Morgunblaðið - 03.02.2002, Blaðsíða 28

LISTIR
28 SUNNUDAGUR 3. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á
RIÐ 1915 datt Tómasi Alva
Edison í hug að hugsanlega
mætti auka framleiðni verk-
smiðjufólks með því að leika
fyrir það tónlist. Hann gerði
tilraun með þetta, kom með
fónógraf, flottustu græjur
þess tíma inn í vindlaverksmiðju og spilaði
músík. Árangurinn lét ekki á sér standa. Þá
hafði bandaríski verkfræðingurinn George
Squire unnið árum saman að hugmynd sinni
um að leggja tónlist í lögn í húsum, þannig að
hægt væri að dreifa tónlist eða töluðu máli til
viðtakenda annars staðar. Aðferð hans fólst í
því að senda hátíðni útvarpsmerki um lágtíðni
ritsímalínu. Þannig var hægt að senda útvarps-
merkið milli staða án þess að um eiginlega út-
varpsútsendingu væri að ræða. Ritsímalínan
þurfti heldur ekki að vera
einangruð eins og símalín-
an, og hátíðnisendingin
truflaði heldur ekki lágt-
íðnimerkin. Þetta þótti
snjöll hugmynd á sínum
tíma. Árið 1922 fékk Georg
Squire einkaleyfi á hug-
mynd sinni um að leggja tónlist í kerfi í bygg-
ingum, til að hægt væri að gleðja vinnulúnar
skrifstofudömur í New York og fá þær jafn-
framt til að auka afköstin. Orðið „bakgrunn-
stónlist“ varð til og staðfest var að fólk ynni
hraðar undir „þægilegri“ tónlist. Hugmynd
Squires þróaðist, og hugsjón hans fólst í því að
geta dreift tónlist til allra manna, þannig að all-
ir ættu jafnan kost á að njóta hennar. Í þá daga
var Kodak-fyrirtækið eitt virtasta hátæknifyr-
irtæki vestanhafs, og þegar Squire mátaði orð-
ið músík fyrir tilviljun við orðið Kodak, fékk
hann hugmynd að nafni á það sem hann var að
bralla. Orðið „Muzak“ varð til.
Fyrri hluti tuttugustu aldarinnar var tímimikilla byggingaframkvæmda, og þeg-ar lyftur voru orðnar þarfaþing í nánasthverju húsi í stórborgarmiðjum Banda-
ríkjanna urðu þær fljótt vettvangur framleiðslu
Squires. Hótel, veitingahús, verksmiðjur, skrif-
stofur og verslunarmiðstöðvar voru líka stór
vettvangur fyrir Muzak og kliðmjúk og átaka-
laus tónlistin mallaði linnulaust úr pípunum.
Um 1950, löngu eftir að Squire hafði hætt af-
skiptum af Muzak, sem þá var orðið stórfyr-
irtæki; datt nýjum mönnum í hug að sennilega
væri hægt að auka framleiðni enn meir með því
að breyta tónlistinni eftir tímum dagsins.
Morguntónlist, dagtónlist og kvöldtónlist.
Enn er Muzak að og nú er tónlistinni ekki
bara skipt í þær þrjár tegundir sem að ofan
greinir, heldur er nú búið að flokka hana í ótal
flokka og undirflokka eftir því hverjum hún er
ætluð. Það er líka búið að breyta nafninu í þeim
anda og farið að nota orðið „audio architecture“
eða hljóðarkitektúr um þetta fyrirbæri. Hver
og einn getur hannað sitt hljóðumhverfi að vild
og valið úr flokkum sem heita nöfnum eins og
tropical breezes, classical holiday og urban
adult, en svo leitað sé í katalóg Muzak, þá er sú
tónlist ætluð körlum og konum á aldrinum 25–
49 ára sem búa í borgum og við lífsgæði sem
eru á bilinu frá óformlegum og hversdags-
legum til mjög fínna og fágaðra. Skilgreining á
tónlistinni er sú að hún sé af miðlungskrafti.
Áskrifendur að þjónustu Muzak eru um
250.000 og nær dreifing þeirra til um 80 millj-
óna íbúa þessa heims.
Áhrif hugmyndar George Squires hafaverið gífurleg. Hins vegar má deilaum hvort hugsjón hans, að það yrðigæfuspor að allir fengju aðgang að
tónlist. Ástæður þess eru margar. Í fyrsta lagi
má nefna þá hugmynd hans að tónlistin yrði að
vera þægileg. Tónlistin í Muzak var endurgerð
þekktra laga og verka, þar sem áhersla var
lögð á að draga úr öllum ýktum einkennum tón-
listarinnar. Styrkur hennar mátti ekki breytast
skyndilega, blæbrigði urðu að vera jöfn og
ómstríður og ójafn rytmi máttu ekki heyrast.
Allt varð að líða mjúklega og þýðlega og tón-
listin mátti ekki steyta á neinum skerjum þann-
ig að hlustandanum brygði við.
Í öðru lagi hefur komið á daginn að einmitt
þetta atriði er það sem hefur skapað Muzak
mestar óvinsældir. Fólk vill ekki hlusta á til-
þrifalausa tónlist. Í tónlistinni er talað um þrjá
höfuðpósta sem gera hana að lifandi list; tón-
skáldið, flytjandann og hlustandann. Hlustand-
inn er aktívur þáttur í tónlistarsköpun. Tónlist-
in verður ekki numin nema að einhver hlusti.
Hlustandinn meðtekur tónlistina, hún lifir í
honum og skapar í honum hræringar sem geta
verið ýmiss konar; örvun til hreyfingar, kennd-
ir eða tilfinningar. Þetta er grundvöllur þess að
fólk hrífist af tónlist. Einum líkar þetta, öðrum
hitt, ólík tónlist höfðar misvel til einstaklings-
ins og ein og sama tónlistin höfðar á ólíkan hátt
til tveggja einstaklinga. Tónlist lifir í fólki
vegna þess að hún hrærir við því og er ein-
staklingsbundin upplifun. Því er það spurning
hvort tónlist sem hefur ekki þann hæfileika, að
hræra við fólki, sé yfir höfuð tónlist. En hvað er
hún þá? Kliður, niður, partur af arkitektúrnum,
eitthvað þægilegt, eitthvað óþolandi?
Síðast en ekki síst má nefna, að það verð-ur æ sjaldgæfara að fólk upplifi þögn-ina. Áreiti hljóðsins eru alls staðar, íumferðinni, heima fyrir og í vinnunni.
Hvar finnum við hljóð? Vel einangruð lyfta
væri kannski einmitt kjörinn staður til að njóta
þagnarinnar. Stjörnufræðingar kvarta um ljós-
mengun, og að æ verra verði að finna staði, þar
sem hægt sé að skoða himininn án þess að ljós
frá byggðum bólum dragi úr áhrifamætti skoð-
unarinnar. Það sama á við um hljóðheiminn.
Hann er alls staðar umhverfis okkur í tónlist og
hljóðum og smýgur alls staðar inn; það er ekki
hægt að segja að brýna þörf þörf beri til að
fylla þær fáu þagnir sem verða á vegi okkar.
Þögnin er sennilega orðin verðmæti í sjálfri
sér.
Ég held að flestir séu sammála um það að
muzak sem leggst á eyru fólks meðan það rúll-
ar kúffullri innkaupakerru um stórmarkað sé
síst til þess fallin að gleðja. Flatneskjan í tón-
listinni verður smám saman að samfelldu suði
og sé fólk þreytt verður suðið að óþolandi
áreiti.
En þótt margir hafi skammast yfir ládeyðu-
tónlistinni sem Muzak framleiðir er enn verið
að hjálpa fólki til að útrýma þögninni. Þróun
síðustu ára hefur verið sú að nota alla þá mögu-
leika sem til eru til að ná til fólks og höfða til
þess, með einhverju þægilegu; – tónlist. Nú eru
síminn og farsíminn orðnir verstu óvinir þagn-
arinnar, en um leið verstu óvinir tónlistarinnar.
Hljóðmengun af farsímahringingum er þegar
að verða alvarlegt vandamál. Venjulegur far-
sími gefur notanda sínum kost á að velja sér
prívat hringingarhljóð úr ótal „lögum“. Þessi
lög eiga fátt skylt við tónlist. Eins og muzak er
fyrirbærið staðlað í öllu því sem snýr að mús-
íkölskum blæbrigðum og dýpt, og hljóðið því
afar óþægilegt og flatt. Þarna ægir saman
stefjum úr öllum áttum. 40. sinfónía Mozarts,
mexíkanski smellurinn Tapatio, lagið úr Derr-
ick, Nautabanasöngurinn úr Carmen, Saltkjöt
og baunir, túkall!, svítuþáttur eftir Bach og Hin
gömlu kynni gleymast ei. Ekki vantar úrvalið.
Og svo geta snjallir símnotendur líka slegið inn
sínar eigin tónsmíðar. En allt er þetta jafn flatt
og óspennandi og á ekkert sameiginlegt með
því sem heitir tónlist. Og í fjölmenni getur stöð-
ugt sífur farsímanna orðið meira en hvimleitt.
Þetta er þó eitthvað sem hver og einn getur
valið sér og enginn er knúinn til annars en að
nota bara hinn hefðbundna venjulega sím-
hringingatón. En verra er þegar tónlist er
þröngvað upp á fólk. Nútíma símatækni fyr-
irtækja og stofnana býður upp á þann mögu-
leika að þeim sem hringir sé gefinn kostur á að
bíða meðan beðið er eftir samtali við þann sem
beðið er um. Það færist í vöxt að á meðan beðið
er, sé tónlist dælt í eyru þess sem bíður án þess
að hann sé að því spurður hvort hann vilji njóta
tónlistar í biðinni. Sjaldnast stendur þannig á
að hlustandinn heyri lag frá byrjun til enda. Yf-
irleitt er komið inn í mitt tónverk sem er svo
ekki lokið þegar biðin er á enda. Símtæki er
heldur ekki hljómflutningstæki. Hvaða tilgangi
þjónar þessi misnotkun á tónlistinni? Þjónar
hún einhverjum tilgangi öðrum en þeim að
eyða þögninni? Er talið að hlustandinn hafi
ánægju af þessu? eða er markmiðið kannski að
öngla saman flutningstekjum handa tónlist-
armönnunum? Spyr sá sem ekki veit. Nið-
urstaðan er hljóðmengun, þar sem tónlist er
misnotuð í misskildum tilgangi.
Hljóðmengun og tónlistarmengun eruhugtök sem eiga eftir að heyrast oft-ar er fram líða stundir. Munurinn ámilli tónlistar sem flutt er í sínu eðli-
lega umhverfi úr hljómflutningstækjum eða í
tónleikasölum, og þeirrar flatneskju sem óboð-
in ryðst inn í eyru fólks í dulargervi tónlistar á
eftir að minnka eftir því sem miðlunartækni
nútímans fleygir fram. Þar eru tónlistarmenn
sjálfir að leggja hönd á plóginn með því að and-
mæla ekki og jafnvel samþykkja þróunina og
taka þátt í henni. Hver á að taka að sér að
sporna gegn tónlistarmenguninni og um leið að
vernda það litla sem eftir er af þögninni, sem
sannarlega er auðlind í útrýmingarhættu? Um-
hverfisyfirvöld? Menningaryfirvöld? Tónlist-
armenn? Umræða um þessi mál hefur verið
mjög lítil hér á landi og fáir gefið þessari teg-
und mengunar gaum, því ólíkt göturyki og
tjörguðu malbiksspæni er hún sennilega enn
talin til menningarauka sem ný tækni skapar.
Ekki er þó allt gull sem glóir.
Músík í pípulögn
Reuters
Rússneski verkfræðingurinn Dmitry Zhurin er höfundur þessa vodkaflöskutappa. Tappinn syngur
drykkjuvísur og skálar í hvert sinn sem honum er snúið af flöskunni. Honum hrakar víst í söngnum
því oftar sem flaskan er opnuð.
AF LISTUM
eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is
ÞEGAR kemur að vangaveltum
unglinga um lífið, sem í þeirra aug-
um er að mestu leyti kynlífið (a.m.k.
hvað stráka varðar), virðist lítið hafa
breyst frá því sem var. Maður velti
því mikið fyrir sér hvers vegna
strákar sem fengu það ótt og títt,
voru hetjur, kaldir kallar, fyrir-
myndir annarra, á meðan stelpa sem
þótti hleypa grimmt uppá sig (ath.
mismuninn á orðalaginu, kvenfólk-
inu líkt við ferfætlinga), var stimpluð
drusla. Kannske er þessi aldagamli
ójöfnuður kynjanna ein af getnaðar-
vörnum náttúrunnar, allavega er
hann enn unglingum hugstæður.
Gemsar byrjar einmitt á þessum
kunnuglegu pælingum. Gemsar er í
heimildarmyndastíl, tökuvélarnar
elta hóp unglinga, frekar kennda við
úthverfin en Laugarásinn, sjoppu, í
eitt partíið af öðru, persónurnar
ræða viðhorf sín við myndavélina.
Þetta eru ekki dæmigerðir unglingar
að mér sýnist, heldur villtari eða búa
við minna aðhald og ástríki, en gerist
og gengur. Engu að síður er hóp-
urinn vafalaust kjörið úrtak þegar
eldra fólkið bregður samasem merk-
inu á loft og fordæmir skóginn á einu
bretti. Bældir, uppreisnargjarnir,
orðljótir, með kynlífið á heilanum.
Veikir fyrir freistingunum, kunna
illa fótum sínum forráð, taka rangar
ákvarðanir einkum ef þeir telja það
kúl. Flestöll bestu manneskjur inn-
við beinið ef einhver gefur þeim
tækifæri á að sýna það. Samkvæmt
meðaltalinu missa einhver fótanna,
en verða örugglega flest „að manni“
einsog eðlilegir áfangar vaxandi
þroska, þ.e. fjölskylda og heimili,
voru jafnan kallað af þeim eldri sem
allt vissu betur fyrr og nú.
Í fullri sanngirni, þá snúast tán-
ingsárin mikið til um kynlíf, enda
ekkert eðlilegra, margur blandar
það dópi og brennivíni meira en góðu
hófi gegnir. Þeir sem voru svo ólán-
samir að burðast með gripsvit, van-
metna sjálfsímynd, eða hvoru-
tveggja, stóðu í slagsmálum og
öðrum friðspillandi djöfulskap.
Svona er það enn og verður sjálfsagt
um ókomin ár. Ég veit ekki um kven-
fólk, en grunar að margir karlmenn
eldist, helteknir kynlífi, einsog
Harry karlinn sem Woody Allen
holdiklæddi í Deconstructing Harry.
Þessi miðaldra náungi tjáði sálfræð-
ingnum sínum að hann mætti ekki
sjá kvenmann, án þess að velta fyrir
sér fimi hennar í bólförum.
Vafalaust hneykslast einhverjir á
þessum unglingum, það er gömul
saga og ný.
Mikael Torfason þekkir þennan
heim mætavel og þær persónur sem
í honum þrífast. Unglingarnir sem
leika þær virðast einnig spinna text-
ann að einhverju leyti, en sjálfsagt er
hann að mestu smíð höfundar. Sem
getur verið berorður, klúr og mein-
fyndinn. Lætur eina aðalpersónuna
og upprennandi karlrembu segja
sem svo, að stelpur verði að mellum
um fermingu nema þær sem séu
hallærislegar og hangi á bókasöfnum
og lesi Þorgrím Þráinsson. Annar úr
piltahópnum á sér þann helstan
framtíðardraum að leika á móti
Edward Norton, það eru sennilegri
táningspælingar. Allir vilja verða
frægir og ríkir og flottir.
Unglingarnir sem fara með aðal-
hlutverkin standa sig upp og ofan og
misjafnlega skýrt mótuð. Strákarnir
eru betur dregnir, sterkari og eft-
irminnilegri. Tveir skera sig úr; töff-
arinn Gulli (Guðlaugur Karlsson) og
andstæða hans, Doddi (Andri Óm-
arsson). Þeir virka einnig fjarska vel
sem hinir nauðsynlegu, andstæðu
pólar myndarinnar. Annar fullur
kvenfyrirlitningar, hinn tvístígandi,
ráðvilltur og uppburðarlítill. Stelp-
urnar tala um samfarir einsog að fá
sér smók, selja sig sjóurum fyrir
brennivín, þær eru ekki jafn trúverð-
ugar og nálægar. Sigurður Skúlason
og Skúli Gautason, tveir þaulsjóaðir,
en alltof sjaldséðir (á tjaldinu),
gæðaleikarar af eldri kynslóðinni,
koma nokkuð við sögu og skila sínu
vel. Tónlistin er vel valin og skiptir
miklu máli, líkt og í raunveruleika
þessa aldurshóps.
Mikael Torfason hefur lagt mikla
vinnu í að vinsa úr miklu efni og út-
koman er forvitnileg, misjafnlega
fagmannlega gerð innsýn í vissan af-
markaðan heim unglinga við upphaf
21. aldarinnar. Sú veröld er hrá og
grá, grimm og kaldhæðin. Snýst að
hætti tíðarandans um gömlu lumm-
urnar; viðhorf og afstöðu milli
kynjanna og unglinga og foreldra.
Hefur í stórum dráttum tekist ætl-
unarverkið, að bregða ögrandi, kald-
hæðnu ljósi á gemsakynslóðina.
Gemsakynslóðin
KVIKMYNDIR
Háskólabíó, Smárabíó, Borg-
arbíó, Akureyri
Leikstjóri og handritshöfundur: Mikael
Torfason. Kvikmyndataka: Jakob Ingi-
mundarson. Tónlist: Gunnar Lárus Hjálm-
arsson. Klipping: Sigvaldi J. Kárason. Að-
alleikendur: Halla Vilhjálmsdóttir, Andri
Ómarsson, Guðlaugur Karlsson, Matt-
hías Matthíasson, Kári Gunnarsson, Dag-
björt Rós Helgadóttir, Fanny Ósk Guð-
mundsdóttir, Sigurður Skúlason, Skúli
Gautason, Guðný Ragnarsdóttir. Zik Zak
kvikmynd. Ísland 2001.
GEMSAR

½
Sæbjörn Valdimarsson
„Útkoman er forvitnileg, misjafnlega fagmannlega gerð innsýn í vissan
afmarkaðan heim unglinga við upphaf 21. aldarinnar.“