Morgunblaðið - 03.02.2002, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 3. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
EGAR fjallað er um
heimildir fyrirtækja til
að fylgjast með netnotk-
un starfsmanna er rétt
að benda á að þar togast
á tvenns konar hagsmunir sem
hvorir tveggju njóta stjórnarskrár-
verndar. Annars vegar er um at-
vinnufrelsi og eignarrétt atvinnu-
rekandans á hug- og vélbúnaði að
ræða. Hins vegar kemur til skoð-
unar friðhelgi einkalífs starfs-
manna. Einkalíf er þá skilið víðum
skilningi, þ.e. ekki einungis sá hluti
lífs manna sem þeir vilja halda út af
fyrir sig og sína nánustu, heldur
einnig réttur til að ráða því hvað
verður um persónuupplýsingar.
Þegar ekki er settum lögum fyrir
að fara verður að vega og meta að-
stæður með þessi stjórnarskrár-
vörðu réttindi í huga. Hvorki eign-
arréttur atvinnurekandans né
einkalífsréttur launþegans er alger.
Launþeginn er ekki réttlaus um leið
og hann gengur inn í húsakynni
vinnuveitandans, hann á ekki að
þurfa að sæta því að myndavélum sé
komið fyrir á salerni, sími sé hler-
aður, persónuupplýsingar sé seldar
hæstbjóðanda eða honum meinað að
hafa samband við ættingja í vinnu-
tíma. Vinnuveitandinn þarf heldur
ekki að una því að launþeginn liggi í
símanum á kostnað fyrirtækisins.
Þarna verður að finna hæfilegt jafn-
vægi.
En hvað með net- og tölvupóst-
notkun á vinnustað? Þarna er um
nýstárleg álitaefni að ræða sem eru
þó ekki allsendis ólík þeim sem
lengi hafa þekkst eins og varðandi
símanotkun starfsmanna. Persónu-
vernd hefur nýlega gefið út leið-
beiningarreglur um þetta efni sem
fróðlegt er að kynna sér (sjá heima-
síðu stofnunarinnar: www.personu-
vernd.is). Þær byggjast á nýrri lög-
gjöf sem aftur kom til vegna
skuldbindingar um að innleiða til-
skipun Evrópusambandsins frá
1995. Þá hafa nýlega fallið hæsta-
réttardómar í Noregi og Frakklandi
sem varpa ljósi á álitaefni af þessu
tagi. Sömuleiðis hefur mikil umræða
verið um þessi mál í Bandaríkjun-
um. Þar í landi hafa dómstólar held-
ur lagst á sveif með vinnuveitend-
um.Hefur verið litið svo á að þeir
megi sem eigendur tölvubúnaðar
skilmálalaust kynna sér innihald
hans og efni skjala og skeyta (sjá til
dæmis Shoars gegn Epson (1994),
www.law.seattleu.edu/fachome/
chonm/cases/shoars.html).
Hver er munur á
tölvupósti og símtali?
Það er rétt að benda á að þegar
borin er saman símanotkun og notk-
un tölvupósts þá skilur á milli að
ýmsu leyti (samanber T. Geiser: Die
Beaufsichtigung des Internets-
benutzers im Arbeitsrecht, Media-
lex 4/2001).
Starfsmenn hafa minni þörf fyrir
að nota tölvupóst í eigin þágu í
vinnutíma heldur en síma. Oft er
ekki hægt að sinna nauðsynlegum
símaerindum nema í vinnutíma svo
sem að hafa samband við opinberar
stofnanir. Sendingu tölvupósts eru
hins vegar ekki sömu skorður sett-
ar. Viðtakandinn fær póstinn í
hendur hvenær sem hann er send-
ur. Vinnuveitandi er því frekari í
rétti þegar hann bannar sendingar
einkatölvupósts heldur en ef hann
myndi banna öll einkasímtöl.
Tölvupóstur skilur eftir sig spor
og er aðgengilegur til eftirlits að
minnsta kosti þangað til sendandi
eða viðtakandi hefur eytt honum.
Það gerir það að verkum að eftir á
er hægt að skoða efni tjáskipta sem
ekki er hægt þegar símtöl eru ann-
ars vegar. Tölvupóstur þarfnast því
frekar verndar heldur en símtöl,
hættan á því að vinnuveitandi mis-
noti aðstöðu sína til eftirlits er
meiri.
Tölvupóstsendingar eru mun
ódýrari en símtöl. Þar að auki teppa
þær ekki línur að sama skapi og
símtöl. Af efnahagslegum ástæðum
er því minni þörf fyrir vinnuveit-
anda til að setja skorður við einka-
tölvupósti heldur en símtölum í eig-
in þágu.
Þótt augljóst sé að innihald einka-
tölvupósts verði að njóta verndar að
sama skapi og sendibréf þá má ekki
gleyma því að önnur netnotkun get-
ur einnig fallið undir friðhelgi
einkalífs. Upplýsingar um það
hvaða heimasíður starsfmaður skoð-
ar varpa ljósi á áhugamál hans og
persónuleika. Þær upplýsingar geta
því talist til persónuupplýsinga sem
ekki má skrá og meðhöndla að vild.
Æskilegt að setja reglur á
hverjum vinnustað
Í leiðbeiningarreglum Persón-
verndar er lögð áhersla á að vinnu-
veitanda beri að upplýsa starfsmenn
um það hvernig vöktun netnotkunar
sé háttað. Helgast þetta meðal ann-
ars af ákvæðum í nýlegum lögum
um persónuvernd og vernd per-
sónuupplýsinga um skyldur þeirra
sem skrá persónuupplýsingar. Per-
sónuvernd slær því föstu í leiðbein-
ingarreglum sínum að vinnuveit-
anda sé óheimilt að fylgjast með
netnotkun starfsmanna (þ.e. notkun
netvafra og tölvupósts) hafi slík
fræðsluskylda ekki verið uppfyllt.
Fræðuskyldan nær þó ekki til kerfis
„sem tryggir sjálfvirka vistun tölvu-
pósts og veffanga á netþjóni vinnu-
veitanda, nema samhliða notkun
þess fari fram netvöktun eða annars
konar eftirlit“.
Það má einmitt velta fyrir sér
réttarstöðunni ef engar reglur hafa
verið mótaðar á vinnustað. Á þetta
reyndi í norsku máli sem kom til
kasta Hæstaréttar Noregs á síðasta
ári. Starfsmaður tölvudeildar fyrir-
tækis varð uppvís að því að hafa um
hríð sótt tónlistarskjöl í svo stórum
stíl á Netið að það jafngilti helmingi
allra gagnaflutninga fyrirtæksisins
á tilteknu tímabili. Var manninum
vikið fyrirvaralaust úr starfi en
hann leitaði til dómstóla og taldi
uppsögnina ólögmæta. Ekki var
neinum reglum fyrir að fara um net-
notkun starfsmanna. Hæstiréttur
Noregs taldi samt sem áður að upp-
sögnin hefði verið heimil. Netnotk-
un starfsmannsins hefði verið í það
miklum mæli að um alvarlegt brot á
trúnaðarskyldu við fyrirtækið hefði
verið að ræða. Hefði þessi háttsemi
mannsins haft truflandi áhrif á að-
gang annarra starfsmanna að Net-
inu (A gegn Raufoss Engineering &
Services AS, kveðinn upp 4. desem-
ber 2001). Þarna virðist vera beitt
almennum reglum vinnuréttar sem
eru auðvitað ætíð í bakgrunni. Avik
þessa máls gerðust áður en Norð-
menn breyttu löggjöf sinni um
vernd persónuupplýsinga til sam-
ræmis við tilskipun Evrópusam-
bandsins. Það er því ekki hægt að
fullyrða að niðurstaðan yrði sú sama
eftir þær lagabreytingar.
Æskilegt er að á hverjum vinnu-
stað séu mótaðar skráðar og auð-
skiljanlegar reglur um notkun Nets
og tölvupósts sem sæti reglulegri
endurskoðun. Mælir Persónuvernd
með því „Að reglunum verði ekki
beitt nema öllum starfsmönnum hafi
áður sannanlega verið kunngjört
efni þeirra og þeim gefinn a.m.k. 15
daga frestur til að koma að athuga-
semdum og eftir atvikum viðhafa
ráðstafanir til að eyða einkatölvu-
pósti, hylja slóð netvafurs, koma
skilaboðum til þeirra sem þeir eru í
tölvupóstsambandi við o.s.frv., áður
en netvöktun hefst. Í vinnureglum
skal, eftir því sem unnt er, veita
starfsmönnum leiðsögn um hvernig
þeir geti eytt slíkum upplýsingum.“
Hvers efnis mega reglur á
vinnustað vera?
Persónuvernd undirstrikar í leið-
beiningarreglum sínum að gætt sé
meðalhófs og forðast beri alla
óþarfa íhlutun í einkalíf starfs-
manna þegar vinnureglur um net-
vöktun eru settar og þeim fram-
fylgt. Er mælt með því að reglur á
vinnustað taki á því að hvaða marki
einkanotkun Nets og tölvupósts sé
heimil. Það er auðvitað grundvall-
arspurning.
Frá sjónarhóli nútímastjórnunar-
hátta virðist það vissulega fráleitt
að banna með öllu slíka einkanotkun
ef tölva og nettenging er látin í té á
annað borð. Það sem vinnuveitandi
þarf hins vegar að verja sig gegn er
óhófleg notkun sem kemur niður á
afköstum, kostnaðarsöm notkun
sem verður fjárhagslegur baggi,
ólögleg eða ósiðleg notkun sem get-
ur bakað lagalega ábyrgð fyrirtækis
eða valdið því álitshnekki og loks
notkun sem stofnar öryggi gagna í
hættu. Algert bann við einkanotum
virðist hins vegar úr hófi þegar haft
er í huga að það kann til dæmis að
vera brýnt fyrir starfsmann að
svara tölvupósti sem honum berst í
vinnutíma jafnvel þótt um einkabréf
sé að ræða. Það virðist jafnfráleitt
að banna starfsmanni að kíkja á
www.mbl.is eins og að amast við því
að hlustað sé á hádegisfréttir.
Mælt með auðkenningu
einkatölvupósts
Í leiðbeiningum Persónuverndar
segir að í reglum á vinnustað skuli
taka á því „[h]vað teljist vera einka-
tölvupóstur starfsmanns og hvernig
með hann skuli farið. Í því felst m.a.
að tilgreina hvernig starfsmenn geti
auðkennt slíkan póst eða með öðr-
um hætti varist því að hann verði
skoðaður af öðrum aðilum á sama
vinnustað. Þá skal leiðbeint um
möguleika starfsmanna á því að
koma sér upp sérstöku einkatölvu-
póstfangi, þ.e. öðru en netfangi
vinnuveitanda, og að það muni
vinnuveitandi ekki netvakta.“ Slík
aðgreining þjónar þeim tilgangi að
skapa skýrar leikreglur á vinnustað.
Starfsmenn geta þá gengið að því
vísu að viss tölvupóstur verði ekki
skoðaður af öðrum.
Auðvitað er svigrúm fyrir hendi
til að móta reglur af þessu tagi.
Sum starfsemi kann að vera þess
eðlis að erfitt sé að greina milli
einkabréfa og starfstengdra bréfa.
Á vinnustað þar sem ég þekki til er
farin mjög starfsmannavæn leið.
Þar eru öll netföng starfsmanna
samsett úr nöfnum þeirra og fyr-
irtækisins. Allur tölvupóstur starfs-
manna er álitinn einkatölvupóstur
nema þeir geri ráðstafanir til að
kynna öðrum efni hans eða gera
hann aðgengilegan öðrum. Það geta
þeir gert með því að senda afrit til
samstarfsmanna eða yfirmanna eða
með því að vista tölvupóstinn í al-
menningsmöppum sem aðrir hafa
aðgang að.
Þar sem afrit er sjálfkrafa tekið
af tölvupósti og það geymt um hríð
er auðvitað mögulegt að kanna eft-
irá hvort lög hafa verið brotin eða
fyrirtækinu valdið tjóni en það er
væntanlega ekki gert nema rök-
studdur grunur rísi um að svo
standi á.
Ólöglegt, ósiðlegt eða
skaðlegt efni
Persónuvernd mælir einnig með
því að í reglum á vinnustað sé tekið
á því „[h]vort og þá hvaða netnotk-
un sé bönnuð. Í því felst m.a. að
skilgreina hvort bannað sé að sækja
á Netið tiltekið efni og/eða senda
slíkt efni með í tölvupósti. Sama
gæti t.d. átt við um notkun efnis
sem hætta er á að geti verið vírus-
smitað. Þá skal taka fram hvernig
starfsmenn geti brugðist við ef þeir
lenda fyrir mistök á slíkum heima-
síðum eða fá slíkt efni sent með
tölvupósti.“
Það er auðvitað eðlilegt að tekið
sé á því hvort starfsmenn megi nota
Netið til hverra hluta sem er. Fyr-
irtæki getur auðvitað ekki heimilað
notkun sem stríðir gegn lögum og
kann jafnvel að vera ástæða til að
ganga lengra og banna til dæmis
skoðun klámfengins efnis og fjöl-
földun höfundarréttarvarins efnis.
Fyrirtæki getur verið í aðstöðu til
að draga skýrar línur að því leyti
þar sem landslög kunna að vera
óljós.
Það má samt ekki gleyma því að
vinnuveitandi er ekki endilega
ábyrgur að lögum fyrir allri notkun
starfsmanna á Netinu. Í nýlegri til-
skipun Evrópusambandsins um raf-
ræn viðskipti sem fljótlega verður
lögleidd hér á landi segir einmitt að
engin skylda verði lögð á þá sem
veita aðgang að Netinu til að fylgj-
ast með notkun þess. Að sama skapi
verða þeir þá ekki gerðir almennt
ábyrgir fyrir netnotkuninni þótt
hugsanlega megi skikka þá til að að-
stoða löggæslu við að rannsaka brot
sem grunur leikur á að hafi verið
framin.
Hversu langt má ganga í að
framfylgja reglum?
En hvað gerist ef reglur eru
brotnar? Má vinnuveitandi skoða
allan tölvupóst starfsmanna sem
berst eða er sendur í heimildar-
leysi? Þýðir bann við einkatölvu-
pósti að vinnuveitandinn megi skoða
slíkan póst jafnvel þegar við blasir
að hann snertir ekki vinnuna?
Hæstiréttur Frakklands þurfti
nýverið að dæma í slíku máli (2.
október 2001). Fyrirtækið Nikon
hafði sagt upp starfsmanni eftir að
það komst á snoðir um að hann
hefði sent tölvupóst í einkaerindum
frá vinnustað þótt honum hefði ver-
ið bannað að nota tölvuna til ann-
arra hluta en í þágu starfsins. Mað-
urinn kvartaði yfir því að að honum
fjarverandi hefði einkaskjalamappa
í tölvunni verið opnuð og innihald
hennar afritað á diskling. Dómstóll-
inn taldi að réttur hefði verið brot-
inn á manninum, vinnuveitandi
mætti ekki „kynna sér einkabréf
starfsmanns sem hann hefði sent og
móttekið með tölvubúnaði sem hon-
um var látinn í té og það jafnvel
þótt vinnuveitandinn hefði bannað
alla einkanotkun tölvunnar“. Byggði
dómstóllinn meðal annars á 8. grein
Mannréttindasáttmála Evrópu um
friðhelgi einkalífs. Það á auðvitað
eftir að koma í ljós hvort þessi skýr-
ing á Mannréttindasáttmálanum
ávinnur sér fylgi víðar en í Frakk-
landi.
Þessi dómur gengur vissulega
langt í þá átt að vernda réttindi
starfsmanna. Hann girðir auðvitað
ekki fyrir að vinnuveitandi grípi til
ráðstafana ef reglur eru brotnar en
þær mega ekki fela í sér skoðun
tölvupósts eða einkagagna í heimild-
arleysi. Þannig gæti vinnuveitandi
eftir sem áður gripið til áminningar
eða jafnvel brottvikningar.
Heimildir fyrirtækja til að fylgj-
ast með netnotkun starfsmanna
Morgunblaðið/Ásdís
Hversu langt mega fyrirtæki ganga í að fylgjast með tölvupósti starfsmanna?
Höfundur er lögfræðingur á mann-
réttindaskrifstofu Evrópuráðsins.
Skoðanir sem kunna að koma fram í
þessari grein eru einvörðungu á
ábyrgð höfundar. Vinsamlegast
komið ábendingum um efni á fram-
færi við pall@evc.net.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson