. Að lestri loknum situr
það þó eftir í hugskotinu sem ljóðræn, frumleg
og eftirminnileg heild, frásögn þar sem hið
smáa er farvegur fyrir hið stóra og hversdags-
legt líf okkar allra sem einstaklinga skarast við
óræðari heima sameiginlegrar arfleifðar.
Skáldskapur sem
veruleikinn er ofinn úr
Matthías Johannessen
Fríða Björk Ingvarsdótt ir
AÐRIR tónleikar Tónlistar-
félags Borgarfjarðar á þessu
starfsári verða haldnir í matsal
Landbúnaðarháskólans á
Hvanneyri í kvöld kl. 20.30. Þar
mun hljómsveitin Rússibanar
leika þjóðlega balkan- og
klezmertónlist í bland við kunn
verk klassísku meistaranna.
Rússibanar á
Hvanneyri
ALDARMINNING Magnúsar Ás-
geirssonar ljóðaþýðanda var
heiðruð með dagskrá í Listaklúbbi
Leikhúskjallarans á mánudags-
kvöldið, en Magnús fæddist 9. nóv-
ember 1901. Magnús Ásgeirsson
var afkastamesti ljóðaþýðandi Ís-
lendinga á fyrri hluta 20. aldar,
og á dagskránni í Leikhússkjall-
aranum lásu leikarar úr verkum
Magnúsar og sungin voru lög við
ljóð hans. Auk þess talaði Sölvi B.
Sigurðsson bókmenntafræðingur,
dóttursonur Magnúsar, um afa
sinn, líf hans og skáldskap, en
Sölvi hefur umsjón með útgáfu á
nýju úrvali kvæða Magnúsar og
þýðinga sem væntanlegt er frá
Máli og menningu á næstu dögum.
Að sögn Sölva hafa þýðingar
Magnúsar allar verið gefnar út, en
sumar þeirra hafa þó verið upp-
seldar lengi. „Það styttist nú í það
að þetta nýja úrval þýðinga Magn-
úsar komi út, en þar verða 100
þýdd kvæði og fáein ljóð úr bók-
inni Síðkvöldi sem kom út um
1923 þar sem eingöngu voru frum-
ort ljóð. Það eru komin ein þrjú,
fjögur ár síðan þýðingasafnið hans
var orðið uppselt.“
Sölvi segir að þýðingar Magn-
úsar hafi að einhverju leyti verið
öðrum ljóðaþýðendum fordæmi
um vinnubrögð. „Þýðingar hans
eru klassískar í sjálfum sér og eru
oft ekki síður vitni um list þýðand-
ans en kynning á útlendum skáld-
skap.“
Að sögn Sölva er umfang þýð-
inga Magnúsar nokkuð stórt, eða
um 400 ljóð, sem mörg hver eru
tugir erinda. Auk þess þýddi
Magnús fjölda skáldsagna, og
menningarlegra ritverka af ýmsu
tagi. En hvað þótti Magnúsi sjálf-
um ánægjulegast að glíma við í
þýðingum?
„Ef marka má af því sem eftir
hann liggur er greinilegt að nor-
ræn skáld voru honum mjög of-
arlega í huga. Hann þýddi mörg
kvæði eftir Gustav Fröding og
Hjalmar Gullberg. Sum skáldin
þekkti hann persónulega eins og
Nordahl Grieg sem kom hingað til
lands í stríðinu.“
Magnús Ásgeirsson fæddist á
Reykjum í Lundarreykjadal. Hann
stundaði norrænunám í Háskóla
Íslands, en samhliða ritstörfum
starfaði hann bæði sem þingskrif-
ari og blaðamaður þar til hann
gerðist bókavörður í Hafnarfirði
1941. Magnús Ásgeirsson lést árið
1955.
„Þýðingar hans
eru klassískar í
sjálfum sér“
Morgunblaðið/Kristinn
Sölvi B. Sigurðsson bókmenntafræðingur talar um skáldið, þýðandann
og afa sinn, Magnús Ásgeirsson, í Listaklúbbi Leikhússkjallarans.
Öld er frá fæðingu Magnúsar
Ásgeirssonar ljóðaþýðanda.
Aldarminning Magnúsar
Ásgeirssonar ljóðaþýðanda