Morgunblaðið - 10.02.2002, Page 22

22 SUNNUDAGUR 10. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
RÁÐGERT er að hefja al-menna bólusetningu hérá landi á börnum gegnmeningókokkasýkinguC, en sýking af völdum
meningókokkabakteríu getur leitt til
heilahimnubólgu og dauða. Hérlendis
hafa gerðirnar B og C helst valdið
sjúkdómnum. Einkenni sjúkdómsins
eru einkum hiti, breyting á meðvit-
undarástandi, hnakkastífni, útbrot,
marblettir og blæðingar. Hingað til
hefur verið brýnt að greina sjúkdóm-
inn snemma ef einkenna hefur orðið
vart svo hefja megi sýklalyfjagjöf, en
oft hefur það ekki dugað til. Gera má
ráð fyrir því að meningókokkasjúk-
dómur af gerð C greinist árlega í um
tíu tilfellum og valdi einu dauðsfalli.
Einnig má gera ráð fyrir því að sjúk-
dómurinn geti gengið í faröldrum
með tugum og hundruðum tilfella og
samsvarandi hækkun á dánartíðni. Ef
bólusetning gegn meningókokkasjúk-
dómi af gerð C verður hafin í almennu
ungbarnabólusetningunni, mætti
koma í veg fyrir slíkt, að sögn Har-
aldar Briem sóttvarnalæknis.
Á undanförnum árum hefur ný-
gengi meningókokkasjúkdóms af
gerð C farið vaxandi á Íslandi.
Læknavísindin geta enn ekki svarað
til um orsakir sjúkdómsins því bakt-
erían er býsna útbreidd meðal manna
án allra einkenna, en oft og tíðum
virðist eins og hann sé tilviljunar-
kenndur. Á Bretlandi og Írlandi þar
sem nýgengi sjúkdómsins er svipað
og hér á landi eru hafnar bólusetn-
ingar gegn þessum sjúkdómi með
nýju bóluefni og virðist árangur
þeirra aðgerða lofa góðu. Þegar Bret-
ar hófu almennar bólusetningar í árs-
lok 1999 var ákveðið að bólusetja börn
yngri en eins árs með þremur
skömmtum, sem gefnir væru við
tveggja, þriggja og fjögurra mánaða
aldur. Börn, sem voru á aldrinum
fjögurra til tólf mánaða, skyldu fá tvo
skammta. Börn, sem voru þrettán
mánaða til átján ára, skyldu fá einn
skammt. Árangur þessara bólusetn-
inga hefur verið mjög góður. Fyrstu
sex mánuðina fækkaði meningó-
kokkasjúkdómi af gerð C um 90%
meðal barna undir eins árs aldri og
15-17 ára unglinga en þau voru fyrst
að fá bóluefnið. Talið er að komið hafi
verið í veg fyrir 500 sjúkdómstilfelli
og 50 dauðsföll af völdum sjúkdóms-
ina á þessu tímabili.
Á fundi sínum fyrir tæpu ári eða 22.
mars 2001 mæltist sóttvarnaráð til
þess að sóttvarnalæknir hæfi undir-
búning að áætlun um bólusetningar
gegn meningókokkasjúkdómi af gerð
C í samvinnu við sérstakan samráðs-
hóp um bólusetningar þannig að ít-
arlegar tillögur um framkvæmd og
kostnað sem af hlytist lægju fyrir
þegar heilbrigðisyfirvöldum yrði
kynnt hvaða kostir væru fyrir hendi
varðandi slíkar bólusetningar. Heil-
brigðisyfirvöld hafa nú falið sótt-
varnalækni að hefja undirbúning að
bólusetningum, sem gert er ráð fyrir
að geti hafist í lok þessa árs, en fyrsta
skrefið verður að leita tilboða í bólu-
efni. Gera má ráð fyrir að kostnaður
við bólusetninguna hlaupi í byrjun á
tugum milljóna, en nærri lætur að
þessi hópur sé 50 þúsund manns í
upphafi átaksins.
Bólusetning í útboð
Bóluefnin eru nú til í apótekum, en
eru dýr og kosta tæplega fimm þús-
und krónur skammturinn, segir Har-
aldur. „Með því að fara í útboð, fáum
við væntanlega hagstæðara verð því
meiningin er að bólusetningarnar nái
til allra barna landsins og ætlar hið
opinbera að bjóða það þeim að kostn-
aðarlausu. Það er mikið fyrirtæki að
framleiða fyrir allan markaðinn, sem
er stór fyrstu árin ef ná á til allra á
aldrinum þriggja mánaða til átján ára
og þurfa fyrirtæki, sem framleiða
mikið magn bóluefna, að vera viss um
að það sé markaður fyrir hendi. Í
framtíðinni verða það svo börn á
fyrsta aldursári sem fá bólusetningar
að kostnaðarlausu og þá þarf vænt-
anlega ekki að bólusetja eldri börnin
aftur. Reynt verður að fella þessar
bólusetningar að almennu ungbarna-
bólusetningunni, en ég geri ráð fyrir
að í fyrstu, þegar verið er að ná til
allra barna á aldrinum eins til átján
ára, verði bólusett í skólum og á
heilsugæslustöðvum. Þetta hefur ekki
verið útfært í smáatriðum, en mér
finnst líklegt að byrjað verði fyrst á
þeim aldurshópum, þar sem tíðni
sjúkdómsins er hvað hæst, það er
þriggja mánaða til fimm ára og svo
fjórtán til átján ára.“
Aukaverkanir af völdum bóluefn-
anna eru almennt vægar meðal
barna. Bólga og eymsli eru minna
áberandi en meðal hefðbundinna
bóluefna. Sömuleiðis eru almenn ein-
kenni, svo sem hiti, erting og breyting
á matarvenjum, minna áberandi en
eftir bólusetningu með eldra og lak-
ara bóluefni gegn sjúkdómnum en
önnur einkenni eru svipuð, svo sem
útbrot, svefnhöfgi, grátur, uppköst og
niðurgangur. Aukaverkanir eru einn-
ig almennt vægar meðal eldri barna,
unglinga og fullorðinna.
Meningókokkasjúkdómur er alvar-
legur og í sumum tilvikum banvænn
sjúkdómur, sem oftast herjar á börn
og unglinga. Tvær gerðir hans, B og
C, hafa verið algengastar hér á landi.
Ennþá hefur ekki tekist að þróa
nægilega virkt bóluefni gegn men-
ingókokkasjúkdómi af gerð B. Mik-
ilvægt er að hafa í huga að þótt takist
að bægja meningókokkasjúkdómi af
gerð C frá íslensku samfélagi, mun
meningókokkasjúkdómurinn ekki
hverfa með öllu. Því þurfa heilbrigð-
isstarfsmenn eftir sem áður að þekkja
einkenni sjúkdómsins og bregðast
skjótt við honum. Tilkynningar um
þennan smitsjúkdóm, eins og aðra til-
kynningaskylda sjúkdóma, verða að
vera skilvirkar. Jafnframt er brýnt að
bólusetningar séu skráðar og til-
kynntar en unnið er að því að hanna
slíkt skráningar- og tilkynningaferli.
Ríkar siðferðislegar og heilsuhag-
fræðilegar ástæður eru fyrir því að
taka upp virka bólusetningu gegn
sjúkdómi, sem hefur jafn alvarlegar
afleiðingar í för með sér og meningó-
kokkasjúkdómur, að sögn Haraldar.
„Fólk verður að gera sér grein fyrir
því að hér er um nýtt bóluefni að ræða
og það er fyrst nú sem hægt er að
nota það í almennum bólusetningum.
Þegar Bretar fóru af stað með verk-
efnið í árslok 1999 var um að ræða til-
raun með fjöldabólusetningu gegn
meningókokkum C, en reynslan hefur
nú sýnt að bóluefnið hefur reynst vel.
Þau bóluefni, sem við notum með
þessum hætti, þurfa að vera skráð hér
á landi. Það var ekki fyrr en á síðari
hluta síðasta árs sem slík bóluefni
voru skráð hér.“
Þrír stórir faraldrar
„Ástæða er til þess að vekja athygli
á því að enginn faraldur af völdum
meningókokkasjúkdóms hefur brotist
út hér á landi á nýliðnum árum, en
tíðni sjúkdómsins á Íslandi er tiltölu-
lega há og svo hefur verið áratugum
saman,“ segir Haraldur.
Skráning meningókokkasjúkdóms
hófst hér á landi árið 1940. Frá því að
skráning hófst hafa gengið yfir landið
þrír stórir faraldrar. Sá fyrsti hófst
árið 1941 og gekk yfir á næstu fimm
árum. Annar faraldurinn hófst 1954
og gekk yfir á næstu sjö árum. Sá
þriðji hófst árið 1975, náði hámarki
1976 og hjaðnaði síðan árið 1978.
Þrátt fyrir að hið nýja bóluefni hafi
ekki verið til fyrr en nú, segir Har-
aldur að gripið hafi verið til ýmissa
ráðstafana til að fyrirbyggja út-
breiðslu meningókokkasjúkdóms. Til
að mynda hafi allir þeir, sem verið
hafi í nábýli við sjúkdómstilfelli, feng-
ið fyrirbyggjandi sýklalyfjameðferð.
Ef líkur hafi verið á staðbundnum far-
aldri af völdum meningókokkasjúk-
dóms C, hafi verið fjöldabólusett með
gamla bóluefninu, sem er skamm-
vinnt og endist ekki nema í tvö til þrjú
ár, en ekki hafi verið hægt að nota það
á börn undir tveggja ára aldri. „Þetta
gerðist síðast á Sauðárkróki árið 1997
þegar þrjú tilfelli komu upp með
stuttu millibili og hætta þótti á far-
aldri, en þá voru allir einstaklingar á
Sauðárkróki á aldrinum tveggja til
átján ára bólusettir og sem betur fer
varð enginn faraldurinn,“ segir Har-
aldur Briem.
Sprautað gegn
smitsjúkdómi
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Bólusetning gegn meningókokkum
hefur gefið góða raun.
Meningókokkasjúkdómur
af gerð C, sem valdið getur
heilahimnubólgu og leggst
oftast á börn, greinist árlega
í um tíu tilfellum og veldur
einu dauðsfalli á ári á Ís-
landi. Nýtt bóluefni gefur
tilefni til bjartsýni. Jóhanna
Ingvarsdóttir spurði Harald
Briem sóttvarnalækni út í
nýja bóluefnið, reynslu
Breta og tilhögun bólusetn-
ingar hér á landi sem að
öllu óbreyttu mun hefjast í
lok þessa árs.
Morgunblaðið/Bjarni
Haraldur Briem sóttvarnalæknir.
Þessi börn eru mjög veik og eina leið-
in til að halda þeim lifandi er að tengja
þau við nýrnavélar eða svokölluð
gervinýru. Ef tekst að halda þeim lif-
andi nógu lengi eykst möguleiki á að
þau geti fengið nýtt nýra.
Foreldrar þessara barna ganga
með barninu í gegnum mjög mikla
erfiðleika og þjáningar og þjást þar af
leiðandi mikið sjálfir. Flestir þeirra
geta því ekki hugsað sér að eiga aftur
barn sem fæðist með þennan sjúk-
dóm. Það er hægt að bjóða þessu fólki
upp á fósturrannsóknir og síðan fóst-
ureyðingu ef í ljós kemur að fóstrið er
með þennan galla.“
– En vakna þá ekki ýmsar siðfræði-
legar spurningar?
„Ég verð að segja að ég vísa þeim
frá mér. Það er ekki á mínu sviði að
fjalla um þær. Það er auðvelt að velta
slíkum siðfræðilegum spurningum
fyrir sér ef þær snerta ekki mann
sjálfan. En fólk sem hefur átt barn
sem þjáist af þessum sjúkdómi eða
öðrum mjög alvarlegum og þjáning-
arfullum sjúkdómum er afar þakklátt
fyrir að hafa tækifæri til að vita hvort
barnið sem er á leiðinni er heilbrigt
eða ekki og taka ákvarðanir í kjölfar
þess. Þannig fær þetta fólk jafnframt
tækifæri til að eignast heilbrigt barn.
Ég hef fundið fyrir miklu þakklæti
frá fólki út um allan heim sem hefur
átt kost á þessum rannsóknum.“
Hlustuðum ekki á úrtölur
og treystum á nýjar aðferðir
Rannsóknarvinna sem þessi krefst
mikillar þolinmæði því oft tekur lang-
an tíma að fá niðurstöður.
„Við fundum fyrsta erfðatengda
sjúkdóminn í nýrum, Alport-sjúk-
dóminn, árið 1990. Hvað hinn sjúk-
dóminn varðar uppgötvuðum við
erfðavísinn sem stjórnar honum árið
1998. Þá voru liðin níu ár frá því að við
byrjuðum að safna sýnum. Á þeim
tíma voru aðferðirnar gamaldags og
lélegar en eftir að nútímaaðferðir fóru
að ryðja sér til rúms og við tókum þær
strax upp tók ekki langan tíma að
finna á hvaða litningi erfðavísirinn
var. Þá var leiðin greið að finna sjálf-
an erfðavísinn. Allt þetta byggðist
auðvitað á því að við byggjum okkar
vinnu á því að vera alltaf tilbúin að
taka við öllum rannsóknaraðferðum.
Þegar við byrjuðum á verkefninu
árið 1989 sögðu sérfræðingar í erfða-
fræði okkur að þetta mundi aldrei
takast vegna þess að upplýsingar sem
við höfðum voru frá svo fáum fjöl-
skyldum og litlum. Ástæðan fyrir því
er meðal annars sú að þegar fólk eign-
aðist barn með þennan sjúkdóm vildi
það ekki taka áhættu á að það gerðist
aftur svo flestir hættu barneignum.
Efniviðurinn var því mjög takmark-
aður. Við hlustuðum sem betur fer
ekki á þessi varnaðarorð og treystum
því að aðferðirnar bötnuðu. Því héld-
um við áfram að safna sýnum og þeg-
ar upp er staðið byggist rannsóknin á
sýnum frá sautján fjölskyldum. Í
þessu starfi erum við alltaf að taka
áhættu og verðum að gera það ef ein-
hver árangur á að nást.“
Margar spennandi
rannsóknir í gangi
– Áhuginn hlýtur þá að þurfa að
vera mikill til þess að gefast ekki upp?
„Það er alveg rétt. Maður verður að
trúa því að starfið leiði til spennandi
uppgötvana. Starfið er því verulega
spennandi og þessi spenna heldur
manni gangandi. Verkefnin framund-
an eru líka mörg og spennandi. Þar
ber hæst að við erum að þróa gena-
lækningar sem vonandi eiga eftir að
gagnast gegn þessum erfiða sjúk-
dómi. Tilraunirnar beinast þó að Al-
port-sjúkdómnum til að byrja með.
Honum veldur sködduð grunnhimna.
Þegar grunnhimnan er skemmd fara
heilar blóðflögur í gegn og blóð lekur
út í þvagið. Þetta er þó ekki eins al-
varlegur sjúkdómur og hinn.
Genameðferðin byggist á því að
upplausn sem inniheldur umræddan
erfðavísi, eða gen, er dælt inn í nýrað
svo það fari inn í frumurnar og fram-
leiði eggjahvítuefnið sem vantar til að
grunnhimnan virki rétt. Við höfum
prófað þessa aðferð á grísum en erum
byrjuð að gera tilraunir á sérstakri
hundategund í Texas sem ber þennan
sjúkdóm. Tilraunirnar eru farnar að
ganga vel og við vonum að þær beri
árangur. Eftir eitt til tvö ár kemur í
ljós hvort þessi aðferð skilar árangri
og þá kemur að því að hún verði reynd
á mönnum. Að vísu þarf fyrst að svara
ýmsum vísindalegum og siðfræðileg-
um spurningum, en þegar hefur fólk
boðið sig fram til að taka þátt í til-
raununum. Þetta er fólk sem annað-
hvort þjáist sjálft af sjúkdómnum eða
á börn sem gera það. Það er yfirleitt
duglegt að leita sér upplýsinga á Net-
inu og þannig finnur það okkur í flest-
um tilfellum. Það góða við þessa með-
ferð er að hún er mjög hrein því
lausnin er sett beint inn í nýrað í
gegnum slagæðina og er fjarlægð aft-
ur þegar hún kemur út um bláæðina.
Upplausnin fer því ekki víðar um lík-
amann og að þessu leyti henta nýrun
ákaflega vel til genameðferðar.
Einnig er verið að leita að erfðavísi
sem orsakar það að þeir sem fá syk-
ursýki fá nýrnasjúkdóma, en 30%
þeirra sem fá barnasykursýki þjást af
þeim. Þeir sem fá sykursýki á fullorð-
insárum fá einnig nýrnasjúkdóma en
ekki í eins miklum mæli. Síðastliðin
fimm ár hefur sýnum verið safnað, að-
allega í Finnlandi, til að geta gert
þessar rannsóknir. Einnig hefur verið
safnað sýnum frá Íslandi sem eru not-
uð til að styrkja það sem finnst í
finnsku sýnunum. Hluti af verkefninu
er unninn í samvinnu við Íslenska
erfðagreiningu og lækna á Landspít-
ala – háskólasjúkrahúsi.“
Með góðu fólki í góðu umhverfi
Karl hefur búið erlendis í um 35 ár.
Hann stundaði framhaldsnám í Finn-
landi og síðan við National Institute
of Health í Bethesda í Maryland í
Bandaríkjunum. Hann bjó síðan í
Finnlandi lengst af. Konan hans er
finnsk og eiga þau þrjá syni. Karl
flutti frá Finnlandi til Svíþjóðar fyrir
sex árum. Hann stjórnar nú rann-
sóknarhópi við Karolinsku stofnunina
sem samanstendur af þrjátíu manns
frá tíu löndum. Fimmtán þeirra komu
með honum frá Finnlandi. Karl segist
ákaflega ánægður með alla aðstöðu til
rannsókna hjá Karolinska sjúkrahús-
inu og þar sé margt gott fólk sem
hægt er að leita til um ýmis mál.
„Þetta er góður staður og umhverfið
allt mjög rólegt og gott.“
Þegar hann er spurður hvort hann
hafi haft mikil tengsl við Ísland og ís-
lenska vísindamenn segir hann svo
ekki hafa verið. Það vekur athygli
hvað hann talar góða íslensku eftir
allan þennan tíma. Hann segist þó alls
ekki oft hafa tækifæri til að tala ís-
lensku og gerir ekki mikið af því að
lesa íslenskar bækur. Hann sagðist
meira að segja mjög lítið hafa komið
til Íslands áður en hann flutti til Sví-
þjóðar vegna þess að samgöngur voru
erfiðari frá Finnlandi. Fjölskyldan
talar saman á finnsku, en Karl segir
að synirnir sýni nú áhuga á að koma
til Íslands til að vinna, en eldri syn-
irnir hafa valið svipuð störf og hann.
Hann segir að tengslin við fjölskyld-
una á Íslandi hafi aukist mikið eftir að
þau fluttu til Svíþjóðar.
Honum þykir ekki ólíklegt að heið-
ursdoktorsnafnbótin við læknadeild
Háskóla Íslands og störf hans í fagr-
áði Krabbameinsmiðstöðvarinnar eigi
eftir að tengja hann meira við Ísland
en áður, en þess beri þó að geta að
hann hafi verið í vísindasamstarfi við
fólk hér á landi og nú er einn íslensk-
ur nemi að vinna með honum.
Lyf gegn fylgikvillum
sykursýki í þróun
Karl stofnaði fyrirtæki í Bandaríkj-
unum fyrir nokkrum árum sem vinn-
ur að því að þróa lyf sem eru á sama
sviði og rannsóknarhópurinn vinnur
við. Fyrirtækið er nú með eitt lyf í
prófunum sem á að minnka fylgikvilla
sykursýki. Þróun lyfja tekur að með-
altali um þrettán ár.
„Fljótlega má vænta þess að vitn-
eskja fáist um hvort þetta lyf kemst
raunverulega á markað eða ekki,“
segir hann. „Ef svo verður mun það
hafa mikið að segja fyrir sykursýk-
issjúklinga. Sykursýki er hræðilegur
sjúkdómur og afleiðingarnar alvar-
legar. Fólk getur misst útlimi, orðið
blint og nýrun hætt að virka. Við
reynum því að finna genin sem orsaka
þessa fylgikvilla og síðan finna lyf til
að koma í veg fyrir þá. Eins og er er
ekki möguleiki á að vita hverjir fá
fylgikvilla og hverjir ekki.“
TENGLAR
.....................................................
Rannsóknarstofan sem dr. Karl veitir
forstöðu er með heimasíðu á Netinu
og þar er hægt að skoða hvaða við-
fangsefni hún er að fást við. Slóðin
er www.mbb.ki.se/matrix/index.html.
asdish@mbl.is