Morgunblaðið - 07.11.2001, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 MIÐVIKUDAGUR 7. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
O
rðið „kafkaískur“ hef-
ur aldrei náð mjög
sterkri fótfestu í ís-
lensku. Það er ekki
að finna í orðabók
Menningarsjóðs. Samt er líklegt
að margir Íslendingar hafi upp-
lifað það sem orðið vísar til: mar-
traðarkennda flækju sem ekki
virðist nokkur leið að fá botn í eða
greiða úr. Þarf ekki mikið til að
maður lendi í svona óskiljanlegu
völundarhúsi reglna og óskilj-
anlegs orðalags, til dæmis í sam-
skiptum við íslensk skatta-
yfirvöld.
Orðið „kafkaískur“ er dregið af
nafni austurríska rithöfundarins
Franz Kafka, sem er þekktastur
fyrir bækurnar Réttarhöldin og
Hamskiptin.
Hann hefur
líka skrifað
fjöldann allan
af styttri
verkum, m.a. Í
refsinýlend-
unni, sem vitnað er í hér að ofan (í
þýðingu Ástráðs Eysteinssonar
og Eysteins Þorvaldssonar).
„Kafkaískur“ lýsir upplifun –
tilfinningu. Þetta er tilfinning sem
allir sem búa í skrifræðissam-
félagi á borð við Ísland þekkja
mæta vel. Þegar maður finnur að
maður er orðinn rammvilltur í
reglugerðafrumskóginum er mað-
ur lentur í kafkaískri aðstöðu.
Þessi tilfinning er kennd við
Kafka vegna þess að hann hefur
þótt hafa lýst henni öðrum betur –
ekki síst í Réttarhöldunum.
Hættan við að villast í reglu-
gerðum og óljósu, opinberu orða-
lagi, eins og í annarri villu, er sú,
að maður fari að fara í hringi. Þá
mun maður ekki eiga afturkvæmt.
Það sem getur orðið manni til
bjargar er fólk sem er sér-
menntað í leynistigum kerf-
isbatterísins. Það er að segja ann-
aðhvort embættismenn eða
skattalögfræðingar.
Því miður hefur reynsla margra
af þeim fyrrnefndu orðið sú að
þeir eru ekki í sérlega miklu áliti
og mætti stundum halda að emb-
ættismenn líti fyrst og fremst á
sig sem gæslumenn kerfisins,
fremur en sem gæslumenn hags-
muna almennings – sem þeir eiga
þó að þjóna.
Þess eru jafnvel dæmi að op-
inberir starfsmenn hlæi upp í opið
geðið á skilningssljóum skatt-
greiðanda sem hefur orðið veg-
villtur (eða öllu heldur aldrei náð
áttum) í reglugerðafrumskóginum
og embættismannatungumálinu.
Þegar svo sá skilningssljói ber sig
upp yfir því að vera hafður að háði
og spotti eru viðbrögð þess op-
inbera bara axlayppting: iss, mað-
ur er svo vanur þessu.
Jafnvel þótt maður skilji ekki
úrskurð yfirvaldanna – til dæmis
skattayfirvalda eða opinberra inn-
heimtumanna – er viðmót emb-
ættismannanna það sama og liðs-
foringjans í sögu Kafka um
refsinýlenduna: Það er óþarfi að
þú skiljir til fulls úrskurðinn, þú
munt skilja hann á peningavesk-
inu þínu.
Kerfinu – líkt og græjunni fínu í
refsinýlendu Kafka – er ætlað að
virka; því er ekki ætlað að vera
skiljanlegt þeim sem það á að
virka á.
Það er auðvitað að berja höfð-
inu við steininn að agnúast út í
kerfið. En það er alltaf full ástæða
til að agnúast út í þá fulltrúa þess
– gæslumenn þess – sem ekki eru
hæfir til að útskýra fyrir jafnvel
hinum skilningssljóasta smáborg-
ara hvernig það virkar.
Hvert er eiginlegt hlutverk
þessara gæslumanna kerfisins?
Þeir þurfa auðvitað að kunna á
kerfið, skilja hvernig það virkar
og hvernig hægt er að beita því.
En er það allt og sumt sem þeim
er ætlað að gera? Hlýtur það ekki
líka að vera í þeirra verkahring að
gera venjulegu fólki skiljanlegt
hvað það er sem blessað kerfið er
að gera og hvers vegna?
En til að gegna þessari skyldu
sinni á fullnægjandi hátt er ekki
nóg að lesa bara upp reglugerðir
sem skrifaðar hafa verið með
óskiljanlegri skriffinnsku. Skrif-
finnska er ekki íslenska. Þess
vegna þurfa embættismenn að
vera færir um að túlka þetta
furðulega mál á íslensku. Og best
væri auðvitað ef bréfin sem þeir
senda frá sér væru á íslensku líka.
En það er líklega fram á allt of
mikið farið.
Sigurður Helgason, fyrrverandi
forstjóri Flugleiða, sagði einu
sinni frá því í viðtali hver munur
honum hefði þótt á viðhorfi banda-
rískra embættismanna annars
vegar og íslenskra hins vegar, til
hlutverks embættismannsins. (Í
starfi sínu hjá Loftleiðum í
Bandaríkjunum þurfti Sigurður
að hafa samskipti við þarlenda
embættismenn).
Þessi munur kom aðallega fram
í því, sagði Sigurður, að banda-
rískir embættismenn litu á það
sem hlutverk sitt að aðstoða al-
menna borgara í samskiptum við
kerfið. Eins og embættismenn-
irnir væru ekki bara fulltrúar
kerfisins gagnvart borgurunum,
heldur líka öfugt. Þeir væru
fulltrúar borgaranna gagnvart
kerfinu.
Íslenskir embættismenn, aftur
á móti, höfðu tilhneigingu til að
koma fram eins og valdamenn
gagnvart þeim sem þyrftu að eiga
við kerfið. Í krafti stöðu sinnar
hefur embættismaðurinn vald og
þess vegna er hann ekki fulltrúi
borgarans gagnvart kerfinu og
hneigist til að túlka lög og reglu-
gerðir ætíð á strangasta hátt og
með hagsmuni kerfisins að leið-
arljósi.
Það versta við þetta íslenska
embættismannaviðhorf, sem Sig-
urður lýsti, er ekki síst að það ger-
ir smáborgarann, sem kann ekki á
kerfið og skilur ekki kansellístíl-
inn þess, frábitinn hinu opinbera
kerfi – jafnvel þótt honum finnist
hann gera sér fullkomna grein
fyrir nauðsyn þess og kostum
samneyslu.
Þannig gerir þetta að verkum
að manni verður beinlínis óljúft að
sinna borgaralegum skyldum, því
að það er hvorki skynsamlegt né
skemmtilegt að fylgja lögum og
reglum blindaður af skilnings-
skorti.
Að passa
kerfið
„Er honum kunnugt um dóm sinn?“
„Nei,“ sagði liðsforinginn [...] „Það
væri ekki til neins að birta honum dóm-
inn. Hann fær hvort eð er að kenna
hans á líkama sínum.“
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
Franz Kafka: Í refsinýlendunni.
FÉLAGS náms- og
starfsráðgjafa fagnar
20 ára afmæli á þessu
ári. Stofnfélagarnir
sem voru 7, kölluðu sig
námsráðunauta og fé-
lagið hét Félag ís-
lenskra námsráðgjafa.
Á þeim 20 árum sem
liðin eru má segja að
bylting hafi orðið í
þjónustu við nemend-
ur á öllum skólastigum
og líta þeir á náms- og
starfsráðgjöf í dag
sem sjálfsagðan og
eðlilegan hluta af
skólaumhverfi sínu.
Hlutverk náms- og
starfsráðgjafa í skólum er fyrst og
fremst að standa vörð um velferð
nemenda og styðja við bakið á þeim
í málum er varða nám, skólavist,
framhaldsnám og starfsval. Fjöl-
breytni námsmöguleika á fram-
halds- og háskólastigi, sem og í
einkageiranum, hefur vaxið hröðum
skrefum undanfarna tvo áratugi.
Fyrir margan nemandann lítur
ákvarðanataka um framtíðina út
sem frumskógarferð. Þörfin fyrir
markvissa leiðsögn um þennan skóg
nýrra námsleiða og starfa hefur
aukist verulega frá því sem áður
var. Það er nemendum því afar mik-
ilvægt að hafa greiðan aðgang að
náms- og starfsráðgjafa, bæði í eig-
in skóla og öðrum, í upplýsingaleit
sinni. Þá geta nemendur á öllum
skólastigum óskað eftir aðstoð við
að greina áhugasvið sín með viðeig-
andi mælitækjum og verða niður-
stöður slíkra greininga oft kveikja
að ákvarðanatöku einstaklingsins
um framtíðarnám og -störf.
Náms- og starfsráðgjöf felur
einnig í sér ráðgjöf til nemenda um
vinnubrögð í námi, prófaundirbún-
ing, upplýsingagjöf um námsgrein-
ar, ráðgjöf um skipulag og áætlana-
gerð ýmiss konar. Náms- og
starfsráðgjafar taka þátt í að skipu-
leggja starfsfræðslu innan grunn-
skólans sem felur í sér upplýsingar
um störf á vinnumarkaði, tengsl við
atvinnulífið, atvinnuumsóknir og
fleira og algengt er að náms- og
starfsráðgjafar komi að skipulagn-
ingu og kennslu í lífsleikniáföngum
á framhaldsskólastiginu.
Náms- og starfsráðgjafar eru
málsvarar nemenda og trúnaðar-
menn sem aðstoða þá við að leita
lausna á sínum málum. Á skólaferl-
inum geta komið upp ýmis vanda-
mál sem haft geta truflandi áhrif á
líf, og þar með námsframvindu,
nemandans. Í slíkum tilfellum getur
verið gott að leita til hlutlauss aðila
eftir persónulegri ráðgjöf. Mál eins
og skilnaður, samskiptavandræði af
ýmsum toga, vandamál tengd námi,
einbeitingu, sjálfsmynd, kvíða og
ýmiss konar önnur vanlíðan og
áhyggjur geta gert nemandanum
erfitt fyrir. Þá er gott til þess að
vita að aðstoð er innan seilingar.
Hópráðgjöf er einn liður í starfi
náms- og starfsráðgjafa. Algengt er
að boðið sé upp á námskeið þar sem
tekið er á prófkvíða, einelti, styrk-
ingu sjálfsmyndar og félagsfærni,
mögulegri brottfallshættu úr námi
og fleiru því er getur veikt stöðu
einstaklingsins sem námsmanns.
Eins og sjá má af ofantöldu er
starfsvettvangur náms- og starfs-
ráðgjafa í skólum þrískiptur á milli
námsráðgjafar, persónulegrar ráð-
gjafar og starfsráðgjafar eða
fræðslu. Náms- og starfsráðgjafar
leggja mikla áherslu á gott sam-
starf á milli skólastiga og að upplýs-
ingaflæði á milli þeirra sé skýrt og
markvisst svo tilfærsla nemenda
milli skólastiga verði eins átakalítil
og vel ígrunduð og unnt er. Náms-
og starfsráðgjöf er í eðli sínu fyr-
irbyggjandi og stuðlar að mark-
vissri ákvarðanatöku einstaklings-
ins. Gott upplýsingaflæði frá at-
vinnulífinu er mjög mikilvægt og
síðast en ekki síst er öflugt sam-
starf náms- og starfsráðgjafa við yf-
irvöld menntamála og stjórnendur
skóla lykilatriði.
Með viðurkenningu á auknu vægi
náms- og starfsráðgjafar, sem fram
kemur í aðalnámskrám grunn- og
framhaldsskóla, má með sanni
segja skólakerfið sé enn betur í
stakk búið að skila af sér hæfum,
vel menntuðum og ákveðnum ein-
staklingum á vinnumarkað framtíð-
arinnar.
Nemendur og náms-
og starfsráðgjöf
Ragnheiður
Bóasdóttir
Starfsráðgjöf
Náms- og starfsráðgjöf
er í eðli sínu fyrirbyggj-
andi, segja Svandís
Ingimundardóttir og
Ragnheiður Bóasdóttir,
og stuðlar að markvissri
ákvarðanatöku ein-
staklingsins.
Svandís formaður Félags náms- og
starfsráðgjafa og Ragnheiður er
varaformaður.
Svandís
Ingimundardóttir
FRÓÐLEGT er að
bera saman markaðs-
aðstæður Landssímans
og Landsvirkjunar.
Landssíminn er í
harðri samkeppni við
önnur símafyrirtæki
um viðskiptavini. Fyr-
irtækið býður hagstæð
kjör og fjölbreytta
þjónustu til að halda
viðskiptavinum og ná
til nýrra. Miklar tækni-
nýjungar á talsímasvið-
inu á undanförnum ár-
um hafa endurspeglast
í bættri þjónustu og
lægra verði til við-
skiptavina fyrirtækis-
ins.
Landsvirkjun, aftur á móti, er ein-
okunarfyrirtæki sem ekki þarf að
keppa um viðskiptavini hér innan-
lands. Fyrirtækið getur í raun sett
upp það verð sem þörf er á. Heimilin
og fyrirtækin í landinu hafa um ára-
tuga skeið greitt svipað verð að
raungildi fyrir raforkukaup sín.
Tækninýjungar í raforkuframleiðslu
hafa ekki endurspeglast í lægra
verði til innlendra viðskiptavina.
Nei, slíkur ávinningur hefur fyrst og
fremst verið notaður til að laða stór-
iðjufyrirtæki til landsins.
Einokunaraðstæður Landsvirkj-
unar leyfa fyrirtækinu með öðrum
orðum að mismuna viðskiptavinum í
verðlagningu (umfram það sem
magnkaup gefa tilefni til). Raforka
frá nýjustu og hagkvæmustu virkj-
unum landsmanna er
seld á rúmlega jaðar-
verði til erlendra aðila,
á verði sem er langt
undir því verði sem al-
menningur og fyrir-
tæki landsins greiða.
Mestöll framleiðni-
aukningin fellur er-
lendum aðilum í skaut.
Áliðnaður fær ekki
lengur þrifist á megin-
landi Evrópu. Megin-
skýringin er sú að þau
lönd geta ekki boðið
það lága verð sem ný
álframleiðslulönd geta
boðið. En hver er
ástæða þess? Geta
Norðmenn til dæmis ekki reist eins
hagkvæmar virkjanir og við, eða
geta þeir ekki lengur mismunað við-
skiptavinum sínum í verðlagningu,
vegna samkeppninnar á raforku-
markaði Evrópu?
Hver yrðu viðbrögð heimila og
fyrirtækja landsins ef Landssíminn
væri enn einokunarfyrirtæki í skjóli
laga og legði allan metnað sinn í að
selja erlendum viðskiptavinum síma-
þjónustu á jaðarverði nýjustu og
hagkvæmustu símstöðva sinna, en
héldi gömlu góðu verðlagningunni
fyrir okkur, innlenda neytendur? Er
ekki kominn tími til að ræða fyrir-
komulag virkjunarmála af hrein-
skilni og raunsæi, því mikið er í húfi?
Eða ætlum við áfram að greiða þann
skatt sem einokunarverðlagningin
er í raun?
Staða líklegra keppinauta Lands-
virkjunar, þ.e. Reykjavíkurborgar
með Nesjavallavirkjun og Hitaveitu
Suðurnesja, er orðin ansi pínleg, þar
sem þeir eru neyddir til að taka þátt í
þessu gæluverkefni landsfeðranna
og selja Landsvirkjun, og þar með
erlendum aðilum, raforku á jaðar-
verði (undir 1 krónu kílóvattstund-
ina), á sama tíma og útsöluverð til
hins almenna raforkunotanda er í
kringum 5 krónur. Í eðlilegu sam-
keppnisumhverfi væri verð kílóvatt-
stundar allnokkuð lægra en 5 krón-
ur, sem yki kaupmátt heimila og
bætti samkeppnisstöðu fyrirtækja.
Landssíminn, Lands-
virkjun og samkeppnin
Jóhann Rúnar
Björgvinsson
Raforkusala
Í eðlilegu samkeppn-
isumhverfi væri verð
kílóvattstundar all-
nokkuð lægra en 5 krón-
ur, segir Jóhann Rúnar
Björgvinsson, sem yki
kaupmátt heimila og
bætti samkeppnisstöðu
fyrirtækja.
Höfundur er hagfræðingur hjá
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum í
Washington.